Դիտել Հայկական դիցաբանություն էջի աղբյուրը

{{Հայկական մշակույթ}}
[[Պատկեր:Armenia - Close up (5034044461).jpg|մինի|Վանի թագավորության գերագույն և ռազմի աստված [[Խալդի]]ն]]
[[Պատկեր:Aralez.jpg|220px|մինի|Արալեզը ռազմի դաշտում]]
[[Պատկեր:Vahagn the Dragonslayer.jpg|220px|մինի|[[Վահագն Վիշապաքաղ]]]]
'''Հայկական դիցաբանություն''', հայ ժողովրդի նախաքրիստոնեական շրջանում տարածված հավատալիքներ։ Այն ձևակերպվել էր հայկական ցեղերի [[կրոն]]ական ըմբռնումների հիման վրա և [[Մերձավոր Արևելք|Մերձավոր արևելյան միջավայրում]]՝ կրելով վերջինիս զգալի ազդեցությունը։ Եթե նախորդ շրջանում ([[6-րդ դար|6]]-[[4-րդ դար|4-րդ]] [[դար]]եր) հայկական կրոնի մեջ դեռևս գերակշռում էին բնապաշտական և [[կոսմոգոնիա]]կան պատկերացումներն ու նրա մեջ որորշակի երևում էին նաև [[հայ|հայ ժողովրդի]] կազմի մեջ մտած առաջին ցեղախմբերի տեղական աստվածությունների հետքերը, ապա այժմ վերջնականապես ձևավորվել էր ամբողջ հայ ժողովրդին պատկանող մարդակերպ [[աստված]]նե
ի մի [[համակարգ]], որը միավորվել էր ոչ միայն ազգակցական ընդհանուր կապերով, հայր աստծու գլխավորությամբ, այլև նվիրապետական [[սկզբունք]]ներով, երբ յուրաքանչյուր աստծու կամ աստվածուհու հատկացվում էր իր որոշակի տեղը և դերը, որոնք ավելի ընդհանրացված, հաճախ վերացական բնույթ էին կրում և ընդգրկում էին ոչ միայն բնության երևույթների, այլև հասարակական հարաբերությունների ոլորտները։ Հայկական աստվածների համակարգը կամ պանթեոնը բաղկացած էր բազմաթիվ աստվածություններից, որոնք կապեր և զուգահեռներ ունեին փոքրասիական և իրանական միջավայրում։

Հայկական դիցաբանությունը Հայաստանում դավանվող Զրադաշտական կրոնի<ref>J. Russell, ''Zoroastrianism in Armenia'', 136-138</ref><ref>Արտակ Մովսիսյան - Նախամաշտոցյան Հայաստանի գրավոր մշակույթը. հոդվածների ժողովածու «Եթեր» շաբաթաթերթ Երևան 2005 թ.</ref> ձուլումը բուն հայկական հավատալիքների և հելլենիստական մշակույթի հետ։ Դիցարանը ժամանակի ընթացքում ենթարկվել է փոփոխության, և դրա պատմությունը կարելի է բաժանել 3 փուլի՝ ուրարտական ([[Վանի թագավորություն]]ում, մ․թ․ա 10-6րդ դարեր), զրադաշտական ([[Երվանդունիների թագավորություն|Երվանդունիների թագավորության]] շրջանում՝ մ.թ.ա. 6-2-րդ դարեր) [[և]] հելլենիստական ([[Արտաշեսյան թագավորություն|Արտաշեսյան]] և [[Արշակունյաց թագավորություն|Արշակունյաց]] թագավորության շրջանում՝ մ.թ.ա. 2 - մ.թ. 4-րդ դարեր)<ref>{{Cite book|url=https://books.google.nl/books?id=a6gbxVfjtUEC&pg=PA84&dq=armenians+zoroastrianism+christianity&hl=nl&sa=X&ved=0CCgQ6AEwAWoVChMIi5zf656SxgIVgbMsCh1xBQB1#v=onepage&q=armenians%20zoroastrianism%20christianity&f=false|title=Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices|last=Boyce|first=Mary|date=2001|publisher=Psychology Press|isbn=978-0-415-23902-8|language=en}}</ref>։

Հայկական դիցաբանությունը 4-րդ դարից սկսած իր դիրքերը զիջում է [[Քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում|քրիստոնեությանը]], որը Հայաստանում ընդունվել էր 301 թվականին։ Քրիստոնեությունը 301 թվականին չընդունած հայերի ([[Արևորդիներ|''արևորդիների'']]) վերջին ներկայացուցիչները անհետացան [[Հայոց ցեղասպանություն|մեծ եղեռնի]] թվականներին<ref>Anne Sofie Roald,Anh Nga Longva. [https://books.google.com/books?id=Ab0yAQAAQBAJ&pg=PA313&dq=Zoroastrian++Armenia++1920&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwi_tuW4kevoAhVLF6wKHXhcAX0Q6AEwAXoECAYQAg#v=onepage&q=Zoroastrian%20%20Armenia%20%201920&f=false ''Religious Minorities in the Middle East: Domination, Self-Empowerment, Accommodation''] BRILL, 11 nov. 2011 {{ISBN|9004216847}} p 313;"''Later, Armenian Christianity retained some Zoroastrian vocabulary and ritual. Reports indicate that there were Zoroastrian Armenians in Armenia until the 1920s.''"</ref>։

== Ուրարտական դիցարան ==
{{Հիմնական հոդված|Վանի թագավորության կրոն}}
[[Վանի թագավորություն|Վանի թագավորության]] (Բիայնիլի, Ուրարտու) դիցարանը հիշատակվում է [[Մհերի դուռ|Մհերի դռան]] արձանագրության մեջ։ Այն կազմված է եղել 70 աստվածությունից՝ 35 իգական և 35 արական (ամեն աստված ուներ իր նշանը), և շուրջ 100 սրբություններից։ Դիցարանը գլխավորել է գերագույն եռյակը՝ [[Խալդի]], [[Թեյշեբա]], [[Շիվինի]]։ Երկրպագել են նաև դաշտերի, լեռների, ծովերի և այլ աստվածությունների<ref name="Zimansky862">{{Ռուսերեն գիրք|автор=Zimansky P.&nbsp;E.|заглавие=Ancient Ararat, A Handbook of Urartian Studies|ссылка=|ответственный=|издание=|место=New York|издательство=Caravan books|год=1998|страницы=86|страниц=332|isbn=0-88206-091-0|тираж=}}</ref><ref><span class="citation">''[[Բորիս Պիոտրովսկի|Пиотровский Б.Б.]]''&#x20;Ванское царство (Урарту)&#x20;&#x2F;&#x20;[[Հովսեփ Օրբելի|Орбели И.А.]].&nbsp;— Москва: Издательство Восточной литературы, 1959.&nbsp;— С.&nbsp;220—231.&nbsp;— 286&nbsp;с.&nbsp;— 3500 экз.</span></ref>։

== Զրադաշտական Հայաստան ==
{{Հիմնական հոդված|Զրադաշտականությունը Հայաստանում}}
Զրադաշտականությունը Հայաստան մուտք է գործում մ․թ․ա․ 7րդ դարում, և արդեն Երվանդյան թագավորության օրոք դառնում է պետական կրոն։

Հայոց դիցարանը ղեկավարում է գերագույն եռյակը՝ [[Արամազդ]]ը՝ աստվածների հայրը, երկնքի ու երկրի արարիչը, լիություն, բարություն և արիություն պարգևողը (պաշտամունքային գլխավոր կենտրոնը եղել է [[Դարանաղյաց]] գավառի [[Անի (ամրոց)|Անի]] ամրոցը), [[Անահիտ]]ը՝ արգասավորության, պտղաբերության մայր դիցուհին (գլխավոր կենտրոններն էին Եկեղյաց գավառի [[Երիզա]]/Երզնկա ավանը, Արտաշատը), [[Վահագն]]ը՝ պատերազմի, քաջության և հաղթանակի աստվածը (գլխավոր մեհյանը [[Աշտիշատ]]ում էր, կոչվել է Վահեվանյան)։ Գլխավոր աստվածություններից է [[Աստղիկ]]ը՝ սիրո և գեղեցկության, երկնային լույսի և ջրի դիցուհին։

Հայոց դիցարանի ազդեցիկ դիցուհիներից է Արամազդի դուստրը՝ [[Նանե]]ն՝ ընտանիքի պահապանը, իմաստնության, ողջախոհության և ռազմի աստվածուհին։ Նանեի պաշտամունքը սերտորեն կապված էր Անահիտ շի պաշտամունքի հետ։ Նանեի տաճարը [[Եկեղյաց]] գավառի [[Թիլ]] ավանում էր՝ Անահիտի տաճարի մոտակայքում։ Հիմա էլ հաճախ մեծ մորը՝ տատին, ասում են նաև նանի, նան, որը վկայում է Նանե դիցուհու՝ մարդաստվածության հետ կապի և ժողովրդի մեջ նրա անվան ու պաշտամունքի տարածվածության մասին։

Արեգակի, կրակի ու լույսի, մաքրության ու ճշմարտության աստվածը [[Արեգ]]-Միհրն է։ Ըստ հայոց հին հավատքի՝ Արեգակի սրտում ապրում են 365 սրբեր, որոնցից յուրաքանչյուրը տարվա 1 օրվա տերն է. վկայակոչվում են չարը խափանելու նպատակով։ [[Միհր]]ի գլխավոր տաճարը [[Դերջան]] գավառի [[Բագառիճ]] ավանում էր։ Նրան է նվիրված նաև [[Գառնիի հեթանոսական տաճար]]ը։ Միհրի անունից է ծագել հայոց հեթանոսական սրբավայրերին տրվող ընդհանուր՝ մեհյան անվանումը, ինչպես նաև բազմաթիվ հայկական և օտար անձնանուններ՝ Միհրան, Միհրդատ, Միհրներսեհ, Մեհրուժան և այլն։ Միհրի աստվածության հետագա վիպական մարմնավորումները «Սասնա ծռեր» էպոսի Մեծ և Փոքր Մհերներն են։

Դպրության, պերճախոսության, գիտությունների և ուսման, արվեստների հովանավոր աստվածը [[Տիր]]ն է՝ Արամազդի ատենադպիրն ու սուրհանդակը։ Համարվել է մարդկանց ճակատագրերի գուշակն ու երազների մեկնիչը, նրանց չար ու բարի գործերի գրառողը։ Նրան նվիրված գլխավոր տաճարը հին Արտաշատի մերձակայքում էր՝ Երազամույն վայրում, և կոչվել է Արամազդի գրչի դիվան կամ գիտությունների ուսուցման մեհյան։ Տիրին անվանել են նաև Երազացույց ու Երազահան։ Տիր աստծու անունից են ծագել մի շարք անձնանուններ (Տիրան, Տիրատուր, Տիրայր, Տրդատ) և տեղանուններ (Տիրինկատար լեռը, Տիրակատար քաղաքը, Տրե և Տիրառիջ գյուղերը), ծիածանի՝ Տիրական կամ Ծիրանի գոտի անվանումը և այլն։

[[Վանատուր]]ը հին հայերի դիցարանում հյուրընկալության աստվածն է՝ պանդուխտների, օտար ճամփորդների հովանավորը, նրանց ապաստան ու օթևան տվողը։ Վանատուրի տոնը նշել են հին հայոց տարեգլխի՝ Ամանորի առաջին օրը, որի համար հաճախ նրան անվանել են նաև Ամանորի դից, նույնացրել Նոր տարին անձնավորող [[Ամանոր]] աստծու հետ։

Հայկական դիցարանում անդրաշխարհի աստվածը [[Սպանդարամետ]]ն է, պաշտվել են նաև [[Անգեղ]](Ներգալ), [[Դեմմետր]], [[Գիսանե]], [[Բարշամին]] և այլ աստվածություններ։

== Հելլենիզմ ==
{{Հիմնական հոդված|Հելլենիստական Հայաստան}}
Հայոց դիցաբանության մեջ հեթանոսական կոչվող շրջանը համապատասխանում է հելլենական ժամանակաշրջանին, սկսվում և ավարտվում է այդ մշակույթով։ «Հայոց հեթանոս» աստվածների՝ խառնածին դիցարանը ձևավորվել է հունական, ասորական և տեղական կրոնապաշտամունքային հավատալիքների (տոտեմիզմ, ոգեպաշտություն, բնապաշտություն, հմայական մոգություն) ազդեցությամբ։

[[Հելլենիստական մշակույթ]]ի և նրա ավանդությունների զարգացման մի արտահայտությունն եղավ [[Աստված]]ությունների հայկական [[պանթեոն]]ի համադրումը [[Հելլեններ|հելլենականի]]։ Այսպիսով, Արամազդը նույնացվեց Ջևսի կամ Դիոսի հետ, Անահիտը Արտեմիսի, Միհրը և Բարշամինան [[Հեփեստոս]]ի, Վահանգնը՝ [[Հերակլես]]ի, Աստղիկը՝ [[Ափրոդիտե]]ի, [[Նանե]]ն՝ Աթենասի, Տիրը՝ Ապոլոնի հետ։ Դրսից բերվեցին այդ աստվածությունների արձանները և դրվեցին հայկական մեհյաններում։ Հելլենական մշակույթի տարածումից հետո հայ հեթանոս աստվածները նույնացվել են հունական համապատասխան աստվածների հետ՝

{| border="1"
|style="background:#D3D3D3"|Հայերեն անվանումը
|style="background:#D3D3D3"|Հունարեն անվանումը
|-
|[[Արամազդ]] 
|[[Զևս]]
|-
|[[Անահիտ]] 
|[[Հերա]]
|-
|[[Միհր]] 
|[[Հելիոս]] կամ [[Հեփեստոս]]
|-
|[[Վահագն]] 
|[[Հերակլես]] կամ [[Արես]]
|-
|[[Տիր]] 
|[[Ապոլլոն|Ապոլոն]] կամ [[Հերմես]]
|-
|[[Աստղիկ]]
|[[Աֆրոդիտե|Ափրոդիտե]]
|- 
|[[Նանե]]
|[[Աթենաս]]
|- 
|[[Սպանդարամետ]]
|[[Հադես]]
|- 
|}

և այլն՝ պահպանելով, սակայն, իրենց ազգային, պաշտամունքային ինքնատիպ հատկանիշները։ Հեթանոս հայերն իրենց աստվածներին չեն առանձնացրել օտար աստվածներից և հավասար նվիրել են հատուկ տոներ, նրանց համար կառուցել տաճարներ, մեհյաններ, նվիրատվություններ արել, [[կենդանիներ]] զոհաբերել։ Նրանց անուններով են կոչել հայ հեթանոսական տոմարի ամիսները, օրերը, տեղանուններ, անձնանուններ և այլն։

Հայաստանում քրիստոնեության տարածման շրջանում ոչնչացվել են հեթանոս աստվածներին նվիրված արձաններն ու քանդակները, մեհենական արժեքները, ինչպես նաև [[տաճար]]ները, [[բագին]]ները. պահպանվել են միայն Անահիտի պղնձաձույլ արձանի գլուխն ու նրա պատկերով մի մեդալիոն, Գառնիի հեթանոսական տաճարը։ Վերջին տարիներին մի շարք հնավայրերի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են հեթանոսական մշակույթի նորանոր արժեքներ, հեթանոս աստվածներին նվիրված տարբեր իրեր։

Քրիստոնեությունը Հայաստանում պետական [[կրոն]] հռչակելուց հետո հեթանոս աստվածներին նվիրված որոշ սովորույթներին, պաշտամունքային տարրերին քրիստոնեական շունչ է հաղորդվել՝ կապելով Հայ եկեղեցու տարբեր տոների կամ արարողությունների հետ։

Հայկական դիցարանին վերաբերող բացառիկ ու արժեքավոր տեղեկություններ են պահպանվել [[Ագաթանգեղոս]]ի, [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]], [[Զենոբ Գլակ]]ի, [[Փավստոս Բուզանդ]]ի և այլ հայ ու օտար ([[Հերոդոտոս]], Քսենոփոն, [[Ստրաբոն]], [[Պլուտարքոս]] և ուրիշներ) պատմիչների ու հեղինակների աշխատություններում։ Հայ ժողովրդի հնագույն հավատքի մասին պատկերացում է տալիս նաև «Սասնա ծռեր» էպոսը։ Հայոց նախաքրիստոնեական կրոնի ուսումնասիրության առումով մեծ արժեք ունի [[Հայոց տոմար]]ը։

== Համաստեղություններ ==
Երկնային լուսատուները և համաստեղությունները մարդիկ վաղուց ի վեր դիտում էին իբրև կենդանի էակների և կենդանակերպերի և նրանց իշխանություն էին վերագրում մարդկանց ծնունդի ու մահվան, ուժի ու զորության, բախտի և դժբախտության նկատմամբ։ [[Եզնիկ Կողբացի]]ն, [[Անանիա Շիրակացի]]ն և [[5-րդ դար|5-]][[7-րդ դար]]երի այլ հեղինակներ պահպանել են որոշ տեղեկություններ հին հայկական հավատալիքների և սնոտիապաշտական ըմբռնումների մասին։ Կախված նրանից, թե երկնակամարում որ կենդանակերպն է երևացել, մարդուն ծնվելիս արդեն վերագրում էին երկար կամ կարճատև կյանք, բախտ կամ դժբախտություն։ Օրինակ, [[Առյուծ]]ը 12 կենդանակերպներից մեկն էր, և «զառեվծէն ասեն՝ թե որ ի նմայն ծնանի, քաջասիրտ և հպարտ կլինի», իսկ [[Այծեղջյուր]] կենդանակերպի տակ ծնվի՝ «խոհեմ, գոռոզ և դավաճան լինի» կամ «զցլին ասեն՝ թե ըստ նմանութեան ցլու զորաւոր և անձնեայ է և որ ի նմայն ծնանի»։

[[Եզնիկ Կողբացի]]ն, արտահայտելով դեռևս իր ժամանակ պահանված հավատալիքները, խոսում է այն պատկերացումների մասին, թե [[վիշապ]]ները երկինք էին բարձրանում [[եզ]]ների միջոցով։ Ինչպես տեսնում ենք, եզների և վիշապների շուրջ հյուսված [[առասպել]]ները, որոնք գալիս էին գնագույն ժամանակներից, տակավին պտտվում էին ժողովրդի մեջ։ Պատկերացում կար նհանգների՝ չար [[հրեշտակ]]ների մասին, որոնք կարող էին հափշտակել կալի բերքը կամ երեխաներին։ Նման առասպելական զրույցների ու հավատալիքների թիվը մեծ էր։ Չկարողանալով ճանաչել բնության ու կյանքի շատ ու շատ երևույթները, մարդը նրանց գերբնական ուժ էր վերագրում կամ համարում էր նման ուժերի գործողությունների արգասիք, ինքն էլ դիմելով իրակեղծ և սնոտի միջոցների օգնությանը։

Դարեր շարունակ մարդիկ մշակել էին բնության և հասարակական կյանքի երևույթները բացատրելու և նրանց ընթացքի վրա «ներգործելու» բազմազան միջոցներ, եղանակներ, հմայական գործողություններ, ծեսեր և արարողություններ, կախարդանքներ, հմայություններ, աղոթքներ և անեծքներ, հարցուկներ և գուշակություններ։ Պաշտամունքի հետ կապված արարողությունները, ծեսերը, կրոնական և կենցաղային հանդեսները, ընդհուպ մինչև ծննդի, [[հարսանիք]]ի հանդեսներն ու թաղման ծեսերն ուղեկցում էին թատերականացված ներկայացումներով, [[երգ]] ու [[պար]]ով, նվագով։

[[Հելլենիզմի դարաշրջան|Հելլենիստական դարաշրջան]]ում երկրի տնտեսության, [[քաղաք]]ների, [[արհեստ]]ների, գիտության և [[արվեստ]]ի բավականաչափ բուռն զարգացման, հին աշխարհի մշակույթին հաղորդակից լինելու հետ միասին, մեծ առաջադիմություն ունեցան նաև հասարակական միտքը, աշխարհաճանաչողությունը։ Սակայն բնության երևույթների իրական, պարզունակ, մատերիալիտական ըմբռնումների կողքին դեռևս շատ ավելի լայն տարածում ունեին իրակեղծ առասպելաբանական և պաշտամունքային բնույթ ստացած ըմբռնումներն ու պատկերացումները և դրանց վրա հենվող սնոտիապաշտությունը։
===Տիեզերաբանությունը և երկնային մարմինները===
Առասպելներում երկինքը կարծես քաղաքի էր նման, շրջապատված քարե պատերով և պղնձե դարպասներով։ Անհատակ ծովի մոտ, որը բաժանում էր երկինքն ու երկիրը, գտնվում էր դրախտը։

{{quote|Երկինքն ու երկիրը ամուսիններ են, երկինքը հայր է, երկիրը՝ մայր։ Երկնքի և երկրի արանքում է գտնվում երկնային ծիրանի ծովը։ Երկինքը նաև քաղաք է, երբեմն կոչվում է Անգին քաղաք, շրջապատված պղնձե դարպասներ ունեցող քարե բարձր պարիսպներով։ Երկնային քաղաքը մի լույս տաճար է կամ ծիածանաքարով կառուցված՝ վեհ կամարներով շողշողուն պալատ։ Ամեն ինչ այնտեղ լույս ու փայլ է, հրաշալիք, այնտեղ ոչ խավար կա, ոչ ցուրտ։ Դա «անմահության տուն ու տեղ է»։}}

Դրախտի դարպասներին կից հոսում էր հրե գետը, որի վրայով էլ ձգված էր կամուրջը մեկ մազե թելիկից։ Դժոխքը գտնվում էր երկրի տակ։ Դժոխքում տանջանք ապրող հոգիները դուրս էին գալիս դժոխքից և բարձրանում կամուրջի վրա, սակայն այն չի դիմանում նրանց մեղքերի ծանրությանը, պատռվում է և հոգիները ընկնում են հրե գետը։ 
Ըստ մեկ այլ առասպելի, կամուրջը ձգված էր դժոխքի վրայով։ Եվ աշխարհի վերջի ժամանակ, երբ բոլոր մահացածները հարություն կառնեն, յուրաքանչյուրը պետք է անցնի այդ կամրջով. մեղսավորները կընկնեն դժոխք, իսկ արդար մարդիկ կանցնեն դրախտ։

Երկրագունդը, ըստ մի վարկածի, մի ցուլի կոտոշների վրա է տեղավորված։ Երբ նա ցնցում է գլուխը, երկրաշարժ է տեղի ունենում։ Ըստ մեկ այլ վարկածի, երկիրը շրջապատված է մեծամարմին ձկնով՝ Լևիաթանով (Lekeon կամ Leviathan), ով լողում է օվկիանոսում։ Ձուկը ջանում է բռնել իր պոչը, բայց չի կարողանում։ Իր շարժումներից երկրաշարժեր է առաջանում։ Սակայն եթե ձուկը կկարողանա բռնել իր պոչը, ապա դա կբերի աշխարհի ոչնչացմանը։

{{quote|Երկիրը հանգչում է եզի եղջյուրների վրա. երբ նա թափահարում է գլուխը, երկրաշարժ է առաջանում։:
Ուրիշ պատկերացումների համաձայն՝ երկիրը գտնվում է օվկիանոսի վրա, չորս կողմից շրջափակված Լևիաթան1 ձկան մարմնով, նրա գլուխը եկել և մեկ թիզ տարածություն է մնացել, որ հասնի պոչին։ Ձուկը կարծում է, թե իր պոչը օտար կենդանի է, որ միշտ խաղում է իր քթի տակ։ Ուստի նա շարունակ հետամտում է նրան, ուզում է բռնել ու կծել, բայց չի կարողանում, որովհետև աշխարհի ստեղծման օրից մինչև վախճանը Լևիաթանը մազաչափ անգամ չի աճում։ Եթե հանկարծ նրան հաջողվի բռնել իր պոչը, այնժամ աշխարհը քարուքանդ կլինի։ Իսկ երբ նա իր պոչը բռնելու նպատակով շարժումներ է անում, երկիրը ցնցվում է, և երկրաշարժ է առաջանում։}}

Նշանակալից տեղ են զբաղեցնում աստղային սյուժեները։ Հին ժամանակներում հայերի պաշտոնական կրոնը ներառում էր արևի և լուսնի պաշտամունքը, նրանց արձանները գտնվում էին [[Արմավիր]]ի տաճարում։ Արևապաշտների՝ Արևորդիների աղանդը Հայաստանում գործում էր նույնիսկ մինչև XII դար։

Սստղերի հետ սերտորեն կապված էր նախնիների պաշտամունքը։ [[Հայկ նահապետ|Հայկ]]ը՝ աստղե աղեղնաձիգը, նույնացվել է [[Օրիոն]]ի համաստեղությանը։

Համաձայն Անանիա Շիրակացու հիշատակած մի առասպելի՝ [[Ծիր կաթին]]ը առաջացել է, երբ հայոց նախնի Վահագնը ձմռան ցրտերի ժամանակ հարդ է գողացել իր ժողովրդին տաքացնելու համար, ճանապարհին հարդը թափթփվել է երկնքում, որից հետո հայոց մեջ այն կոչվել է նաև Հարդագողի կամ Դարմանագողի ճամփա։ [[Մեծ Արջ]]ի համաստեղությունը կամ Յոթ սանամոր աստղերը յոթ շատախոս և բամբասող աղջիկ էին, որոնք շարժել էին աստծո զայրույթը, ինչի պարճառով էլ աստվածը փոխակերպում է նրանց աստղերի։ Մեկ այլ վարկածով դրանք յոթ սանամեր են եղել, որոնք ունեցել են մի քավոր։ Յոթից յուրաքանչյուրը մտածել է, թե մյուսը կհոգա քավորի հոգսերը, և քավորը մնացել է առանց խնամքի ու քաղցից մեռել։ Դրանից հետո Աստվածը նրանց փոխակերպում է յոթ աստղերի։

[[Կշիռ]] համաստեղության աստղերը Հայկ նահապետի զավակներն են՝ երեքը տղա, երեքը աղջիկ, որոնք կոչվում են նաև հայկեր (խեքեր)։

Նաև համոզմունք կար, որ յուրաքանչյուր ոք ունի իր աստղը երկնքում, և եթե այն խամրի, այդ մարդուն վտանգ կսպառնա, նույնիսկ՝ մահ։

===Հուր, ջուր և կայծակ===
Ըստ հայկական առասպելներին, կրակը և ջուրը եղբայր ու քույր են, բայց քույր-կրակը վիճաբանում է ջուր-եղբոր հետ, և մինչև այժմ նրանք հավերժական թշնամի են։

{{quote|Կրակն ու ջուրը քույր ու եղբայր են. կրակը քույրն է, ջուրը՝ եղբայրը։ Մի անգամ քույր ու եղբայր վիճում են, թե իրենցից ով է ավելի ուժեղ։ Որոշում են չափել իրենց ուժերը։ Կրակը իր ուժը ցույց տալու համար սկսում է այրել սարերի ամբողջ չոր խոտը։ Եղբայր-ջուրը գալիս է և անմիջապես հանգցնում հրդեհը։ Այդ օրվանից քույր ու եղբայր բաժանվում են իրարից։}}

Ըստ մեկ այլ ավանդությանը, հուրը ստեղծել էր Սատանան, խփելով երկաթով կայծքարին։ Այս կրակը հետագայում սկսեց օգտագործել ժողովուրդը։

{{quote| Աստված զայրանում է սատանայի վրա, որ նա կրակի գաղտնիքը հայտնել է մարդկանց, ասում է.
— Սպասիր, քո պատճառով այնպիսի կրակ ստեղծեմ, որից սարսափեն մարդիկ։
Եվ նա ստեղծում է աստծո կրակը՝ կայծակը, ուղարկում է երկիր։}}
Կրակի հետ կապված են նաև հարսանիքների և կնունքների ծեսերը։ Տրնդեզի տոնին, որը քրիստոնեության օրոք վերածվել է մանուկ Հիսուսի տաճարընծաjման տոնի, ծիսական խարույկ են վառում, որի շուրջ պարում են ու նորապսակներին թռցնում մարմրող կրակի վրայով այն հավատով, որ չարը կխափանվի ու նորստեղծ ընտանիքը պտղաբեր կլինի։

==Դիցարան==
{| class="wikitable sortable"
|+
! style="padding:0.5em 0.5em;white-space:nowrap;" |Հայերեն!! style="padding:0.5em 0.5em;white-space:nowrap;" |Այլ անվանումներ!!|Գործառույթները և ատրիբուտներ

|-
| style="padding-left:1em;" |[[Արամազդ]]|| style="padding-left:1em;" | Որմիզդ, [[Ահուրա Մազդա]] || style="padding:0.5em;" | Հին հայերի գերագույն աստվածն էր, երկնքի և երկրի արարիչը, բոլոր աստվածների հայրը։ Նա կոչվում էր «Մեծ և արի Արամազդ», որի գլխավոր սրբավայրը գտնվում էր Հին Հայաստանի պաշտամունքային կենտրոններից մեկում՝ Անի Կամախում։ Այնտեղ էին գտնվում հայոց Արշակունի թագավորների տոհմական դամբարաններն ու գանձերը։ 
|-
| style="padding-left:1em;" |[[Անահիտ]]|| style="padding-left:1em;" |[[Անահիտա|Արդվիսուրա Անահիտա]]|| style="padding:0.5em;" | [[Արամազդ]]ի դուստրն էր կամ կինը Անահիտը՝ հայոց ամենասիրելի և պաշտելի դիցուհին։ Նա մայր աստվածուհի էր, պատկերվում էր գլխի հարդարանքով, մինչև ուսերը իջնող գլխաշորով։ Նա կոչվում էր «Մեծ տիկին Անահիտ», բոլոր տեսակ խոհեմությունների ու պարկեշտությունների մայր, մարդկանց բարերար, հայ ժողովրդին պահող ու փառաբանող։ Հավատում էին, թե նրա շնորհիվ միշտ եղել է, կա ու գոյություն կունենա Հայոց աշխարհը։ Հայ թագավորները որևէ գործ ձեռնարկելիս Մեծ տիկին Անահիտից էին հովանավորություն և առողջություն հայցում։ Իբրև մայր աստվածություն Անահիտը մայրության, բերքի և պտղաբերության սրբազան մարմնացումն էր։ Նա [[Արամազդ]]ի և Վահագնի հետ միասին հայկական դիցարանում կազմում էր երրորդություն։ 
|-
| style="padding-left:1em;" |[[Վահագն]]|| style="padding-left:1em;" |Վերեթրագնա, Վահրամ, Վռամ|| style="padding:0.5em;" |Հայոց դիցարանի երրորդ աստվածն էր Վիշապաքաղ Վահագնը, մի վառվռուն ու խարտյաշ պատանի՝ հրեղեն մազերով, բոցավառ մորուքով և արեգակնափայլ աչքերով։ Նա ծնվում է տիեզերքի բուռն երկունքի ժամանակ, երբ նրա երեք բաղկացուցիչ մասերը՝ երկինքը, երկիրն ու ծովը բռնվում են երկունքի ցավերով։ Եվ երկունքից շառագունած ծիրանի ծովի մեջ վառվող եղեգնի ծուխ ու բոց արձակող փողից վազելով ելնում է պատանի Վահագնը։
|-
| style="padding-left:1em;" |[[Աստղիկ]]|| style="padding-left:1em;" |Աստլիկ|| style="padding:0.5em;" |[[Վահագն]]ի տարփածուն էր Աստղիկ դիցուհին՝ հայոց սիրո և ջրի աստվածուհին, որի պաշտամունքը կապված էր Արուսյակ (Վեներա) մոլորակի հետ։ Աշտիշատում գտնվող նրա տաճարը կոչվում էր «Վահագնի սենյակ», ուր Աստղիկը հանդիպում էր իր սիրած Վահագնին։ Աստղիկի և Վահագնի ամուսնությունը համարվում էր սրբազան. այդ ամուսնության հետևանքով անձրև էր տեղում երկրի վրա, ծաղկեցնում երկիրը, բերք ու բարիք տալիս մարդկանց։
|-
| style="padding-left:1em;" |[[Նանե]]|| style="padding-left:1em;" | Նանայա|| style="padding:0.5em;" |Հին հայերի հաջորդ դիցուհին Նանեն է՝ [[Արամազդ]]ի դուստրը, հավանաբար ռազմի աստվածուհի, որի պաշտամունքը սերտորեն կապված էր մայր դիցուհու՝ [[Անահիտ]]ի պաշտամունքին։
|-
| style="padding-left:1em;" |[[Արա]], Արա Գեղեցիկ|| style="padding-left:1em;" | || style="padding:0.5em;" | Գարնան, բուսականության, գյուղատնտեսության, ցանքսի և ջրի աստված։ Նա կապված էր [[Օսիրիս]]ի, [[Վիշնու]] և [[Դիոնիսոս]]ի հետ, որպես նոր կյանքի խորհրդանիշ։
|-
| style="padding-left:1em;" |[[Միհր]]|| style="padding-left:1em;" |Միթրա, Մհեր|| style="padding:0.5em;" |Երկնային լույսի և արեգակի աստվածն էր լուսաճաճանչ Միհրը՝ [[Արամազդ]]ի մյուս որդին, [[Անահիտ]]ի և [[Նանե]]ի եղբայրը։ Նրա գլխավոր տաճարը գտնվում էր Դերջան գավառի Բագահառիճ գյուղում։ Միհրին էր նվիրված նաև Գառնիի հեթանոսական տաճարը։
|-
| style="padding-left:1em;" |[[Տիր]]|| style="padding-left:1em;" | Տիշտրյա|| style="padding:0.5em;" |Երազահան աստվածն էր Տիրը՝ [[Արամազդ]] գերագույն աստծո գրիչը կամ քարտուղարը, նրա կամքի փոխանցողը, որի պաշտամունքատեղին գտնվում էր հին Արտաշատի մոտակայքում և կոչվում էր Արամազդի գրչի դիվան կամ գիտությունների ուսուցման մեհյան։ Շատերը սխալմամբ նրան համարում են գրչության դից։
|-
| style="padding-left:1em;" |[[Ամանոր]] կամ [[Վանատուր]]|| style="padding-left:1em;" | || style="padding:0.5em;" | Ամանորը, որ հին հայերենում նշանակում է նոր տարի, հին հայերի նոր տարին անձնավորող աստվածն էր և համարվում էր «նոր պտուղների ամենաբեր»։ Վանատուր, բառացի նշանակում է օթևան տվող, հյուրընկալ, խորհրդանշում է Նավասարդին և այլ օրերի Բագավան այցելած բազմահազար հյուրերին և ուխտավորներին հյուրընկալելու, տեղ ու օթևան տալու իրողությունը։ Այս դիցերի գոյության շուրջ կան կասկածներ։
|-
| style="padding-left:0.65em;" |[[Ծովինար]]|| style="padding-left:1em;" | Նար|| style="padding:0.5em;" |Ջրի, ծովի և անձրևի աստվածուհի։ Նա կրակ էր ստեղծում, որպիսզի ստիպի անձրև և կարկուտ առաջանա և իր կատաղության հետ թափվի երկրի վրա։
|-
| style="padding-left:1em;" |[[Սպանդարամետ]] || style="padding-left:1em;" | || style="padding:0.5em;" | Հին հայերի ստորերկրյա թագավորության աստվածն էր Սպանդարամետը կամ Սանդարամետը, որ հաճախ նույնանում էր ստորգետնյա աշխարհի, մեռելների թագավորության կամ ուղղակի դժոխքի հետ։
|-
| style="padding-left:1em;" |[[Հայկ նահապետ|Հայկ]]|| style="padding-left:1em;" |[[Օրիոն]]|| style="padding:0.5em;" |Լեգենդար աղեղնաձիգ և հայ ժողովրդի նախահայր։
|-
| style="padding-left:1em;" |[[Բարշամին]]|| style="padding-left:1em;" |Բաալ շամին|| style="padding:0.5em;" | Երկնքի և եղանակի աստված, հավանաբար բխում է սեմիտական աստված Baal Shamin ից։
|-
| style="padding-left:1em;" |[[Գիսանե]]|| style="padding-left:1em;" | || style="padding:0.5em;" |Հայկական դիցարանի աստված, որին վերագրվում է հնդկական ծագում։ Գիսանեի պաշտամունքը կրել է տեղական բնույթ։
|-
| style="padding-left:1em;" |[[Դեմետր]]|| style="padding-left:1em;" | Դենետրիոս|| style="padding:0.5em;" |Գիսանեի եղբայր։
|-
| style="padding-left:1em;" |[[Գրող]]|| style="padding-left:1em;" | || style="padding:0.5em;" |Զրադաշտական կրոնական հասկացություն՝ գրի է առել մարդկանց մեղքերը
|}
* Արև (Արեգակ) - արևի անձնավորում, երբեմն անիվի տեսքով, որը սփռում է լույսը կամ էլ հաճախ երիտասարդի կերպարանքով։ 
* Լուսին - լուսնի անձնավորում, Արևի եղբայր։
* Ծկակ - Անիծված, ծարավատանջ թռչուն, որ տարին մեկ անգամ էր ջուր խմում, իսկ եթե ավել խմեր, խմածը թույն ու թարախ կդառնար։  Փոխաբերական առումով Ծկակ նշանակում է «պապակ», «ծարավ»։ Անհագ ըմպողին անիծելիս ասում են՝ «ծկակի՛ս»։ 
*ԱՐՁԱԳԱՆԳ - Հայոց դիցարանի մեջ
 շատ լեզվանի հավերժահարս։
*ՆԱՐ- Հայոց դիցարանի մեջ բերքատվության և առատության դիցուհի։

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}

== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.armenianhouse.org/armenian-mythology-am.html Հայ դիցաբանությունը «ԱրմենիանՀաուս» կայքում]
* [http://www.armenian-history.com/Armenian_mythology.htm armenian-history.com]
* [https://arar.sci.am/dlibra/publication/192667 Հայկական դիցարանի հնագույն ակունքները]
* [https://arar.sci.am/dlibra/publication/192340 Թաղման հեթանոսական և միջնադարյան սովորությունների մասին]
{{Հին հայկական դիցաբանություն}}

[[Կատեգորիա:Հայկական դիցաբանություն| ]]
[[Կատեգորիա:Անտիկ շրջանի հայկական մշակույթ|դ]]