1940 թվականի Բեռլինյան պակտ, հայտնի է նաև որպես 1940 թվականի երեք տերությունների պակտ կամ եռակի պակտ (գերմ.՝ Dreimächtepakt, իտալ.՝ Patto Tripartito, ճապ.՝ 日独伊三国同盟), միջազգային պայմանագիր (պակտ), որը կնքվել է 1940 թվականի սեպտեմբերի 27-ին առանցքի գլխավոր տերությունների՝ Հակակոմինտերական պակտի մասնակից երկրների՝ Գերմանիայի (Իոահիմ ֆոն Ռիբենտրոպ), Իտալիայի (Գալեացցո Չիանոյի) և Ճապոնիայի (Սաբուրո Կուրուսու) միջև՝ 10 տարի ժամկետով։

Բեռլինում Ճապոնիայի դեսպանատունը՝ առանցքի տերությունների դրոշներով եռակի պակտի ստորագրման օրերին
Ճապոնական պաստառ նվիրված եռակի պակտի ստորագրմանը

Բովանդակություն

խմբագրել

Բեռլինյան պակտը նախատեսում էր Առանցքի երկրների միջև ազդեցության գոտիների սահմանազատում նոր համաշխարհային կարգի և ռազմական փոխօգնության հաստատման ժամանակ։ Գերմանիան և Իտալիան առաջատար դեր են խաղացել Եվրոպայում, իսկ Ճապոնական կայսրությունը՝ Ասիայում[1]։ Այսպիսով, Ճապոնիան Ասիայում ֆրանսիական տիրապետությունների բռնակցման պաշտոնական իրավունք է ստացել, ինչից էլ օգտվելով առանց հապաղելու ներխուժել է Ֆրանսիական Հնդկաչին։

Պակտը հաշվի է առել նաև պայմանավորվող կողմերի՝ Խորհրդային Միության հետ սեփական հարաբերություններ ունենալու իրավունքը, որի հետ Գերմանիան արդեն ունեցել է լուրջ տնտեսական և ռազմատեխնիկական համագործակցություն և չհարձակվելու մասին պայմանագիր, իսկ Ճապոնիան ավելի ուշ կնքել և պահպանել է չեզոքության մասին պակտը։

1940 թվականի սեպտեմբերի վերջին Հիտլերը ուղերձ էր հղել Ստալինին՝ նրան տեղեկացնելով Բեռլինյան պակտի առաջիկա ստորագրման մասին, իսկ ավելի ուշ առաջարկել էր նրան մասնակցել Իրանում և Հնդկաստանում «անգլիական ժառանգության» բաժանմանը։ Հոկտեմբերի 13-ին Ստալինը նամակ է ստացել Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարար Ռիբենտրոպից, որը պարունակում էր ԽՍՀՄ արտաքին գործերի նախարար Մոլոտովին Բեռլին այցելելու հրավեր։ Այդ նամակում Ռիբենտրոպը նաև հատուկ ընդգծել է, որ «...Գերմանիան վճռական է պատերազմ վարելու Անգլիայի և նրա կայսրության դեմ այնքան ժամանակ, քանի դեռ Բրիտանիան վերջնականապես չի կոտրվել»։

Նոյեմբերի 12-13-ը Բեռլինում կայացել են Ռիբենտրոպի և Մոլոտովի բանակցությունները, որոնց ընթացքում խորհրդային ղեկավարությանը կրկին առաջարկել են միանալ եռապակտին և զբաղվել «Անգլիայի ժառանգության բաժանմամբ»՝ այսպիսով համոզելով ԽՍՀՄ-ին, որ Անգլիայի դեմ պատերազմն առաջնահերթ խնդիր է Գերմանիայի համար առաջիկա տարիներին[2]։ Այդ առաջարկությունների իմաստը կայանում էր նրանում, որպեսզի ԽՍՀՄ-ին դրդեր իր արտաքին քաղաքականության ծանրության կենտրոնը Եվրոպայից տեղափոխել Հարավային Ասիա և Միջին Արևելք, որտեղ նա կբախվեր Մեծ Բրիտանիայի շահերի հետ[3]։ Մոլոտովը պատասխանել է, որ «Խորհրդային Միությունը կարող է մասնակցել չորս տերությունների լայն համաձայնագրին, բայց միայն որպես գործընկեր, այլ ոչ թե որպես օբյեկտ (մինչդեռ միայն որպես ԽՍՀՄ նման օբյեկտ հիշատակվում է եռակի պակտում)»[4]։ Բանակցությունների ավարտից հետո մամուլում պաշտոնական հաղորդագրություն է հրապարակվել այն մասին, որ «... կարծիքների փոխանակումն ընթացել է փոխվստահության մթնոլորտում և փոխադարձ ըմբռնում է հաստատել ԽՍՀՄ-ին և Գերմանիային հետաքրքրող բոլոր կարևորագույն հարցերի շուրջ»[2]։ Իրականում կողմերի դիրքորոշումները ակնհայտորեն չէին համընկնում։ Խորհրդային պատվիրակությունը, չցանկանալով ներքաշվել Անգլիայի հետ հակամարտության մեջ, իր խնդիրը սահմանափակում էր Եվրոպական անվտանգության և ԽՍՀՄ-ին անմիջականորեն առնչվող խնդիրների վերաբերյալ գերմանական մտադրությունների պարզաբանմամբ և պնդում էր, որ Գերմանիան նախկինում ստորագրված համաձայնագրերը կկատարի։ Բացի այդ, խորհրդային պատվիրակությունը պնդել է Թուրքիայում, Բուլղարիայում, Ռումինիայում, Հարավսլավիայում, Հունաստանում և Լեհաստանում տիրող իրավիճակի քննարկումը[3]։

Բանակցությունների ընթացքում Մոլոտովը կոնկրետ պատասխան չի տվել ստացված առաջարկներին։ ԽՍՀՄ-ի պատասխանը փոխանցվել է նոյեմբերի 25-ին Մոսկվայում Գերմանիայի դեսպան Կոմս Շուլենբուրգին։ Ձևականորեն պատրաստակամություն է հայտնվել «ընդունել քաղաքական համագործակցության և տնտեսական փոխօգնության մասին չորս տերությունների պակտի նախագիծը», սակայն առաջ են քաշվել մի շարք պայմաններ, որոնք, ըստ էության, բացառել են ԽՍՀՄ-ի միացումը եռյակ պակտին, քանի որ այդ պայմանները շոշափել են Գերմանիայի և Ճապոնիայի շահերը։ Այսպես, Խորհրդային միությունը պահանջում էր աջակցություն ցուցաբերել փոխադարձ օգնության մասին խորհրդա-բուլղարական պայմանագրի կնքմանը, Սևծովյան նեղուցներում ԽՍՀՄ-ի համար բարենպաստ ռեժիմի ստեղծմանը, իսկ դրա համար երկար վարձակալության պայմաններում Բոսֆորի և Դարդանելի շրջանում խորհրդային ռազմական և ռազմածովային բազայի ստեղծման երաշխիքներ տրամադրելուն։ ԽՍՀՄ-ը նաև պահանջել է անմիջապես դուրս բերել գերմանական զորքերը Ֆինլանդիայից և ազդեցություն ունենալ Ճապոնիայի վրա, որպեսզի վերջինս հրաժարվի Հյուսիսային Սախալինի կոնցեսիաներից[5][6]։

Պակտը այս բառերի լիարժեք իմաստով միութենական պայմանագիր չէր։ Իր գլոբալ ռազմավարության շրջանակներում Ճապոնիան ձգտում էր առաջատար դիրք գրավել Խաղաղ օվկիանոսում՝ Հարավ-Արևելյան Ասիայում։ Այնուամենայնիվ, այն ապահովել է գործողությունների լիակատար ազատություն և ԱՄՆ-ի, և ԽՍՀՄ-ի դեմ պատերազմ սանձազերծելու հնարավորություն։

Այլ մասնակիցներ

խմբագրել

Բեռլինյան պակտին միացել են նաև Գերմանիայից կախյալ Հունգարիայի (1940 թվականի նոյեմբերի 20[7]), Ռումինիայի (1940 թվականի նոյեմբերի 23[7]), Սլովակիայի (1940 թվականի նոյեմբերի 24[7]) և Բուլղարիայի (1941 թվականի մարտի 1[8]) կառավարությունները։

1941 թվականի մարտի 25-ին Բեռլինյան պակտին միացավ Հարավսլավական կառավարությունը՝ Դրագիշ Ցվետկովիչի հետ կնքելով Վիեննայի արձանագրությունը[9], սակայն մարտի 27-ին այն տապալվեց պետական հեղաշրջման արդյունքում։ Դուշան Սիմովիչի նոր կառավարությունը հրաժարվել է միանալ եռակի պակտին և ԽՍՀՄ-ի հետ բարեկամության պայմանագիր կնքել՝ բացահայտորեն զբաղեցնելով հակահերմանյան դիրքորոշումը։ Դրան հաջորդել է Գերմանիայի հարձակումը Հարավսլավիայի վրա, որն ավարտվել է նրա բռնազավթմամբ։

Ավելի ուշ պակտին է միացել Թաիլանդը[10], Խորվաթիայի կառավարությունները, Մանջոու-Գոն[10] և Չինաստանի Վան Ցզինվեյի կառավարությունը։

Ֆինլանդիան 1941 թվականի հունիսի 25-ին պատերազմ է սկսել ԽՍՀՄ-ի դեմ։ 1941 թվականի նոյեմբերին Ֆինլանդիան ստորագրել է Հակակոմինտերական պակտը, սակայն, չնայած Գերմանիայի բազմաթիվ խնդրանքներին, ֆիննական կառավարությունը հրաժարվել է միանալ եռակի պակտին, քանի որ իրեն համարում էր հակամարտության ինքնուրույն կողմ, այդ դիրքորոշումը ֆինն պատմաբանների կողմից պահպանվում է նաև այսօր։ Անկախ պատմաբանները Ֆինլանդիան սովորաբար դասում են Առանցքի երկրների շարքին[11][12][13]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում Առանցքի երկրների ջախջախումը հանգեցրել է եռակի պակտի վերացման։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. Bogusław Wołoszański. Tajna wojna Stalina, wyd. 1999, str. 263—300.
  2. 2,0 2,1 Лота В. И. Операция прикрытия «Барбароссы» Արխիվացված 2020-09-29 Wayback Machine // Сайт Министерства обороны РФ.
  3. 3,0 3,1 Великая Отечественная война 1941—1945. Т. 1. Արխիվացված 2016-06-05 Wayback Machine — М.: Наука 1999. — ISBN 5-02-008655-X; 5-02-010136-2
  4. «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունվարի 5-ին. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 28-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=да (օգնություն) № 172. Беседа председателя Совнаркома, наркома иностранных дел СССР В. М. Молотова с рейхсканцлером Германии А. Гитлером в Берлине 12 ноября 1940 г.
  5. Мельтюхов М. И. Упущенный шанс Сталина. Советский Союз и борьба за Европу: 1939—1941. — М.: Вече, 2000. — С. 456. — ISBN 5-7838-0590-4.
  6. Нарастание напряжённости в советско-германских отношениях в 1940 г. // Великая Отечественная война 1941—1945. Т. 1. Արխիվացված 2016-06-05 Wayback Machine — М., 1999.
  7. 7,0 7,1 7,2 Royal Institute of International Affairs, Chronology and Index of the Second World War, 1938-45, Greenwood, 1947, p. 40. ISBN 0-88736-568-X
  8. Chronology and Index of the Second World War, 1938-45, p. 48.
  9. Chronology and Index of the Second World War, 1938-45, p. 51.
  10. 10,0 10,1 Ian Nish Japanese foreign policy in the interwar period. — Greenwood Publishing Group, 2002. — С. 166. — ISBN 0-275-94791-2, 9780275947910
  11. R. L. DiNardo. Germany and the Axis powers from coalition to collapse, 2005. С. 95.
  12. Geir Lundestad. The American non-policy towards eastern Europe, 1943—1947. Universitetsforlaget, 1978. С. 287, 454.
  13. Yôrām Dinšṭein. War, aggression and self-defence. Cambridge University Press, 2005. С. 35.
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 2, էջ 403