«Այրարատ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary Պիտակներ՝ Խմբագրում բջջային սարքով Խմբագրում կայքի բջջային տարբերակից |
|||
(6 intermediate revisions by 5 users not shown) | |||
Տող 11.
| քարտեզի նկարագրություն2 =
| քարտեզի լայնություն2 = 290px
| գավառներ =
| սահմանակցում է = [[Գուգարք]], [[Բարձր Հայք]], [[Տայք]]<br />[[Սյունիք]], [[Տուրուբերան]], [[Վասպուրական]]
| կենտրոն =
Տող 45.
7-րդ դարի կեսերին Այրարատը գրավեցին արաբները։ 886–ին Այրարատը մտավ Բագրատունիների թագավորության կազմի մեջ։ Բագրատունիների թագավորության շրջանում Այրարատն ամբողջությամբ մտնում է նրա տարածքի մեջ։ Սակայն այստեղ, Բագրատունիների ընդարձակ իշխանություններից բացի, կային տեղական մի շարք իշխանություններ, որոնք զբաղեցնում էին երկրի այս կամ այն մասը։ Ամենից ուժեղը [[Պահլավունիներ]]ի իշխանությունն էր, որի իշխանները Բագրատունիների թագավորության վերջին շրջանում կատարում էին սպարապետի պաշտոնը։
[[Սելջուկներ]]ը իրենց [[Սելջուկ-թուրքերի արշավանքները Հայաստան|արշավանքների]] ընթացքում մեծ հարված հասցրին Այրարատյան աշխարհին։ Սելջուկ-թուրքերի կողմից պարբերաբար կրկնվող արշավանքների հետևանքով Այրարատում ոչնչացան բազմահազար հայեր, ավերվեցին բազմաթիվ գյուղեր ու քաղաքներ։ Սելջուկների տիրապետությունը կարճատև եղավ։ Վրաց հզորացած պետության օգնությամբ, [[Զաքարյաններ]]ի օրոք, հայերն աստիճանաբար հյուսիսարևելյան Հայաստանից դուրս քշեցին սելջուկ-թուրքերին, որի կազմում էր և Այրարատը։ Սակայն քաղաքական իրադարձությունները շատ շուտով փոխվեց։ 13-րդ դարի 20-ական թվականներից ակսած [[
XV դ Այրարատը նվաճեցին [[Կարա Կոյունլուների տերություն|Կարա–Կոյունլուները]], ապա՝ [[Ակ Կոյունլուների տերություն|Ակ–Կոյունլուները]]։ 1502–ին Այրարատին տիրացավ Սեֆևյան Պարսկաստանը։ XVII դ Թուրք–պարսկական պատերազմների հետևանքով Այրարատը ամայացավ։ 1639–ի հաշտության պայմանագրով Այրարատի մեծ մասն անցավ Պարսկաստանին։
== Աշխարհագրություն ==
Տող 65 ⟶ 64՝
=== Կլիմա ===
Այրարատի կլիմայական պայմանները բազմազան են։ Կլիման ուղղահայաց ուղղությամբ կազմում է մի շարք գոտիներ՝ կիսաանապատներից (միջին Արաքսի հովիտ) մինչև լեռնային ցուրտ գոտին (Մեծ Մասսի և Արագածի բարձրադիր շրջանները)։ Ընդհանուր առմամբ կլիման խիստ ցամաքային է։
Դեռ խոր հնությունից սկսած [[Արարատյան դաշտ|Այրարատյան աշխարհում,]] չոր կլիմայի պատճառով, ոռոգման նպատակներով կառուցվել են ջրանցքներ, ամբարտակներ, արհեստական լճակներ /Արագածից հարավ,Մեծամոր լճի, Երևանի շրջաններում, [[Գեղամա լեռներ|Գեղամա լեռ]]ների արևմտյան ստորոտներում, վաղեմի [[Արմավիր]] քաղաքի մոտ, Սուրմառիի շրջանում և այլուր/
== Բուսական աշխարհ ==
Տող 80 ⟶ 79՝
Այրարատյան աշխարհը հնագույն ժամանակներից աչքի է ընկել բնական բազմատեսակ հարստություններով։ Ամենից առաջ այն նշանավոր էր սեղանի աղով ([[Կողբ]] և [[Կաղզվան]])։ Ներկայումս էլ այդ աղահանքերը չեն կորցրել իրենց նշանակությունը։ [[Մետաղ]]ի հանքային հարստություններով Այրարատը աղքատ էր։ Այստեղ միայն հիշատակվում են [[ոսկի]], [[պղինձ]] և [[երկաթ]]։ Ոսկին հանդես է եկել ոչ թե հանքերով, այլ ավազի հետ խառը։ Պղնձի հանքերով հայտնի է [[Վարաժնունիք]] գավառը։
Այրարատը շատ ավելի նշանավոր էր [[շինանյութ]]երով ու [[հանքային ջուր|հանքային ջրերով]]։ Այստեղ տարածված են տարբեր գույնի բազմատեսակ [[տուֆ]]եր, [[մարմար]]ներ, [[գրանիտ]]ներ, [[բազալտ]]ներ, [[ավազ]], [[կավ]], [[կրաքար]]եր։ Այրարատ աշխարհում էին գտնվում հնում մեծ հռչակ ստացած, [[Վարշակի ջերմուկ]]ները (այժմյան [[Դիադին (Շարուրի շրջան)|Դիադինի]] շրջանում), [[Արզնի]]ն և հանքային ջրերի այլ վայրեր<ref name="Թ. Հակոբյան" />։
=== Գավառներ ===
Տող 87 ⟶ 85՝
[[Բասեն]] կոչվում էր նաև Բասյան (Բասեան)- կենտրոնը՝ [[Բասեն (քաղաք)|Բասեն]], [[Գաբեղյանք]] (Գաբեղեանք)- կենտրոնը՝ [[Կաղզվան]] (Կաղզուան) [[Աբեղյանք]] (Աբեղեանք)- կենտրոնը՝ [[Մժնկերտ]]։ Բասեն անունը էթնիկական ծագում ունի։ Հնագույն ժամանակներում Բասենն իր մեջ ընդգրկել է մի լայնածավալ տարածություն։ Նրա կազմի մեջ մտնում էր ոչ միայն «Աշխարհացոհց»-ում նկարագրված Բասենը, այլև ամբողջ Վանանդ գավառը, որը կոչվել է Վերին Բասեն։ Բասենը, Աբեղյանքը, Գաբեղյանքը և Հավնունիքը միասին վերցրած կազմում էին մի բնաշխարհ՝ ֆիզիկաաշխարհագրական մի շրջան, որը համապատասխանում է այժմյան Բասենի գավառին։ Բասենը տարածվում էր արևմտյան մասում, դրանից արևելք գտնվում էին Աբեղյանքը և Հավնունիքը։ Վերջինն երկուսից առաջինը տարածվում էր Երասխի հյուսիսային կողմում, իսկ երկրորդը՝[[Հավնունիք]] (Հաւնունիք)- կենտրոնը՝ [[Ավնիկ]] (Աւնիկ)։ հարավային։ Ծայր արևելյան մասում տարածվում էր Գաբեղյանքը, որը սահմանակցում էր Արշարունիք գավառին
[[Արշարունիք]] կոչվում էր նաև Երասխաձոր- կենտրոնը՝ [[Բագարան]]
[[Բագրևանդ]] (Բագրևանդ)- կենտրոնը՝ [[Բագավան]] (Բագաւան)
[[Ծաղկոտն]], կենտրոնը՝ [[Զարեհավան (Այրարատ)|Զարեհավան]] (Զարեհաւան)։ Տարածվում է Ծաղկանց լեռների շրջանում։ Սկզբում պատկանում էր Գնունիների նախարարական տանը, իսկ հետագայում, հավանաբար Արշակ Բ-ի օրոք, անցնում է Արշակունիների արքունիքին։[[Պատկեր:Stamp of Armenia - 1998 - Colnect 196650 - Traditional CostumesRegion Ayrarat.jpeg|մինի|Այրարատ նահանգի ավանդական տարազները։|402x402փքս]]
[[Վանանդ (գավառ)|Վանանդ]] կոչվում էր նաև Անփայտ Բասյան (Անփայտ Բասեան)- կենտրոնը՝ [[Կարս]]
[[Շիրակ (գավառ)|Շիրակ]], կենտրոնը՝ [[Անի]]
[[Արագածոտն (գավառ)|Արագածոտն]], կենտրոնը՝ [[Վաղարշապատ]]
[[Ճակատք]], կենտրոնը՝
[[Մասյացոտն]] (Մասեացոտն), կենտրոնը՝ [[Ցոլակերտ]]
[[Կոգովիտ]], կենտրոնը՝ [[Արշակավան]] (Արշակաւան)
[[Աշոցք (գավառ)|Աշոցք]], կենտրոնը՝
[[Նիգ]], կենտրոնը՝ [[Ապարան|Քասաղ]]
[[Կոտայք (գավառ)|Կոտայք]], կենտրոնը՝ [[Երևան]] (Երևան)
[[Մազազ]], կենտրոնը՝ Պորտակ։ Այն սկզբանպես կազմում էր Ոստան գավառի մի մասը։ Հետագայում՝ 5-րդ դարից նա հիշատակվում է որպես առանձին գավառ։ Մազազը գրավում էր Ազատ գետի վերին հոսանքի շրջանները։ Ունի լեռնային ռելիեֆ։
Տող 148 ⟶ 146՝
* ե) Անի - [[Արտանուջ]]<ref name="Թ. Հակոբյան" />։
Արարատյան աշխարհով անցնող նշված ճանապարհները, որոնց կարևոր կենտրոնները [[Դվին]] և [[Անի]] մայրաքաղաքներն էին, արտակարգ մեծ նշանակություն ստացան մասնավորապես IX դարի վերջից մինչև սելջուկյան արշավանքները։ Այդ շրջանում խալիֆայության և [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդիայի]] միջև տեղի ունեցող երկարատև պատերազմների պատճառով [[Միջագետք
[[Մոնղոլական կայսրություն|Մոնղոլական]] տիրապետության ժամանակաշրջանում, տնտեսության ընդհանուր հետադիմության հետ, Այրարատյան աշխարհի նախկին փարթամ քաղաքները և դրանցից դուրս եկող ճանապարհները կորցնում են իրենց տնտեսական նշանակությունը։ Քաղաքների մեծ մասը աստիճանաբար վեր է ածվում սովորական բնակավայրերի, մի մասն էլ ընդմիշտ վերանում է պատմական ասպարեզից։
== Գրականություն ==
*Թադիկ Հակոբյան «Հայաստանի պատմական աշխարհագրություն» Երևան, 1984։ Նորմալ բան չէիք կարող գրել??
== Աղբյուրներ ==
Տող 163 ⟶ 159՝
{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}
{{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=352}}
[[Կատեգորիա:Այրարատ]]
[[Կատեգորիա:Մեծ Հայք]]
|