Dixitación (técnica)

Mostra de dixitación autógrafa de Bach no comezo de Applicatio en do maior, BWV 994, do «Libro de clavicémbalo para Wilhelm Friedemann Bach».

A dixitación en música determina a localización e as posicións de dedos e mans que o intérprete ten que adoptar para tocar unha peza nun determinado instrumento musical. Esta dixitación adoita aparecer anotada a modo de indicación nas partituras, o cal pode ser útil para o músico aínda que non é estritamente necesario aplicar a dixitación impresa. As mans de cada persoa son diferentes e unha dixitación que resulta axeitada para un executante pode non selo para outro. É habitual que a dixitación varíe durante o desenvolvemento dunha obra. O desafío de atopar unha boa dixitación consiste en lograr que o movemento das mans sexa o máis confortable posible, evitando esforzos innecesarios. Unha vez que se atopou unha boa dixitación débese utilizar sempre para interpretar a peza da mesma maneira e que os dedos "aprendan onde deben ir".

Por exemplo no piano as melodías e os acordes poden interpretarse mediante distintas combinacións de dedos. A dixitación neste contexto consiste en seleccionar que dedo debe utilizarse en cada tecla para cada nota. En instrumentos de tecla, así como nos de vento e os de corda, a dixitación é parte fundamental da técnica de interpretación.

A dixitación fundaméntase nunha cuestión anatómica e fisiomécánica. Para unha boa dixitación hai que ter en conta os aspectos técnicos xenerais de cada un dos instrumentos, pero tamén entender as peculiaridades físicas de cada instrumentista.

Dixitación en instrumentos de teclado

A dixitación dos instrumentos de teclado adoita representarse nas partituras mediante pequenos números directamente sobre as notas que se queiran sinalar. Aínda que algúns compositores como Alessandro Scarlatti empregaron métodos alternativos como símbolos gráficos para anotar as dixitacións. Na música para piano os números representan os dedos de cada man, contados do 0 ao 5 desde o polgar ao maimiño da seguinte maneira:

• 1 corresponde ao dedo polgar, que se utiliza de cando en cando nas teclas negras.
• 2 corresponde ao dedo índice.
• 3 corresponde ao dedo medio.
• 4 corresponde ao dedo anular.
• 5 corresponde ao dedo maimiño.

Nos instrumentos de teclado utilízanse todos os dedos. Os números fan referencia aos propios dedos e non á posición da man no teclado. Notas de igual tesitura poden ter unha asignación de dedos diferente, segundo a pasaxe musical.

Os dedos non foron contados sempre é así. O sistema anterior do 1 ao 5 foi coñecido como "dixitación continental", en contraposición á chamada "dixitación inglesa", que se usaba en Gran Bretaña no século XIX e consistía en que o polgar era anotado cunha cruz (+) e os demais dedos se numeraban do 1 ao 4. No entanto, desde principios do século XX os británicos empezaron a utilizar a "dixitación continental".

«É preciso poñer o dedo conveniente, sobre a tecla exacta, no momento preciso»

— Johann Sebastian Bach

Débese a Johann Sebastian Bach unha das primeiras innovacións na técnica de dixitación do órgano e a clave, introducindo o uso do dedo polgar, que era pouco frecuente até ese momento. Segundo o fillo de Bach, Carl Philipp Emanuel, a técnica do polgar foi proposta tamén e en forma case simultánea por François Couperin no seu libro «L'art de toucher lle clavecin» (1717). Carl Philipp Emanuel Bach no seu libro Versuch über die Art wahre, dás Clavier zu spielen (Ensaio sobre a verdadeira arte de tocar instrumentos de teclado.) dedicou varios parágrafos á cuestión da dixitación.

Mostra de dixitación usando símbolos gráficos, nunha toccata de Alessandro Scarlatti, comezos do século XVIII.

Unha vez que Cristofori en 1700 inventou o piano a partir do clavicordio e se fixo popular nas décadas posteriores a 1740 substituíndo ao clavecín, a técnica do piano desenvolveuse enormemente. A partir de entón correron paralelos o progreso dos construtores de pianos e o desenvolvemento da pedagoxía do piano, dentro da cal unha parte dedícase á dixitación do instrumento e foi variando. A nova técnica de Bach mantivo moitas características da dixitación utilizada até ese momento, incluíndo o pase duns dedos sobre outros, pero co protagonismo do polgar. A dixitación moderna mantén o uso do polgar, incluíndo o seu pase baixo os outros dedos da man, pero raramente utiliza outras técnicas usadas por Bach, como a de pasar os outros dedos uns sobre outros. Na década de 1980 Lindley e Boxall mostraron que o anterior se basea unicamente no testemuño de Carl Philipp Emanuel Bach. Todas as dixitacións existentes de Johann Sebastian Bach e o seu círculo utilizaban os antigos métodos, cun uso moi limitado do dedo polgar. Máis recentemente, demostrouse que todas as súas obras para clave e a maioría da produción para órgano tamén se poden interpretar aplicando a antiga técnica.

Un dos desafíos da dixitación pianística é resolver a interpretación de escalas e arpexos con continuidade e fluidez. A diferenza doutros instrumentos de corda pulsada ou percutida onde se pode transportar máis facilmente unha pasaxe musical mantendo a dixitación, os instrumentos teclados tradicionais dan un acomodo desigual ás notas baseado especificamente na escala diatónica maior de do (teclas brancas); o que supón aprender e utilizar dixitacións diferentes segundo a tonalidade da obra. Existen teclados alternativos como o Jankó que pretenden crear dixitacións máis regulares. As ideas acerca da dixitación cambiaron durante a historia da música. Na produción musical dos compositores barrocos franceses para clavecín, as pasaxes de escalas adoitaban dixitarse como 2 3 2 3, etc. de maneira que as notas se agrupában de dúas en dúas mediante ligaduras de expresión. Máis tarde, esta idea pasou de moda. No século XIX Carl Czerny escribiu gran cantidade de estudos para piano, que axudaron a exercitar todos os dedos por igual. Esta é a maneira de aprender a tocar o piano na actualidade.

A resolución de escalas sobre un teclado utiliza dous métodos básicos de dixitación:

• «Polgar abaixo»: é o método máis coñecido, no que o dedo polgar pásase por baixo da palma para permitir que o dedo medio ou o anular permitan continuar a secuencia. Esta técnica é un dos compoñentes básicos do método publicado por Charles-Louis Hanon no século XIX, aínda en uso en moitos conservatorios de piano, e adoita ser a única utilizada por unha gran maioría de pianistas noveis ou en desenvolvemento.
• «Polgar arriba» ou paralelo: é o outro sistema, que consiste en ignorar a peculiar disposición do polgar na man, utilizándoo de igual forma que os outros catro dedos, o que permite a mellor interpretación de pasaxes rápidas e de técnica difícil.

Órgano

A dixitación para o órgano é similar á dixitación do piano. Con todo, os organistas utilizan unha gran cantidade de "dedos de substitución", que significa: cambiar dun dedo a outro, mentres que unha nota mantense premida. Isto resulta útil en música como as melodías dos himnos que teñen moitos acordes. Facilita a interpretación do legato. Un pianista pode utilizar o pedal dereito para facer acordes legato. Un organista tocando nos pedais tamén ten que decidir que pé vai utilizar para cada nota. Isto denomínase "footing". Un signo de «v» significa que ten que tocar coa punta do pé, mentres que un signo de «u» cadrado significa que debe tocar co talón. Cando estes signos se colocan sobre a nota significa que toca o pé dereito e por baixo significa que o pé esquerdo é o que toca.

Dixitación en instrumentos de corda

A dixitación dos instrumentos de corda mostra a posición na que tocar, é dicir, até que punto cara a abaixo polo mastro hai que desprazar e manter a man. Os instrumentos de arco como o violín non teñen trastes nin marcas sobre o diapasón, polo que o intérprete debe habituarse a atopar o lugar exacto para colocar os dedos, de non ser así o que toque non estará afinado. Pola súa banda os instrumentos de corda pulsada, como guitarras e banxos contan con trastes, pequenos vultos no mastro, que mostran onde teñen que colocarse os dedos.

Corda fretada

Nos instrumentos de corda fretada os dedos numéranse do 1 ao 4, comezando co dedo índice porque o polgar está detrás do mastro do instrumento. Neste tipo de instrumentos soamente se dixita a man esquerda, cuxos dedos premen as cordas para determinar as alturas das notas, posto que a man dereita adícase a premer as cordas ou ben a efectuar movementos de arco. Para o violín, viola e o violoncello a dixitación organízase da seguinte forma:

• 0 corresponde á corda ao aire, é dicir, sen dedos premendo as cordas.
• 1 corresponde ao dedo índice.
• 2 corresponde ao dedo medio.
• 3 corresponde ao dedo anular.
• 4 corresponde ao dedo maimiño.
• soamente no violoncelo e no contrabaixo, indica o uso do polgar como cella.

O polgar non se conta no caso do violín e a viola, xa que non se emprega para tocar as cordas. Naqueles casos de instrumentos de corda nos que o dedo polgar se utiliza (por exemplo, a posición do polgar nas notas altas dun violoncello) está representada por un símbolo con forma de 0 cunha liña vertical por baixo ().

En ocasións, pode requirirse que a dixitación impresa ou escrita na música tamén mostre que corda hai que tocar. A corda pódese indicar mediante números romanos, a miúdo I - IV. A posición pode indicarse a través de números ordinais por exemplo, 3º. Unha modificación nas posicións denomínase cambio ou shift. Unha melodía que podería interpretarse en primeira posición na corda de re no violín tamén pode ser tocada na corda de sol en quinta posición (coa man moito máis arriba no mastro). Isto é máis difícil de facer, pero un bo músico pode lograr que soe especialmente cálido e fermoso. Ás veces as notas poden ser dixitadas como harmónicos, en lugar de como notas comúns; isto fai que soen moi lixeiras e etéreas.

Os violonchelistas tamén poden tocar na chamada "posición do polgar", se teñen varias notas que son agudas e bastante próximas unhas doutras. Isto implica que hai que situar o polgar no alto do mastro, a miúdo a través de dúas cordas.

O contrabaixo é tan grande que as distancias entre as notas son moi grandes tamén. Para subir dunha nota á seguinte, en semitons, utilízanse o dedo 1, despois o 2 e logo o 4. O dedo 3 úsase simplemente para axudar ao dedo 4 ao premer cara a abaixo sobre a corda. Algúns músicos aplican un sistema de dixitación diferente: cos dedos 1, 2, 3 e 4. Isto significa que a man ten que estirarse moito. É difícil tocar afinado con este método, a pesar de que aforra ter que cambiar tanto a posición da man.

Guitarra

Dixitación para guitarra: os números do
1 ao 4 indican os dedos a pulsar,
0 é unha nota ao aire,
os números nun círculo, as cordas e
os números con guión, esbaramento.

A música de guitarra indica a posición con números romanos e denominacións de cordas cos números rodeados cun círculo. Para a dixitación da man esquerda en guitarra utilízanse números da seguinte forma:

• 0 corresponde á corda ao aire.
• 1 corresponde ao dedo índice.
• 2 corresponde ao dedo medio.
• 3 corresponde ao dedo anular
• 4 corresponde ao dedo maimiño.

O polgar non aparece xa que na técnica guitarrística clásica nunca se utiliza. Cando aparece o mesmo número sobre diferentes cordas pero no mesmo traste significa que se debe executar unha cella ou media cella, dependendo de se se premen todas as cordas ou non. A indicación de cella adoita indicarse coa letra c seguida do número de traste (normalmente en números romanos) onde se executa. Se a cella é media a letra adoita ir cruzada cunha barra, ¢. En ocasións podemos atopar a letra B (do francés barré).

Para a man dereita, é dicir, a man da pulsación, a guitarra clásica tamén conta cun sistema de notación de dixitación coñecido como pima, ou menos frecuentemente pimac. Nel utilízanse unha serie de letras coas seguintes correspondencias:

• p corresponde ao dedo polgar.
• i corresponde ao dedo índice.
• m corresponde ao dedo medio.
• a corresponde ao dedo anular.
• c corresponde ao dedo maimiño, aínda que utilízase moi poucas veces.

Polo xeral, só se anota nas partituras cando hai unha pasaxe particularmente difícil ou require de dixitación específica para a man do punteo, no resto a dixitación da man do punteo xeralmente déixase a discreción do guitarrista.

Arpa

A música de arpa parécese á música de piano. Nas súas partituras hai dous pentagramas, un deles polo xeral conta cunha clave de sol para a man dereita e o outro cunha clave de fa para a man esquerda. Algunhas pezas escritas para piano pódense tocar na arpa, pero non se pode aplicar a dixitación do piano. No piano, comézase a contar polo dedo polgar até chegar ao dedo maimiño, o cal significa ir cara a notas máis agudas na man dereita e con notas máis graves na man esquerda. Mentres que na arpa é xustamente á inversa. O arpista senta coas notas agudas máis próximas ao seu corpo. A dixitación da arpa faise conforme ás seguintes correspondencias:

• 1 corresponde ao dedo polgar.
• 2 corresponde ao dedo índice.
• 3 corresponde ao dedo medio.
• 4 corresponde ao dedo anular.

O dedo maimiño non se utiliza na interpretación da arpa.

Dixitación en instrumentos de vento

Vento madeira

Nos instrumentos de vento madeira normalmente existe unha dixitación básica, cada nota correspóndese cunha particular combinación dos dedos. Os libros de iniciación adoitan conter unha táboa de dixitación para amosar o modo de obter as diferentes notas. Un fa sostido baixo nun contrapunto en frauta doce tocarase 1 2 3 0 2 3. Isto significa: os dedos 1, 2 e 3 da man esquerda; os dedos 2 e 3 da man dereita; e o primeiro orificio da posición da man dereita déixase aberto. Con todo, nos niveis máis avanzados pódense utilizar diversas dixitacións para crear efectos diferentes.

En ocasións poden existir diversas dixitacións alternativas para calquera altura dada. Isto pode empregarse para facilitar a interpretación de rápidos trilos. No entanto, a dixitación habitual soará mellor para as notas normais. A dixitación do vento madeira non é sempre sinxela ou intuitiva, dependendo de como a impedancia acústica da perforación se vexa afectada pola distribución e o tamaño dos orificios ao longo da súa lonxitude, dando lugar á formación de ondas estacionarias no ton desexado. Na frauta doce algunhas notas, sobre todo sostidos e bemois, requiren de dixitacións complicadas. Isto denomínase dixitación cruzada ou "cros fingering".

As frautas simples, incluíndo frautas doces, así como os punteiros da gaita teñen orificios abertos que son tapados polas xemas dos dedos do intérprete. Algúns destes instrumentos, como a frauta travesa, o óboe, o clarinete e o fagot, utilizan chaves metálicas simples para estender o alcance do executante durante unha ou dúas notas e así axudar a alcanzar os orificios baixos e para facer máis doada a interpretación de bemois e sostidos. Os sistemas de chaves en instrumentos tales como as actuais frautas travesas, clarinetes ou óboes son elaborados e variables. As frautas modernas adoitan utilizar o sistema de chaves ideado por Theobald Boehm no século XIX, mentres que os clarinetes adoitan utilizar un sistema similar inventado por Hyacinthe Klosé. Outro mecanismo de chaves para clarinete é o sistema Öhler, que se utiliza sobre todo en Alemaña e Austria.

Vento metal

A dixitación aplícase ás válvulas rotativas e de pistóns empregadas en moitos instrumentos de vento metal.

O trombón é un instrumento de vento metal totalmente cromático, sen válvulas, que emprega notación numerada equivalente para as posicións escorregantes en lugar da dixitación.

Véxase tamén

Bibliografía

• Lafarga Marqués, Manuel et al.: «Sobre la respiración y la digitación en los músicos». Música y Educación, 10 (32):41-52, 1997.
• Matthay, Tobias: The Principles of Fingering and Laws of Pedaling. Bosworth, 1908.

Outros artigos

• Dixitación da frauta doce
• Dixitación da dulzaina

Ligazóns externas

• «Dixitación da gaita». Bideweb.com.