Pari

Pari

Administrasyon

Péyi

Lafrans

Mèr

Anne Hidalgo

Démografi

Jantilé

Parizyen

Popilasyon

12 475 808 zab. (　2014)

Dansité

21 067 zab./km²

Jéyografi

Altitid

Min. 28 m – Mags. 131 m.

Siperfisi

105,40 km²

Pari sa kapital-a di Lafrans. Li sa sitchwé annan tchò di roun vas basen sédimantè o sòl fèrtil é o klima tanpéré, basen parizyen-an, asou roun bouk di Lasenn, ant konfliyan-yan di sala-a ké Marn é Oise. So zabitan sa aplé Parizyen-yan. Pari sa égalman chèf-lyé di réjyon Zilé-di-Lafrans ké linik koumin fransé-a ki sa an menm tan oun départman. Koumin santral di métropòl-a di Gran Pari, kréyé an 2016, li sa divizé an arondisman, kou lavil-ya di Lyon é di Marséy, o nonm di ven. Léta-a ka dispozé di prérogativ ki ègzèrsé pa lapolis di Pari.

Lavil-a ki sa pi péplé-a di Lafrans, li sa katriyenm parmi lè irben éropéyen-yan dèyè Mòskou, Istanbul ké Lonn é 29e pli péplé di monn. Pari ka konté 2,21 milyon di zabitan o 1é janvyé 2015. Laglomérasyon parizyen-an larjman dévlopé so kò o kour di xxe siècle, ka rasanblé 10,71 millions d'habitants o 1é janvyé 2015, ké so lè irben (laglomérasyon-an ké kouronn périirben-an) té ka konté 12,53 milyon di zabitan.

Senbòl di kiltir fransé-a, i ka abrité patché monnouman, lavil-a, ki sirnonmen Lavil Limyè-a, ka atiré an 2017 bò'd 34 milyon di vizitò sa ki ka fè di li roun dé kapital ki pli vizité-ya o monn. Pari ka tchipé égalman roun lapals ki prépondéran annan monn-an di lanmòd-a, di ligs é di rot gastronnonmi-a. Kapital fransé-a sa jimélé rounso ké rounòt lavil, Ronm, sa ki valab annan ròt sans-a, ké sa slogan : « Sèl Pari sa dign di Ronm, sèl Ronm sa dign di Pari ». Pari ké fika, parayò, an 2024 dézyenm lavil-a ké Lonn ki akéyi trwè fwè Jé olenpik-ya apré sa-ya di 1900 ké sa-ya di 1924.

Jéyografi

Topografi

O milyé di Basen parizyen-an, Dé zilé asou Lasenn-an ka konstitchwé tchò istorik-a di Pari : zilé Saint-Louis, ki pli à lès-a ké zilé di Sité-a, ki pli à lwès-a. Lavil-a ka étann so kò di tout koté di flòv, asou roun sipèrfisi anviron Dé fwè sipéryò o nò, asou lariv drèt-a, à sa-a di sid, asou lariv goch-a.

Sipèrfisi-a di lavil-a di Pari sa di 105,40 km2 (113e ran dé koumin di Lafrans métropoliten). So périmèt an lonjan boulva périférik-a sa di 35 km, so londjò lès-lwès di 18 km, é sa-a nò-sid di 9,5 km.

So linité irben ka étann so kò asou 2 845 km2 é ka rasanblé 10 659 489 zabitan an 2014, ki réparti annan 412 koumin di Zilé-di-Lafrans.

Pwen zéro-a dé larout di Lafrans sa matéryalizé pa roun dal ki sitchwé divan Notre-Dame di Pari.

Lidrografi

Lasenn-an ka travèrsé lavil an fòrman roun lark di sèrk, ki ka rantré pa sid-lès pou an soti o sid-lwès. Pli di trant pon ka pèrmèt di franchi flòv-a.

Lavil-a sa égalman travèrsé pa Labyèv, jòdla antchèrman soutéren, ki ka rivé di sid, é pa kannal Saint-Martin(4,5 kilomèt), inogiré an 1825. U ka konstitchwé parti tèrminal-a di kannal di l'Ourcq(108 kilomèt) é di kannal Saint-Denis(6,6 kilomèt), louvri an 1821, ki ka pèrmèt di roujwenn Lasenn-an an aval an évitan travèrsé-a di lavil-a. Li ka alimanté basen-an di Villette, ka pasé an soutéren anba boulva Jules-Ferry ké Richard-Lenoir épi laplas-a di Bastille, ka travèrsé dégra-a di l'Arsenal é ka roujwenn Lasenn-an an anmon di zilé Saint-Louis.

Ròt kour dilo ka travèrsé oben té ka travèrsé Pari, don rwiso di Bak, Labyèv-a, ru des Orgueilleux, kanna di l'Ourcq, la darse di fon di Rouvray, rwiso di Gravelle, rwiso di Montreuil— égalman aplé di la Pissotte —, rwiso di Saint-Germain, kannal Saint-Martin.

Lavil-a té marké pa rounlo linondasyon, don pli enpòrtan-yan anvan xxe syèk sa sa-ya di 583, 842, 1206, 1280, 1325, 1407, 1499, 1616, 1658, 1663, 1719, 1733, 1740, 1764, 1799, 1802, 1836, 1844 ké 1876. Pou péryòd résan-yan, pli enpòrtan-yan sa sa-ya di 1910, 1924, 1955, 1982 ké 2016.

Jéyoloji ké rélyèf

Basen parizyen-an, ki konstitchwé i té gen 41 milyon di lannen, ka fòrmen roun gran ansanm di kouch sédimantè sigsésiv. A roun basen maren épikontinantal ki ka roupozé asou dé masif ki ka daté di paléyozoyk, Vosges, Masif santral-a ké Masif armoriken-an. Ké fòrmasyon-an dé Zalp, basen-an ka roufronmen so kò mé ka rété ouvè bò'd Lanmanch-a ké loséyan Atlantik-a, préfigiran fitir basen flivyal-ya di Lalwè-a é di Lasenn-an. An finisman-an di l'Oligocène, Basen parizyen-an ka divini kontinantal.

Toponnimi

Non-an di sité-a sa atèsté pou pronmyé fwè-a pa Jules César, o milyé di ie syèk anv. J.-K., annan Lagèr dé Gol, anba fòrm Lutecia oben Lutetia (soulon mannouskri-ya). Nou ka trouvé answit Lutetia apud Parisios o ive siècle (Parisios ki sa à lakizatif pliryèl-a) ; épi Parisios [usque] an 400 - 410, é anfen Pari, atèsté dipi 887.

Mo Pari-a sa isou di non di pèp golwè dé Parisi (o datif lokatif pliryèl : Parisiis), don Pari té kapital-a à lépòk galo-romen.

Parisi-ya té bay yé non à Pari, ensi ki o péy di Parisis (atchwèlman « péy di Lafrans »), ki ka sibzisté annan Villeparisis, Cormeilles-en-Parisis, Fontenay-en-Parisis. Nou té ka trouvé égalman dé golwè an Langlétè, annan atchwèl Yorkshire di Lès-a.

Listwè

Prélistwè ké Lantikité

Roun labita pèrmannan sa atèsté annan limit-ya di atchwèl Pari à partir di péryòd chaséyen (ant 4 000 ké 3 800 anvan nou lè) o vilaj di Bercy ; rès-ya di trwè piròg néyolitik jòdla vizib o mizé Carnavalet té ensi routrouvé asou lariv goch-a di roun ansyen bra di Lasenn-an annan 12e arondisman, koté prézans-a di moun toujou kontinwé douran Néyolitik-a.

Mwayen Laj

An 508, apré ki li té konki majò parti-a di Lagol-a, Klovis ka fè di Pari so kapital. Li ka établit so rézidans prensipal (Palé dé Thermes), é ka fè konstrwi plizyò lédifis rélijyé, don bazilik dé Saints-Apôtres, koté li sa antéré ; ròl-a di sité-a divèt soupannan fika rélativizé, annan mizou-a koté i pa ka ègzisté alò di ladministrasyon rwayal. Toupannan vie ké viie syèk, Pari ka gardé roun enpòrtans partikilyé, menm si divizyon-yan di rwéyonm di Klovis ant so léritché-ya ka limité so réyonnman. Childebert Ie ka fè ensi konstrwi pli gran katédral-a di Lagol-a (katédral Saint-Étienne), tandi ki Childéric II ka fè rénové larenn galo-ronmen-yan. Douran sa péryòd, rouvitalizé pa fondasyon monnastik-ya ké so fongsyon di kapital, lavil-a ka koumansé probabman à étann so kò asou lariv drèt-a, alò ki lariv goch-a sa réyotchipé.

Révolisyon fransé-a ké Lanpir

Révolisyon fransé-a ka koumansé atè Versailles pa konvokasyon-an dé Léta jénéral épi Sèrman-an di Jé di ponm. Mé Parizyen-yan, ki atenn pa kriz ékonnonmik-a (pri dipen), sansibilizé o problenm politik pa filozofi dé Limyè é gen roun rankò kont pouvwè rwayal-a ki anbondonnen lavil-a dipi pli di roun syèk, ka bay li roun nouvèl loryantasyon.

Di Bèl Lépòk-a à Ségon Lagèr mondjal-a

Pannan Bèl Lépòk, lègspansyon ékonnonmik di Pari sa enpòrtan ; an 1913 lavil-a ka posédé san mil antrépriz ki ka anplwayé roun milyon di ouvriyé. Ant 1900 ké 1913, 175 sinéma sa kréyé atè Pari, rounlo gran magazen ka wè jou-a é ka kontribiyé o réyonnman di lavil limyè-a. Lyé di tout èspékilasyon, Pari ka divini osi dézyenm laplas finansyé entèrnasyonnal-a près à égalité ké Lonn.

Pari kontanporen-an

An 1956, Pari ka lyannen so kò ké Ronm pa roun jimélaj privilégié, senbòl fò annan roun dinanmik jéyografik pli larj di rékonsilyasyon é di koopérasyon apré Ségon Lagèr mondjal-a.

Dipi 2015, Lafrans ka sibi roun vag di atanta téroris islanmis san présédan. Lavil-a di Pari sa égalman touché an janvyé 2015 ké tiri-a kont Charlie Hebdo ké priz-a di lotaj di l'Hyper Casher ki fè 17 vigtim. À laswit-a di sa trajik lévennman, oun manifèstasyon répibliken istorik ka déroulé so kò 11 janvyé 2015 ki ka réyini pli di trwè milyon di moun é bò'd 50 chèf di Léta, pou défann libèrté-a di lèsprésyon é ka randé lonmaj o vigtim di térorism.

Kiltir lokal ké patrimwann

Monnouman ké lyé touristik

Pari ka konté pli di 1 800 imòb ki klasé oben enskri à lenvantè dé monnouman istorik, don bò di san lyé di kilt. Monnouman-yan ki pli sélèb-ya di Pari ka daté di lépòk varyé. Yé ka trouvé yé kò souvan annan sant-a é asou lariv-ya di Lasenn-an. Kè-ya di Lasenn di Pon di Sully o Pon di Bir-Hakeim ka konstitchwé roun dé pli bèl péyzaj flivyal irben-yan é sa dayò klasé à lenvantè-a di patrimwann mondjal di UNESCO-a. Nou ka trouvé notanman, di lès an lwès : Notre-Dame, Louv-a, les Invalides, pon Alexandre-III, Gran Palè, mizé di kè Branly, Tour Eiffel-a ké Trokadéro. Plis à lès, di enpòrtan lédifis kontanporen té fika konstrwi (ministèr dé Finans, sit François Mitterrand di bibliyotèk nasyonnal-a di Lafrans, etc.).

Patrimwann kilt

Pari sa roun sant kiltirèl di pronmyé plan. Dèstinasyon touristik ki vizité chak lannen pa tchèk vennsis milyon di touris étranjé, Pari intra-muros ka dispozé notanman di 143 mizé pèrmannan é di kat-ven lyé di lèspozisyon tanporèr, swé 223 o total, tèl Louv-a oben Gran Palè-a, ké dé sit ésèpsyonnèl, kou Chan-Lélizé oben tour Eiffel-a. Kapital mondjal-a dé salon ké konférans (5 % di agtivité mondjal de kongré asou bò'd 600 000 mèt karé), di lanmòd-a, di ligs, di gastronnonmi-a é di lanmou ronmantik, Pari ka propozé égalman roun chwè enpòrtan an matchè di èspègtak, téyat oben lopéra notanman, é ka prézanté pou roun piblik partikilyèrman sinéfil roun chwè san égal di flim an provnans di monn antché.

Kafé, réstoran ké brasri

Kafé Les Deux Magots, rounòt kafé parizyen sélèb di Saint-Germain-des-Prés.

Kafé-ya sa rapidman divini roun parti entégran di kiltir fransé-a di pa yé laspè, an partikilyé à partir di louvriti-a di kafé di Réjans-a o Palè-Rwayal an 1681 épi, lwit lannen plita, di kafé Procope asou lariv goch-a. Kafé-ya annan jarden-yan di Palè-Rwayal sa divini partikilyèrman popilèr o kour di xviiie syèk é pouvé fika konsidéré kou pronmyé « téras di kafé » atè Pari. Sala-ya pa té konnèt di lègspansyon jouk sa ki trotwè-ya ké boulva-ya koumansé aparèt o milyé di xixe syèk. À Révolisyon-an, tchwizinyé-ya dé prens é dé nòb ka kréyé konsèp-a di rèstoran.

Not ké référans

Wè osi