Noardgermaanske talen

De Noardgermaanske of Skandinavyske talen binne it Deensk, it Noarsk (Bokmål en Nynorsk), it Sweedsk, it Yslânsk en it Faeröersk. Se wurde benammen yn Skandinavië sprutsen troch ûngefear 20 miljoen minsken.

De Noardgermaanske talen binne nauwer besibbe oan de Eastgermaanske as oan de Westgermaanske. It Noardgermaansk is bekend fan runenynskripsjes fanôf de 3e iuw nei Kristus. Der is in literêre tradysje fanôf de 9e iuw.

De fêstelân-Skandinavyske talen (Deensk, Noarsk en Sweedsk) binne op in hichte ûnderling fersteanber. Deensk en Bokmål lykje wol sa sterk op inoar, dat sommige taalkundigen se as dialekten fan deselde taal beskôgje.

Begrypsbetizing

Yn Skandinavië sels slacht de term Skandinavyske talen allinnich op 'e op it fêstelân sprutsen talen, dat op it Deensk, Noarsk en Sweedsk. De hiele groep fan Noardgermaanske talen, dat it Faeröersk en Yslânsk ynbegrepen, wurdt Noarske talen neamd.

Yndielingen

De taalwittenskip brûkt ferskate yndielingen fan de Noardgermaanske talen yn de ferskate taalperioades.

Foar it jier 1100 wie der ien inkele Noardgermaanske prototaal (dǫnsk tunga, Aldnoarsk), dy't lykwols in pear dialektferskillen hie. Dus waard foar dy perioade in ûnderskied makke tusken it Westnoarsk en it Eastnoarsk: ^[1]

Westnoarsk
- Aldyslânsk
- Aldnoarsk
Eastnoarsk
- Alddeensk
- Aldsweedsk

Dêrnei groeiden it Deensk en 'e oanbuorjende dialekten út inoar, sadat der fan ûngefear 1100 oant ûngefear 1300 in nije yndieling oannommen waard: ^[1]

Súdnoarsk
- Alddeensk
Noardnoarsk
- Aldyslânsk
- Aldnoarsk
- Aldsweedsk

Yn 'e lette midsiuwen ûntwikkelen de Noardgermaanske talen har nochal ferskillend: yn it Faeröersk en it Yslânsk bleaunen de âlde taalstruktueren (yn it bysûnder de bûging) foar in grut part bewarre, wyls se yn it Deensk, Noarsk en Sweedsk sterk ferienfâldige waarden. Fan ûngefear 1500 ôf kin dus in tredde yndieling fan 'e Noardgermaanske talen oannommen wurde: ^[1]

de talen yn 'e rângebieten
- Yslânsk
- Faeröersk
de sintrale talen
- Noarsk
- Sweedsk
- Deensk

Dizze yndielingen binne gjin genetyske stambeammen yn it ramt fan 'e stambeamteory. Se beskriuwe gelikenissen tusken talen fan in bepaalde perioade. Wannear't dizze talen sterk feroarje, wurde de gelikenissen tusken dizze talen dan ek grutter of lytser sadat faaks in nije yndieling ûntstiet.

Grammatika

Alfabet

Nêst de 26 grafemen fan it Latynske alfabet kinne de Skandinavyske talen in oantal ekstra grafemen:

Deensk: æ, ø, å
Faeröersk: á, ð, í, ó, ú, ý, æ, ø
Yslânsk: á, ð, é, í, ó, ú, ý, þ, æ, ö
Noarsk: æ, ø, å
Sweedsk: å, ä, ö

Wurdfolchoarder

Krektas yn it Frysk hantearje de Noardgermaanske talen de SVO-folchoarder as standert. De persoansfoarm stiet altyd op it twadde plak in de haadsin, wêrby't ek ynverzje foarkomme kin. Fergelyk ta yllustraasje:

Ik gean nei it feest nei hûs -- Jag gick hem efter festen (Sweedsk)-- Jeg gik hjem efter festen (Deensk)
Nei it feest gean ik nei hûs ta -- Efter festen gick jag hem (Sweedsk) -- Efter festen gik jeg hjem (Deensk)

It haadtiidwurd komt lykwols folslein foar it saaklik foarwerp:

Ik haw in boek lêzen -- Jag har läst en bok (Sweedsk) -- Jeg har læst en bog (Deensk)

De belangrykste ôfwiking fan 'e Fryske standertwurdfolchoarder is it plak fan de negaasje (It Sweedske inte/ej, Deenske ikke/ej, Noarske ikke/ikkje ensfh.):

Ik haw it boek net lêzen -- Jag har inte läst boken (Sweedsk) -- Jeg har ikke læst bogen (Deensk)

Haadwurden

Tekenjend foar de Noardgermaanske talen is dat it bepaald lidwurd foarkomt as in suffiks trochdat it oan it haadwurd "fêstplakt" wurdt; dit hjit oanhechte lidwurd (itselde as bygelyks yn it Arabysk). It Yslânsk hat as ienige fan de fiif Noardgermaanske talen gjin ûnbepaald lidwurd. In foarbyld:

Frysk	Yslânsk	Faeröersk	Nynorsk	Bokmål	Deensk	Sweedsk
in jonkje	strákur	ein drongur	ein gut	en gutt	en dreng	en pojke
it jonkje	strákurinn	drongurin	guten	gutten	drengen	pojken
jonkjes	strákar	dreingir	gutar	gutter	drenge	pojkar
de jonkjes	strákarnir	dreingirnir	gutane	guttene	drengene	pojkarna

It Yslânsk en it Faeröersk kinne boppedat noch in systeem fan fjouwer namfallen, krekt as bygelyks it Dútsk. It Deensk, Noarsk en Sweedsk kinne tsjintwurdich nêst de nominatyf allinnich noch de genityf-s sa as ek wol ris yn it Frysk brûkt wurdt, mei it ferskil dat dizze genityf yn 'e Noardgermaanske talen by alle haadwurden en yn it Frysk frijwol allinnich by persoansnammen brûkt wurdt. (Yn dit opsicht liket it Ingelsk, dêr't it gebrûk fan de genitive-s ek frij algemien is, dus mear op de Noardgermaanske talen as op it Frysk).

Annas bok = Anna's boek of Anna har boek of It boek fan Anna

bokens titel = de titel fan it boek (letterlik: it boek syn titel)

De Noardgermaanske talen kinne ek in ferhâldingswurd "fan" (Deensk, Yslânsk: af; Faeröersk, Noarsk, Sweedsk: av), mar dat wurdt yn 'e regel net brûkt om in besitsferhâlding oan te jaan.

Benammen yn it Noarsk bestiet de oanstriid om de genityf-s te ûntkommen en yn pleats dêrfan in analytyske konstruksje mei it ferhâldingswurd til of in konstruksje mei, krektas yn it Frysk, it besitlik foarnamwurd sin ("syn") ta te passen. Bygelyks:

boken til Anna = it boek fan Anna

Anna sin bok = Anna har boek

De genityf-s wurdt in alle Noardgermaanske talen ek noch geregeld brûkt yn fêste útdrukkingen mei it Deensk/Noarske ferhâldingswurd til en it Sweedske ferhâldingswurd till dat yn it Frysk ûngefear nei of ta betsjut (ferlykje it Ingelske until).

Noarsk en Deensk: Hun er dårlig til bens.

Noarsk en Deensk: Velkommen til bords.

Sweedsk: Välkommen till bords.

Sweedsk: Vi drar till skogs.

Betsjuttingen: Sy is min ta bien. (sy is min op 'e gong) Wolkom oan tafel. Wy gean nei it bosk.

Tiidwurden

De tiidwurden hawwe tiden fergelykber mei dy yn it Frysk, Nederlânsk, Dútsk en Ingelsk (notiid, doetiid, ensafuorthinne). Yn it Noarsk, Deensk en Sweedsk is der mar ien foarm foar alle persoanen (ik, do, hy, wy, jim). Yn it Yslânsk en it Faeröersk is dat net it gefal. Ferlykje it Yslânsk en it Deenske tiidwurd "ha".

Yslânsk:

ég hefi (ik haw)

þú hefur (do hast)

hann hefur (hy hat)

við höfum (wy hawwe)

þið hafið (jim hawwe)

þeir hafa (sy hawwe)

Deensk:

jeg har (ik haw)

du har (do hast)

han har (hy hat)

vi har (wy hawwe)

I har (jim hawwe)

de har (sy hawwe)

De ûndergeande foarm kin makke wurde op twa manieren, sa as yn dit Sweedske en Deenske foarbyld:

De hin wurdt slachte:

Yn it Sweedsk: kycklingen blir slaktad of kycklingen slaktas

Yn it Deensk: kyllingen bliver slagtet of kyllingen slagtes

De -s-foarm wurdt as stylfoller en/of as formeler sjoen.

De -s-foarm yn de doetiid wurdt yn it Sweedsk ek faak brûkt dêr't wy faak de folsleine tiid brûke:

Dit boek is skreaun troch ... -- Den här boken skrevs av ... (let.: Dit hjir boek waard skreaun troch ...)

Partikels

Tiidwurden kinne út twa dielen bestean, wêrby't it twadde diel, it partikel in bywurd of ferhâldingswurd is dat it tiidwurd in oare betsjutting jout. It partikel kin by tiidwurdsfoarmen fan plak feroarje. Bygelyks:

Frysk	Sweedsk	Bokmål	Nynorsk	Deensk
oansette	sätta på	slå på	setje på	tænde for
oansetten	påsatt	slått på		påsat

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Odd Einar Haugen, Grunnbok in norrønt språk, 2. utgåve, Gyldendal, Oslo 1995, ISBN 82-417-0506-9

[haugen-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Odd Einar Haugen, Grunnbok in norrønt språk, 2. utgåve, Gyldendal, Oslo 1995, ISBN 82-417-0506-9

[1]