Springe nei ynhâld

Fjoer: ferskil tusken ferzjes

Keppelings bewurkje
Ut Wikipedy
Skiednis ynteraktyf trochsjen
←Toan eardere ferskillen
Content deleted Content added
FisueelWikitekst
Swarte Kees (oerlis | bydragen)
56.999 edits
L typfl
 
(41 tuskenferzjes fan 20 meidoggers net werjûn)
Rigel 1: Rigel 1:
'''Fjoer''' is it sichtbere ([[ljocht]]) en fielbere ([[waarmte]]) ferskynsel dat optreedt as in brânbere stof in [[oksidaasje]]reaksje ûndergiet by hege [[temperatuer]]. Troch opwaarming fan matearje yn de buert komme brânbere [[Gas (natuerkunde)|gassen]] frij, dy't sels ek wer oksidearje en waarmte opwekke, wêrmei't it proses himsels yn stân hâldt. De waarmteûntwikkeling feroarsaket [[konveksje]], in fertikale luchtstream fanwege de [[wet fan Archimedes]], omdat de ferhjtte gassen útsette en de [[tichtheid (natuerkunde)|tichtheid]] dêrtroch ôfnimt. It ljocht fan it fjoer wurdt oer it generaal feroarsake troch tige hjitte gleone [[ruot]]dieltsjes. De brune gedieltes fan it fjoer wurde feroarsake troch net mear gloeiend ruot dat in gedielte fan it ljocht fan de flam dêrefter absorbearret. By ûnbehearske útwreiding is sprake fan in [[brân (fjoer)|brân]]. De lytste ienheid fan in fjoer hjit in flam. De ferbaarningsprodukten fersmoargje de atmosfear en it foarme [[koaldiokside]] spilet in grutte rol by it [[broeikaseffekt]].
'''Fjoer''' is it sichtbere ([[ljocht]]) en fielbere ([[waarmte]]) ferskynsel dat optreedt as in brânbere stof in [[oksidaasje]]reaksje ûndergiet by hege [[temperatuer]]. Troch opwaarming fan matearje yn de buert komme brânbere [[Gas (natuerkunde)|gassen]] frij, dy't sels ek wer oksidearje en waarmte opwekke, wêrmei't it proses himsels yn stân hâldt. De waarmteûntwikkeling feroarsaket [[konveksje]], in fertikale luchtstream fanwege de [[wet fan Archimedes]], omdat de ferhjtte gassen útsette en de [[tichtheid (natuerkunde)|tichtheid]] dêrtroch ôfnimt. It ljocht fan it fjoer wurdt oer it generaal feroarsake troch tige hjitte gleone [[ruot]]dieltsjes. De brune gedieltes fan it fjoer wurde feroarsake troch net mear gloeiend ruot dat in part fan it ljocht fan de flam dêrefter absorbearret. By ûnbehearske útwreiding is sprake fan in [[brân (fjoer)|brân]]. De lytste ienheid fan in fjoer hjit in flam. De ferbaarningsprodukten fersmoargje de [[atmosfear]] en it foarme [[koaldiokside]] spilet in grutte rol by it [[broeikaseffekt]].
[[Ofbyld:Fire02.jpg|right|thumb|400px|''Fjoer: farbaarning fanûntúch'']]
[[Ofbyld:Fire02.jpg|right|thumb|400px|''Fjoer: ferbaarning fan ûntúch'']]


== Smeule ==
== Smeule ==
[[Ofbyld:Embers 01.JPG|thumb|''Smeulende blokken'']]
[[Ofbyld:Embers 01.JPG|thumb|''Smeulende blokken'']]
Der kin ek sprake wêze fan in direkte oksidaasje fan in fêst oerflak, dan is sprake fan smeulen. By poreuze materialen lykas houtskoal kan de oksidaasjereaksje ek yn it materiaal barre. In [[fûnk]] ljochtet op troch de hege temperatuer, dy't ek troch oksidaasje oan it oerflak wat langer yn st6an hâlden wurde kin, lykas yn [[fjoerwurk]].<ref>[http://books.google.com/books?id=e4GOAIA8HaEC&pg=PA55&dq=%22spark%22+%22particle%22&hl=en&ei=qUYNTafWAoGqsAOM8qG4Ag&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCMQ6AEwAA#v=onepage&q=%22spark%22%20%22particle%22&f=false Selected Pyrotechnic Publications of K.L. and B.J. Kosanke: Stars blown blind]</ref>
Der kin ek sprake wêze fan in direkte [[oksidaasje]] fan in fêst oerflak, dan is sprake fan smeulen. By poreuze materialen lykas houtskoal kin de oksidaasjereaksje ek yn it materiaal barre. In [[fûnk]] ljochtet op troch de hege temperatuer, dy't ek troch oksidaasje oan it oerflak wat langer yn stân hâlden wurde kin, lykas yn [[fjoerwurk]].<ref>[http://books.google.com/books?id=e4GOAIA8HaEC&pg=PA55&dq=%22spark%22+%22particle%22&hl=en&ei=qUYNTafWAoGqsAOM8qG4Ag&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCMQ6AEwAA#v=onepage&q=%22spark%22%20%22particle%22&f=false Selected Pyrotechnic Publications of K.L. and B.J. Kosanke: Stars blown blind]</ref>


== Skiednis ==
== Skiednis ==
[[Ofbyld:Fire.ogg|thumb|''|[[Kampfjoer]]'']]
[[Ofbyld:Fire.ogg|thumb|''[[Kampfjoer]]'']]
De minsk hat it fjoer net útfûn, hy hat allinnich leard om it sels te meitsjen en brûken. Fjoer komt yn de foarm fan boskbrânen yn de natoer foar, ûnder mear as gevolg fan bliksemynslaggen en fulkaanútbarstings.
De minsk hat it fjoer net útfûn, hy hat allinnich leard om it sels te meitsjen en brûken. Fjoer komt yn de foarm fan boskbrânen yn de natoer foar, ûnder mear as gevolg fan [[bliksem]]ynslaggen en fulkaanútbarstings.


Yn âlde beskavings wie fjoer in kostber goed foar koitsjen, ljocht, ferwaarming, ûntginning fan bosk foar lânbougrûn en materiaalbewurking as [[smeie]]n en [[pottebakken]]. It waard mei muoite makke en ûnderhâlden. Dêrom wie it hillich en mei rituelen omjûn (ssjoch [[Joop Goudsblom|Goudsblom]]: Vuur en beschaving en [[James George Frazer|Fraser]]: ''[[The Golden Bough|The golden bough]]'' foar in klassyk oersjoch). Oarspronklik moast it grif út de natoer helle wurde by in boskbrân of bliksemynslach. Dêrom waard it bewarre yn in fjoerhûs - elk doarp of stêd hie der ien. Yn Grykske steden wie in [[prytaneion]] mei in [[ivige flam]], letter troch syn foaroansteande funksje de sit fan it pleatslik bestjoer. Yn [[Rome (stêd)|Rome]] bewekken de [[Festaalske fammen]] in ivich fjoer. De kearsen en lampen yn de katolike tsjerke binne in moderne ôflate, krektas de flam by tinktekens fan sneuvele yn oarloggen. Ook onder de [[Arc de Triomphe (Parys)|Arc de Triomphe]] baarnt in ivich fjoer. [[Joseph Priestley]] ûntdekte yn 1776 dat foar de ynstânhâlding fan in flam, útsein de [[brânstof]] ek it gas [[disoerstof|soerstof]] nedich wie<ref>[http://www.rsc.org/Chemsoc/Activities/ChemicalLandmarks/International/DiscoveryOxygen.asp Untdekking fan in fjoer troch Joseph Priestley op rsc.org]</ref>.
Yn âlde beskavings wie fjoer in kostber goed foar koitsjen, ljocht, ferwaarming, ûntginning fan bosk foar lânbougrûn en materiaalbewurking as [[smeie]]n en [[pottebakken]]. It waard mei muoite makke en ûnderhâlden. Dêrom wie it hillich en mei rituelen omjûn (sjoch [[Joop Goudsblom|Goudsblom]]: ''Vuur en beschaving'' en [[James George Frazer|Fraser]]: ''[[The Golden Bough|The golden bough]]'' foar in klassyk oersjoch). Oarspronklik moast it grif út de natoer helle wurde by in boskbrân of bliksemynslach. Dêrom waard it bewarre yn in fjoerhûs - elk doarp of stêd hie der ien. Yn Grykske stêden wie in [[prytaneion]] mei in [[ivige flam]], letter troch syn foaroansteande funksje de sit fan it pleatslik bestjoer. Yn [[Rome (stêd)|Rome]] bewekken de [[Festaalske fammen]] in ivich fjoer. De kearsen en lampen yn de katolike tsjerke binne in moderne ôflate, krektas de flam by tinktekens fan sneuvele yn oarloggen. Ek ûnder de [[Arc de Triomphe (Parys)|Arc de Triomphe]] baarnt in ivich fjoer. [[Joseph Priestley]] ûntdekte yn 1776 dat foar de ynstânhâlding fan in flam, útsein de [[brânstof]] ek it gas [[disoerstof|soerstof]] nedich wie<ref>[http://www.rsc.org/Chemsoc/Activities/ChemicalLandmarks/International/DiscoveryOxygen.asp Untdekking fan in fjoer troch Joseph Priestley op rsc.org]</ref>.


== Mytology ==
== Mytology ==
Neffens de [[Grykske mytology]] stiel [[Prometheus (mytology)|Prometheus]] it fjoer fan de goaden om it oan de misnken te jaan. As straf waard hy ophong oan in rots en elke jûn kaam in fûgel syn [[lever]] derút iten dy't alle moarnen wer oangroeide. Sjoch ek [[Hepaistos|Hepaestus]], [[Noardske mytology]], [[Loky]], [[Nodfyr]], [[Festaalske fammen]].
Neffens de [[Grykske mytology]] stiel [[Prometheus (mytology)|Prometheus]] it fjoer fan de goaden om it oan de misnken te jaan. As straf waard hy ophong oan in rots en elke jûn kaam in fûgel syn [[lever]] derút iten dy't alle moarnen wer oangroeide. Sjoch ek [[Hepaistos|Hepaestus]], [[Noardske mytology]], [[Loky]], [[Nodfyr]], [[Festaalske fammen]].
Neffens de [[Bibel (kristendom)|bibel]] is der yn de [[hel (leauwenskonsept)|hel]] in ûndwêstber fjoer ([[Evangeelje nefens Markus|Mar.]] 9:43).
Neffens de [[Bibel (kristendom)|bibel]] is der yn de [[hel (leauwenskonsept)|hel]] in ûndwêstber fjoer ([[Evangeelje nefens Markus|Mar.]] 9:43).
Ek is fjoer yn de bibel it byld fan de [[Hillige Geast]].
Ek is fjoer yn de bibel it byld fan de [[Hillige Geast]].
Rigel 23: Rigel 23:


== Brânstoffen ==
== Brânstoffen ==
Belangrijke [[brandstof]]fen zijn:
Belangrike [[brânstof]]fen binne:
* [[steenkool]]
* [[stienkoal]]
* [[aardgas]]
* [[ierdgas]]
* [[olie]]producten (van minerale of plantaardige oorsprong)
* oaljeprodukten (fan minerale of plantierdige oarsprong)
* [[biomassa]]
* [[biomassa]]
* [[ethanol]], [[Brandspiritus|spiritus]]
* [[etanol]], [[Brânspiritus|spiritus]]


Oare brandstoffen, die tegenwoordig minder gebruikt worden in de westerse wereld zijn:
Oare brânstoffen, dy't tsjintwurdich minder brûkt wurde yn de westerske wrâld binne:
* [[hout]]
* [[hout]]
* [[Turf (brandstof)|turf]]
* [[Turf (brânstof)|turf]]


Eartiids brûkten de earmere befolkingsklasse ek drûge stront fan kij en hyns as brânstof. Yn guon tredde wrâldlannen wurdt dit noch altiten dien.
Vroeger gebruikte de armere bevolkingsklasse ook gedroogde uitwerpselen van koeien en paarden als brandstof. In sommige derde wereldlanden wordt dit nog steeds toegepast.


== Tapassingen ==
== Tapassingen ==
[[Ofbyld:Stunt Pyrotechnics Luc Viatour.jpg|thumb|Vuur wordt veel bij [[stunt]]s gebruikt ("Giant Auto Rodéo", Ciney, België)]]
[[Ofbyld:Stunt Pyrotechnics Luc Viatour.jpg|thumb|''Fjoer wurdt in soad by [[stunt]]s brûkt ("Giant Auto Rodéo", Ciney, Belgje)'']]
It fjoer hat in soad tapassings, inkele foarbylden binne:
Het vuur heeft vele toepassingen. Enkele voorbeelden zijn:


=== Ferwaarming ===
=== Ferwaarming ===
* Ferwaarming fan huzen ensafuorthinne
* Verwarming van huizen enzovoorts
* Voedselbereiding ([[kooktechniek|koken]])
* Fiedseltarieding ([[kôktechnyk|koitsjen]])


=== Ferljochting ===
=== Ferljochting ===
* [[Gaslampe]]
* [[Gaslampe]]
* [[Fakkel]]
* [[Fakkel]]
* [[Vuurtoren]]
* [[Fjoertoer]]


=== Opwekking van elektrisiteit ===
=== Opwekking fan elektrisiteit ===
* [[Elektriciteitscentrale]], gestookt met bijvoorbeeld olie, gas, biomassa of vuilnis.
* [[Elektrisiteitssintrale]], stookt mei bygelyks oalje, gas, biomassa of ôffal.


=== Materiaalbewurking ===
=== Materiaalbewurking ===
* Metaalbewerking ([[smelten (faseovergang)|smelten]], [[smeden]], [[Gieten (metaalkunde)|gieten]])
* Metaalbewurking ([[rane (fazeoergong)|ranen]], [[smeie]], [[Jitte (metaalkunde)|jitte]])
* [[Pottebakken]]
* [[Pottebakken]]
* [[Laskjen]]
* [[Laskjen]]
Rigel 59: Rigel 59:
=== Oandriuwing ===
=== Oandriuwing ===
* [[Stoommasine]]
* [[Stoommasine]]
* [[Verbrandingsmotor]]
* [[Ferbaarnningsmotor]]
* [[Luchtballon]]
* [[Loftballon]]
* [[Raket]]
* [[Raket]]


=== Gemyske prosessen ===
=== Gemyske prosessen ===
* Yndustriële gemyske prosessen
* Industriële chemische processen
* [[Pyrolyse]]
* [[Pyrolyze]]
* [[Affakkelen]] aardgas
* [[Offakkelje]] ierdgas
* [[Houtskool]] branden
* [[Houtskoal]] baarne


=== Lânbou ===
=== Lânbou ===
* Untginning van bos ter [[ontginning (cultuur)|ontginning]]
* Untginning fan bosk foar [[ûntginning (kultuer)|ûntginning]]
* Verbranden van stoppels op het veld
* Ferbrânen fan stôpels op it fjild


=== Eksploazje ===
=== Eksploazje ===
* Deflagmentatie van [[Buskruit]]
* Deflagmintaasje fan [[Buskrûd]]


=== Rituelen ===
=== Rituelen ===
* [[Kaars]]en in de christelijke kerk
* [[Kears]]en yn de kristlike tejerke
* Brandende kruisen van de [[Ku Klux Klan]]
* Brânende krusen fan de [[Ku Klux Klan]]
* [[Eeuwige vlam]], voor onder meer [[onbekende soldaat]]
* [[Ivige flam]], foar ûnder mear [[ûnbekende soldaat]]
* [[Wierook]]
* [[Wiereek]]
* [[Gezelligheid]] ([[kampvuur]], [[Vuurkorf (recreatie)|vuurkorf]], [[open haard]], [[kaars]]licht)
* [[Smoutens]] ([[kampfjoer]], [[Fjoerkoer (rekreaasje)|fjoerkoer]], [[iepen hurd]], [[kears]]ljocht)


=== Oars ===
=== Oars ===
* [[Crematie]]
* [[Kremaasje]]
* [[Brandmerken]]
* [[Brânmerke]]
* [[Vuurwerk]]
* [[Fjoerwurk]]
* [[Atomêre-emisjespektrometry|Flamspektroskopy]]
* [[Atomaire-emissiespectrometrie|Vlamspectroscopie]]
* [[Oorlog]]
* [[Oarloch]]
* stunts zoals [[vuurspuwen]]
* stunts lykas [[fjoerspijen]]


== Metoades om fjoer te meitsjen ==
== Metoades om fjoer te meitsjen ==
[[Bestand:Feuerreiben.gif|thumb|200px|right|Methode om vuur te maken, door middel van wrijving]]
[[Ofbyld:Feuerreiben.gif|thumb|''Metoade om fjoer te meitsjen, middels wriuwing]]
* [[Lucifer (vuur)|Lucifer]] of [[zwavelstok]]
* [[Lúsjefer (fjoer)|Lúsjfer]] of [[swevelstôk]]
* [[Vuursteen]]
* [[Fjoerstien]]
* [[Tondel]]doos (een doos met vuursteen en een licht ontvlambare stof, [[tondelzwam]])
* [[Tûnder]]doaze (in doaze mei fjoerstien en in licht ûntflambere stof, [[tûnderswam]])
* [[Brandglas]] (ontsteking door licht met een positieve [[Lens (optica)|lens]])
* [[Brânglês]] (ûntstekking troch ljocht mei in positive [[Lins (optika)|lins]])
* [[Elektriciteit]] (door [[elektrostatische ontlading|vonk]] of kortsluiting)
* [[Elektrisiteit]] (troch [[elektrostatyske ûntlading|fûnk]] of koartsluting)
* [[Wrijving]] (bijvoorbeeld bij het vastlopen van een [[kogellager|lager]])
* [[Wriuwing]] (bygelyks by it fêstrinnen fan in [[kûgellager|lager]])
* [[Vuurpomp]] (samenpersen van lucht tot ontstekingstemperatuur; adiabatische compressie)
* [[Fjoerpomp]] (gearparsjen fan lucht ta ûntstekkingstemperatuer; adiabatyske kompresje)


== Symbolyk ==
== Symbolyk ==
Vuur staat symbool voor geestdrift en hartstocht (het vuur van de liefde) en tevens voor zuiverheid (het heilig vuur).
Fjoer stiet symboal foar etûsasme en hertstocht (it fjoer fan de leafde) en ek foar suverheid (it hillich fjoer).


Een van de belangrijkste toespraken van de [[Gautama Boeddha|Boeddha]] is de [[vuurrede]], waarin hij uitlegt hoe de zintuigen en daarvan afhankelijke gevoelens in brand staan met hartstocht, haat en illusies.
Ien fan de wichtichste taspraken fan de [[Gautama Boeddha|Boeddha]] is de [[fjoerrede]], wêryn't hy útleit hoe't de sintuigen en dêrfan ôfhinklike gefoelens yn brân stean mei hertstocht, haat en yllúzjes.


Yn de Bibel staat vuur symbool voor de nabijheid van God. Op [[Pinksteren]] ([[Handelingen van de Apostelen]] 2:1-13) stortte de [[Heilige Geest]] zich uit over de gelovigen: "Op hun hoofden vertoonden zich tongen als van vuur". En in het [[Oude Testament]] toont God zich aan [[Mozes]] middels een brandende struik: "Mozes zag dat de struik in brand stond en toch niet door het vuur werd verteerd" (Exodus 3:2).
Yn de Bibel stiet fjoer symboal foar de neite fan God. Op [[Pinksteren]] ([[Hannelingen fan de Apostelen]] 2:1-13) stoarte de [[Hillige Geast]] him út oer de leauwigen: "Op harren haden fertoanden har tongen as fan fjoer". En yn it [[Alde Testamint]] toant God him oan [[Mozes (profeet)|Mozes]] middels in baarnende strûk: "Hy seach ta en ja: de toarnbosk stie yn 'e brân, mar baarnde net op." (Eksoadus 3:2).


De vlam symboliseert ook de levenskracht.
De flamme symbolisearret ek de libbenskrêft.


Sommige dieren zijn vanwege de felle gele tot rode kleuren vernoemd naar vuur, zoals de [[Geelbuikvuurpad|vuurbuikpad]], de [[vuursalamander]] en de [[vuurskink]].
Guon bisten binne om de felle giele oant reade kleuren ferneamd nei fjoer, lykas de [[Gielbúkfjoerpodde|fjoerbúkpodde]], de [[fjoersalamander]] en de [[fjoerskink]].


== Fjoer yn de taal ==
== Fjoer yn de taal ==
[[Ofbyld:Bainingsfiredancer.jpg|thumb|''Vuurdanser uit Papua Nieuw Guinean
[[Ofbyld:Bainingsfiredancer.jpg|thumb|''Fjoerdûnser út Papua Nij Guinea'']]
* In kop as fjoer
* Zich het vuur uit de sloffen lopen (zich heel veel moeite en inspanning getroosten)
* Fjoer yn 't gat hawwe
* In vuur en vlam (verliefd, of heel enthousiast)
* Fjoer en flam wêze
* De kastanjes uit het vuur halen (het riskante of onaangename werk doen om iets op te lossen)
* Fjoer en wetter
* Zich verspreiden als een lopend vuurtje (zich razendsnel verspreiden)
* Foar immen troch it fjoer fleane
* Uit het vuur slepen (met veel moeite voor elkaar krijgen)
* Immen it fjoer (nei) oan de skinen lizze
* [[Olie]] op het vuur gooien (de onenigheid erger maken)
* Tusken twa fjurren
* Het heilig vuur (de inspiratie en hartstocht voor een activiteit)
* Dy't tichtst by it fjoer sit waarmet him bêst
* Het vuur ontsteken (als pionier beginnen, iets belangrijks in gang zetten)
* Itselde fjoer ferbaarnt it hout, ferhurdet stien en lotteret goud
(Zie ook [[Lijst van Nederlandse spreekwoorden]])
* Immen ot fjoer ûnder de neilen wei tingje (stevich ûnderhannelje)


* fjoer[[read (kleur)|read]]
* fjoer[[read (kleur)|read]]


Het wurd vuur wordt ook gebruikt voor het schieten met [[vuurwapen]]s:
It wurd fjoer wurdt ek brûkt foar it sjitten mei [[fjoerwapen]]s:
* Het commando "Vuur" betekent: begin nu met schieten.
* It kommando "Fjoer" betsjut: begjin no te sjitten.
* Het commando "Staakt het vuren" betekent: Stop nu met schieten.
* It kommando "Staak it fjurjen" betsjut: Hâld no op te sjitten.
* "Onder vuur liggen" betekent: beschoten worden.
* "Under fjoer lizze" betsjut: besketten wurden.


== Sjoch ek ==
== Sjoch ek ==
Rigel 146: Rigel 147:
{{Commonscat|Fire}}
{{Commonscat|Fire}}


[[Kategory:Fjoer| ]]
[[Kategory:Termodynamika]]
[[Kategory:Termodynamika]]

[[af:Vuur]]
[[ay:Nina]]
[[an:Fuego]]
[[ang:Fȳr]]
[[ar:نار (طبيعة)]]
[[arc:ܢܘܪܐ (ܕܠܩܐ)]]
[[az:Od]]
[[ba:Ут]]
[[bat-smg:Ognės]]
[[be:Агонь]]
[[be-x-old:Агонь]]
[[bg:Огън]]
[[br:Tan]]
[[bs:Vatra]]
[[ca:Foc]]
[[cdo:Huōi]]
[[ch:Guafi]]
[[cy:Tân]]
[[co:Focu]]
[[cr:Ishkuteu]]
[[cs:Oheň]]
[[da:Ild]]
[[de:Feuer]]
[[el:Φωτιά]]
[[en:Fire]]
[[eo:Fajro]]
[[es:Fuego]]
[[et:Tuli]]
[[eu:Su]]
[[fa:آتش]]
[[fi:Tuli]]
[[fiu-vro:Tuli]]
[[fr:Feu]]
[[fur:Fûc]]
[[ga:Tine]]
[[gan:火]]
[[gd:Teine]]
[[gl:Lume]]
[[he:אש]]
[[hi:आग]]
[[hy:Կրակ]]
[[hr:Vatra]]
[[ht:Dife]]
[[hu:Tűz]]
[[ia:Foco]]
[[id:Api]]
[[ie:Foy]]
[[yi:פייער]]
[[io:Fairo]]
[[yo:Iná]]
[[is:Eldur]]
[[it:Fuoco]]
[[ja:火]]
[[jv:Geni]]
[[ka:ცეცხლი]]
[[kk:От]]
[[kn:ಬೆಂಕಿ]]
[[ko:불]]
[[ku:Agir]]
[[la:Ignis]]
[[lb:Feier]]
[[lmo:Föch]]
[[ln:Mɔ̌tɔ]]
[[lt:Ugnis]]
[[lv:Uguns]]
[[mk:Оган]]
[[ml:തീ]]
[[mn:Гал]]
[[ms:Api]]
[[mwl:Fuogo]]
[[nap:Ffuoco]]
[[ne:आगो]]
[[nl:Vuur]]
[[nn:Eld]]
[[no:Ild]]
[[nv:Kǫʼ]]
[[oc:Fuòc]]
[[pdc:Feier]]
[[pl:Ogień]]
[[pnb:اگ]]
[[pt:Fogo]]
[[qu:Nina]]
[[ro:Foc]]
[[roa-tara:Fuèche]]
[[ru:Огонь]]
[[scn:Focu]]
[[sco:Fire]]
[[sh:Vatra]]
[[simple:Fire]]
[[sk:Oheň]]
[[sl:Ogenj]]
[[sq:Zjarri]]
[[sr:Ватра]]
[[sv:Eld]]
[[sw:Moto]]
[[ta:நெருப்பு]]
[[te:అగ్ని]]
[[tg:Оташ]]
[[th:ไฟ]]
[[tl:Apoy]]
[[tr:Ateş]]
[[tt:Ут]]
[[uk:Вогонь]]
[[ur:آگ]]
[[vec:Fógo]]
[[vi:Lửa]]
[[war:Kalayo]]
[[wo:Safara]]
[[za:Feiz]]
[[zh:火]]
[[zh-classical:火]]
[[zh-yue:火]]
[[zh-min-nan:Hoé]]

De hjoeddeiske ferzje sûnt 15 sep 2022 om 23.08

Fjoer is it sichtbere (ljocht) en fielbere (waarmte) ferskynsel dat optreedt as in brânbere stof in oksidaasjereaksje ûndergiet by hege temperatuer. Troch opwaarming fan matearje yn de buert komme brânbere gassen frij, dy't sels ek wer oksidearje en waarmte opwekke, wêrmei't it proses himsels yn stân hâldt. De waarmteûntwikkeling feroarsaket konveksje, in fertikale luchtstream fanwege de wet fan Archimedes, omdat de ferhjtte gassen útsette en de tichtheid dêrtroch ôfnimt. It ljocht fan it fjoer wurdt oer it generaal feroarsake troch tige hjitte gleone ruotdieltsjes. De brune gedieltes fan it fjoer wurde feroarsake troch net mear gloeiend ruot dat in part fan it ljocht fan de flam dêrefter absorbearret. By ûnbehearske útwreiding is sprake fan in brân. De lytste ienheid fan in fjoer hjit in flam. De ferbaarningsprodukten fersmoargje de atmosfear en it foarme koaldiokside spilet in grutte rol by it broeikaseffekt.

Fjoer: ferbaarning fan ûntúch

Smeule

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Smeulende blokken

Der kin ek sprake wêze fan in direkte oksidaasje fan in fêst oerflak, dan is sprake fan smeulen. By poreuze materialen lykas houtskoal kin de oksidaasjereaksje ek yn it materiaal barre. In fûnk ljochtet op troch de hege temperatuer, dy't ek troch oksidaasje oan it oerflak wat langer yn stân hâlden wurde kin, lykas yn fjoerwurk.[1]

Skiednis

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Kampfjoer

De minsk hat it fjoer net útfûn, hy hat allinnich leard om it sels te meitsjen en brûken. Fjoer komt yn de foarm fan boskbrânen yn de natoer foar, ûnder mear as gevolg fan bliksemynslaggen en fulkaanútbarstings.

Yn âlde beskavings wie fjoer in kostber goed foar koitsjen, ljocht, ferwaarming, ûntginning fan bosk foar lânbougrûn en materiaalbewurking as smeien en pottebakken. It waard mei muoite makke en ûnderhâlden. Dêrom wie it hillich en mei rituelen omjûn (sjoch Goudsblom: Vuur en beschaving en Fraser: The golden bough foar in klassyk oersjoch). Oarspronklik moast it grif út de natoer helle wurde by in boskbrân of bliksemynslach. Dêrom waard it bewarre yn in fjoerhûs - elk doarp of stêd hie der ien. Yn Grykske stêden wie in prytaneion mei in ivige flam, letter troch syn foaroansteande funksje de sit fan it pleatslik bestjoer. Yn Rome bewekken de Festaalske fammen in ivich fjoer. De kearsen en lampen yn de katolike tsjerke binne in moderne ôflate, krektas de flam by tinktekens fan sneuvele yn oarloggen. Ek ûnder de Arc de Triomphe baarnt in ivich fjoer. Joseph Priestley ûntdekte yn 1776 dat foar de ynstânhâlding fan in flam, útsein de brânstof ek it gas soerstof nedich wie[2].

Mytology

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Neffens de Grykske mytology stiel Prometheus it fjoer fan de goaden om it oan de misnken te jaan. As straf waard hy ophong oan in rots en elke jûn kaam in fûgel syn lever derút iten dy't alle moarnen wer oangroeide. Sjoch ek Hepaestus, Noardske mytology, Loky, Nodfyr, Festaalske fammen. Neffens de bibel is der yn de hel in ûndwêstber fjoer (Mar. 9:43). Ek is fjoer yn de bibel it byld fan de Hillige Geast.

It elemint fjoer

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

De Grykske wiisgear Herakleitos beskôge fjoer as it oerelemint dêr't alles út fuortkomd wie. Empedokles naam oan dat fjoer ien fan de fjouwer eleminten wie, neist ierde, loft en wetter.

Yn de Easterske filosofy dy't wy kenne yn praktyske tapassings as shiatsu, feng shui, makrobiotyk en akupunktuer wurdt útgien fan fiif eleminten of transformaasjefazes nammentlik hout, fjoer, ierde, metaal en wetter dy't inoar fiedzje en yn de stringen hâlde. It elemint fjoer stiet foar it heechstee enerzjynivo, sichtberheid, rom, ûngrypberheid, de kleur read, de organen hert en tinne term, it suden, de tiid ffan de dei dat de sinne it heechste stiet, heechsimmer, in bittere smaak. De fjoertransformaasjefaze wurdt fieden troch de houttransformaasje en fiedet op syn beurt de ierde transformaasjefaze. Fjoer wurdt yn de stringen hâlden troch wetter. Yn de ekstreme gefallen dwêstet wetter fjoer (tefolle wetterenerzjy) of lit wetter fjoer út de hân rinne (te min wetterenerzjy).

Brânstoffen

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Belangrike brânstoffen binne:

Oare brânstoffen, dy't tsjintwurdich minder brûkt wurde yn de westerske wrâld binne:

Eartiids brûkten de earmere befolkingsklasse ek drûge stront fan kij en hyns as brânstof. Yn guon tredde wrâldlannen wurdt dit noch altiten dien.

Tapassingen

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Fjoer wurdt in soad by stunts brûkt ("Giant Auto Rodéo", Ciney, Belgje)

It fjoer hat in soad tapassings, inkele foarbylden binne:

Ferwaarming

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
  • Ferwaarming fan huzen ensafuorthinne
  • Fiedseltarieding (koitsjen)

Ferljochting

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Opwekking fan elektrisiteit

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Materiaalbewurking

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Oandriuwing

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Gemyske prosessen

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Lânbou

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
  • Untginning fan bosk foar ûntginning
  • Ferbrânen fan stôpels op it fjild

Eksploazje

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Rituelen

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Oars

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Metoades om fjoer te meitsjen

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Metoade om fjoer te meitsjen, middels wriuwing

Symbolyk

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Fjoer stiet symboal foar etûsasme en hertstocht (it fjoer fan de leafde) en ek foar suverheid (it hillich fjoer).

Ien fan de wichtichste taspraken fan de Boeddha is de fjoerrede, wêryn't hy útleit hoe't de sintuigen en dêrfan ôfhinklike gefoelens yn brân stean mei hertstocht, haat en yllúzjes.

Yn de Bibel stiet fjoer symboal foar de neite fan God. Op Pinksteren (Hannelingen fan de Apostelen 2:1-13) stoarte de Hillige Geast him út oer de leauwigen: "Op harren haden fertoanden har tongen as fan fjoer". En yn it Alde Testamint toant God him oan Mozes middels in baarnende strûk: "Hy seach ta en ja: de toarnbosk stie yn 'e brân, mar baarnde net op." (Eksoadus 3:2).

De flamme symbolisearret ek de libbenskrêft.

Guon bisten binne om de felle giele oant reade kleuren ferneamd nei fjoer, lykas de fjoerbúkpodde, de fjoersalamander en de fjoerskink.

Fjoer yn de taal

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Fjoerdûnser út Papua Nij Guinea
  • In kop as fjoer
  • Fjoer yn 't gat hawwe
  • Fjoer en flam wêze
  • Fjoer en wetter
  • Foar immen troch it fjoer fleane
  • Immen it fjoer (nei) oan de skinen lizze
  • Tusken twa fjurren
  • Dy't tichtst by it fjoer sit waarmet him bêst
  • Itselde fjoer ferbaarnt it hout, ferhurdet stien en lotteret goud
  • Immen ot fjoer ûnder de neilen wei tingje (stevich ûnderhannelje)

It wurd fjoer wurdt ek brûkt foar it sjitten mei fjoerwapens:

  • It kommando "Fjoer" betsjut: begjin no te sjitten.
  • It kommando "Staak it fjurjen" betsjut: Hâld no op te sjitten.
  • "Under fjoer lizze" betsjut: besketten wurden.

Sjoch ek

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Boarnen, noaten en referinsjes

[boarne bewurkje]
Boarnen, noaten en/as referinsjes:
  1. ↑ Selected Pyrotechnic Publications of K.L. and B.J. Kosanke: Stars blown blind
  2. ↑ Untdekking fan in fjoer troch Joseph Priestley op rsc.org
Opfrege fan "https://fy.wikipedia.org/w/index.php?title=Fjoer&oldid=1091622"