Springe nei ynhâld

Kolosseum: ferskil tusken ferzjes

Keppelings bewurkje
Ut Wikipedy
Skiednis ynteraktyf trochsjen
←Toan eardere ferskillen
Content deleted Content added
FisueelWikitekst
L r2.7.1) (Bot - derby: nl:Colosseum
 
(47 tuskenferzjes fan 25 meidoggers net werjûn)
Rigel 1: Rigel 1:
[[Ofbyld:Colosseum in Rome-April 2007-1- copie 2B.jpg|thumb|''It Kolosseum yn Rome'']]
[[Ofbyld:Colosseo 2020.jpg|thumb|''It Kolosseum yn Rome'']]
[[Ofbyld:Plan Rome- Colosseum.png|thumb|''Lokaasje fan it Kolosseum (yn read)'']]
[[Ofbyld:Plan Rome- Colosseum.png|thumb|''Lokaasje fan it Kolosseum (yn read)'']]
[[Ofbyld:colloseum.jpg|miniatuur|thumb|''Kolosseum sjoen fanôf de [[Palatyn]]'']]
[[Ofbyld:Colosseum gezien vanaf Palatino.jpg|thumb|''Kolosseum sjoen fan de [[Palatyn|Palatyn ôf]]''|alt=]]
[[Ofbyld:Colosseum-profile-plain.png|miniatuur|thumb|''Dwerstrochsneed tribunes'']]
[[Ofbyld:Colosseum-profile-plain.png|thumb|''Dwerstrochsneed tribunes'']]
[[Ofbyld:Lightmatter colosseum.jpg|miniatuur|thumb|''Kolosseum by nacht'']]
[[Ofbyld:Lightmatter colosseum.jpg|thumb|''Kolosseum by nacht'']]
It '''Flavysk Amfiteater''' ([[Latyn]]: ''Amphitheatrum Flavium''), better bekend as it '''Colosseum''', boud yn de 1e oeu nei Kristus yn [[Rome (stêd)|Rome]], wie it grutste [[amfiteater]] yn it [[Romeinske Ryk]].
It '''Flavysk Amfiteäter''' ([[Latyn]]: ''Amphitheatrum Flavium''), better bekend as it '''Colosseum''', boud yn de [[1e iuw]] nei [[Jezus Kristus|Kristus]] yn [[Rome (stêd)|Rome]], wie it grutste [[amfiteäter]] yn it [[Romeinske Ryk]].


== Bou ==
== Bou ==
It Kolosseum waard boud troch de saneamde ''[[Flavyske dynasty|Flavyske keizers]]''. De bou waard begûn ûnder it bwewâld fan [[Vespasianus]] yn [[72]] en finansierd troch de oarlochsbút fan de plondering fan [[Jeruzalem]] yn [[70]]. Nei de foltôging yn [[80]] waard it ynwijd troch [[Titus (keizer)|Titus]]. De spullen by de iepening duorren 100 dagen. De dichter [[Marcus Valerius Martialis|Martialis]] wijde r een bondeltsje fan 33 [[epigram]]men oan. Titus syn opfolger [[Titus Flavius Domitianus|Domitianus]] liet der noch in ferdjipping op sette, en ek in oantal gongen en fertrekken ûnder de arena, dy't no sictber binne.
It Kolosseum waard boud troch de saneamde ''[[Flavyske dynasty|Flavyske keizers]]''. Mei de bou waard úteinset ûnder it bewâld fan [[Fespasianus]] yn [[72]] en finansiere troch de oarlochsbút fan de plondering fan [[Jeruzalem]] yn [[70]]. Nei de foltôging yn [[80]] waard it ynwijd troch [[Titus (keizer)|Titus]]. De spullen by de iepening duorren 100 dagen. De dichter [[Marcus Falerius Martialis|Martialis]] wijde der in bondeltsje fan 33 [[epigram]]men oan. Titus syn opfolger [[Titus Flavius Domitianus|Domitianus]] liet der noch in ferdjipping op sette, en ek in oantal gongen en fertrekken ûnder de arena, dy't no sichtber binne.<br />
⚫
It waard boud op it plak dêr't it ''stagnum'', in keunstmjittige mar, lei fan [[Nearo]] syn [[Domus Aurea]]. De Flavyske keizers besochten it ûnthâld oan de hate Nearo út te wiskjen en de geunst fan it folk werom te winnen. De bou fan it Kolosseum krekt op it plak fan it marke, dat men drûch witten hie te lizzen, paste yn dat stribjen. Boppedat sparre de kar foar dizze lokaasje in soad grûnferset, om’t it mânske bouwurk grouwélige fûneminten fereaske. De mar besloech mar leafst fiif fuotbalfjilden en waard drûchlein mei kanalen dy't nei de rivier de [[Tiber]] rûnen (krekt ûnder Rome).
{{wurk}}
⚫
It waard boud op it plak dêr't it ''stagnum'', in keunstmjittich mar, lei fan [[Nero (keizer)|Nero]] syn [[Domus Aurea]]. De Flavyske keizers besochten de herinnering oan de hate Nero út te wiskjen en de geunst fan it volk werom te winnen. De bouw van het Colosseum juist op de plek van het meertje, dat men had weten droog te leggen, paste in dat streven. Bovendien spaarde de keuze voor deze locatie veel grondverzet, aangezien het immense bouwwerk enorme fundamenten vereiste. Het meer besloeg maar liefst vijf voetbalvelden en werd drooggelegd aan de hand van kanalen die naar de rivier de [[Tiber]] liepen (net onder Rome).


Vespasianus' amfitheater was het beroemdste in de Romeinse wereld. Het werd bekend als ''Amphitheatrum Flavium'' - afgeleid van Flavius, de familienaam van Vespasianus, [[Titus (keizer)|Titus]] en [[Titus Flavius Domitianus|Domitianus]]. Tegenwoordig is het theater beter bekend als Colosseum. Waarschijnlijk ontleende het zijn huidige naam aan het ruim 35 meter hoge beeld, de [[Colossus van Nero]], dat naast het amfitheater stond, en niet op de afmetingen van het gebouw, wat men ook vaak beweert.
Fespasianus syn amfiteater wie it ferneamdste yn de Romeinske wrâld. It waard bekend as ''Amfitheatrum Flavium'' - ôflaat fan Flavius, de famyljenamme fan Fespasianus, [[Titus (keizer)|Titus]] en [[Titus Flavius Domitianus|Domitianus]]. Tsjintwurdich is it teater better bekend as Kolosseum. Nei alle gedachten ûntliende it syn hjoeddeiske namme oan it mear as 35 meter hege byld, de [[Kolossus fan Nearo]], dat neist it amfiteater stie, en net op de ôfmjittings fan it gebou, sa't ek faak beweard wurdt.


== Ofmjitting en foarm ==
== Ofmjitting en foarm ==
Het elliptische grondvlak meet (over de assen gemeten) 188 bij 156 meter, heeft een omtrek van 527 m. De hoogte van de gevel is 48,50 meter. De buitenmuur heeft drie rijen van 80 bogen, die telkens gescheiden worden door [[halfzuil]]en, beneden met ''[[Dorische orde|Dorische]]'', in het midden met ''[[Ionische orde|Ionische]]'' en boven met ''[[Korinthische orde|Korinthische]]'' [[Kapiteel|kapitelen]]. Ook de bovenverdieping (die merendeels gesloten is) heeft [[Korinthisch]]e [[pilaster]]s. Er waren 76 ingangen die genummerd waren met Romeinse cijfers (boven de ingangen XXIII-LIV zijn de nummers nog zichtbaar).
It elliptyske grûnflak mjit (oer de assen metten) 188 by 156 meter, hat in omtrek fan 527 m. De hichte fan de gevel is 48,50 meter. De bûtenmuorre hat trije rigen fan 80 bôgen, dy't hieltiten skaat wurde troch [[healpylder]]s, ûnder mei ''[[Doryske oarder|Doryske]]'', yn de midden mei ''[[Ioanyske oarder|Ioanyske]]'' en boppe mei ''[[Korintyske oarder|Korintyske]]'' [[Kapiteel|kapitelen]]. Ek de boppeferdjipping (dy't meast ticht is) hat [[Korintysk]]e [[pilaster]]s. Der wienen 76 yngongen dy't nûmere wienen mei Romeinske sifers (boppe de yngongen XXIII-LIV binne de nûmers noch te sjen).


Het Colosseum is gebouwd uit [[beton]], [[tufsteen|tuf-]] en [[baksteen]], maar voor de [[gevel|façade]] en zuilen is gebruikgemaakt van grote hoeveelheden [[travertijn]], dat via een speciaal aangelegde weg werd aangevoerd uit de heuvels bij [[Tivoli (Italië)|Tivoli]]. IJzer werd gebruikt om de stenen aan elkaar te bevestigen. Een groot aantal zitplaatsen, muurbekledingen en ornamenten was van [[marmer]]. De 1e rij bogen is voornamelijk opgebouwd uit [[kalksteen]]. Voor de 2e en 3e rij bogen zijn rode bakstenen (ook wel [[terracotta]]) en beton (ook wel ''opus signinum'') gebruikt. Dit was lichter en hierdoor was de kans op instorten kleiner. Het voordeel van het gebruik van bogen is dat de kracht naar de pilaren wordt gedrukt. En doordat de boog open is, hoeft er minder steen te worden gebruikt, wat weer scheelt in gewicht. Een ander voordeel van de bogen is dat ze allemaal hetzelfde zijn . Hierdoor kon gebruikgemaakt worden van ongeschoolde arbeiders.
It Kolosseum is boud út [[beton]], [[dowestien|dowe-]] en [[bakstien]], mar foar de [[gevel|fasade]] en pylders is gebrûk makke fan grutte mannichten [[travertyn]], dat fia in spesjaal oanleine wei oanfierd waard út de heuvels by [[Tivoly (Itaalje)|Tivoly]]. Izer waard brûkt om de stienen oan elkoar fêst te meitsjen. In grut oantal sitplakken, muorrebeklaaiïngen en ornaminten wie fan [[moarmer]]. De 1e rige bôgen is foaral oplutsen út [[kalkstien]]. Foar de 2e en 3e rige bôgen binne reade bakstiennen (ek wol [[terrakotta]]) en beton (ek wol ''opus signinum'') brûkt. Dat wie lichter en dêrtroch wie de kâns op ynstoarten lytser. It foardiel fan it brûken fan bôgen is dat de krêft nei de pylders drukt wurdt. En meidat de bôge iepen is, hoecht der minder stien brûkt te wurden, wat wer skilt yn gewicht. In oar foardiel fan bôgen is dat se allegear lyk binne. Dêrtroch koenen net-oplate arbeiders ynset wurde.


De sitromte (''cavea'') bood plaats aan meer dan 50.000 toeschouwers. Deze was ingedeeld in vier galerijen. Voor de keizer was er een aparte loge aan een van de lange kanten van de arena met een eigen ingang. Aan de overzijde was de loge voor de keizerin, de [[Vestaalse maagden]] en de magistraten. De senatoren hadden marmeren zitplaatsen direct aan de arena. Andere mannen zaten naargelang hun sociale positie dicht bij de arena of er verder vandaan. Op de vierde galerij zaten de vrouwen van senatoren en [[equites|ridders]]. De arena, die door een muur van 4 meter hoog van het toeschouwersgedeelte gescheiden was, meet 76 bij 44 meter, en was gevuld met geel zand. Aan de uiteinden van de lengteas waren twee artiesteningangen.
De sitromte (''cavea'') joech plak oan mear as 50.000 taskôgers. Dy wie yndield yn fjouwer galerijen. Foar de keizer wie der in aparte lôzje oan ien fan de lange kanten fan de arena mei in eigen yngong. Oan de oare side wie de lôzje foar de keizerinne, de [[Vestaalske fammen]] en de magistraten. De senators hienen moarmeren sitplakken daliks oan de arena. Oare manlju sieten neigeraden harren sosjale posysje flakby de arena of fierder fuort. Op de fjirde galerij sieten de froulju fan senators en [[ekwites|ridders]]. De arena, dy't troch in muorre fan 4 meter heech fan it taskôgersgedielte skieden wie, mjit 76 by 44 meter, en wie fold mei giel sân. Oan de úteinen fan de lingteas wiene twa artysteyngongen.


Het Colosseum kon worden afgedekt met een [[canvas (materiaal)|canvas]] zonnescherm: het ''velarium''. Dit scherm werd opgetrokken met kabels die aangetrokken werden van buiten het Colosseum over 240 masten. Deze masten staken via gaten in de kroonlijst in een uitstekende stenen bak. Voor het optrekken van het ''velarium'' was een regiment matrozen in Rome aanwezig. Naar schatting waren er wel 1.000 man nodig om het scherm op te trekken. Op het plein buiten het Colosseum staan nog enkele stenen met gaten waaraan de kabels bevestigd werden, hoewel ook gedacht wordt dat deze stenen dienden voor dranghekken.
It Kolosseum koe ôfdutsen wurde mei in [[kanvas (materiaal)|kanvas]] sinneskerm: it ''velarium''. Dat skerm waard oplutsen mei kabels dy't oanlutsen waarden fan bûten it Kolosseum oer 240 mêsten. Dy mêsten stutsen troch gatten yn de kroanlist yn in útstekkende stienen bak. Foar it oplûken fan it ''velarium'' wie in rezjimint matroazen yn Rome oanwêzich. Nei skatting wienen der wol 1.000 man nedich om it skerm op te lûken. Op it plein bûten it Kolosseum steane noch inkelde stiennen mei gatten dêr't de keabels oan fêstmakke waarden, hoewol't ek tocht wurdt dat dy stiennen brûkt waarden as driuwstekken.


Naderhand is her nog een ''hypogeum'' bijgebouwd: het ondergrondse [[doolhof|labyrint]]. Hier waren 60 valluiken en 30 liften. Door de luiken en liften konden bijvoorbeeld tijgers naar de arena geleid worden.
Letter is hjir noch in ''hypogeum'' byboud: it ûndergrûnske [[doalhof|labyrint]]. Dêr wienen 60 fallûken en 30 liften. Troch de lûken en liften koenen bygelyks tigers nei de arena begelaat wurde.


In de nabijheid van het Colosseum waren vier [[gladiator]]enscholen. Voor de bestiarii was er de ''[[Ludus Matutinus]]'', zo genoemd omdat de wilde-dierengevechten in de ochtend plaatsvonden, en voor de 'echte' gladiatoren waren er de ''[[Ludus Gallicus]]'', de ''[[Ludus Dacicus]]'' en de ''[[Ludus Magnus]]''. De laatste lag het dichtst bij het Colosseum en was er door een ondergrondse gang mee verbonden. Een deel ervan is door opgravingen ten oosten van het Colosseum blootgelegd.
Tichteby it Kolosseum wienen fjouwer [[gladiator]]skoallen. Foar de bestiarii wie der de ''[[Ludus Matutinus]]'', sa neamd omdat de wylde-bistegefjochten moarns barden, en foar de 'echte' gladiatoaren wienen der de ''[[Ludus Gallicus]]'', de ''[[Ludus Dacicus]]'' en de ''[[Ludus Magnus]]''. De lêste lei it tichtst by it Kolosseum en wie der troch in ûndergrûnske gong mei ferbûn. In diel derfan is troch opgravings east fan it Kolosseum bleatlein.


== Foarstellingen ==
== Foarstellingen ==
Het Colosseum was geheel bedoeld voor de spelen die werden georganiseerd en gefinancierd door de heersende keizer. Bij de opening organiseerde [[Titus (keizer)|Titus]] spelen die 100 dagen duurden. Volgens de overlevering waren er naast vele gladiatorengevechten de meest verbazingwekkende schouwspelen te zien. Zo was er een gevecht tussen [[Kraanvogel (vogel)|kraanvogels]] en een gevecht tussen vier [[olifanten]]. Negenduizend tamme en wilde dieren werden afgeslacht. Ook vrouwen traden op als wilde-dierenvechters.
It Kolosseum wie hielendal bedoeld foar de spullen dy't organisearre en betelle waarden troch de hearskjende keizer. By de iepening organisearre [[Titus (keizer)|Titus]] spullen dy't 100 dagen duorren. Neffens de oerlevering wienen der neist in soad gladiatoaregefjochten de bjusterbaarlikste skouspullen te sjen. Sa wie der in gefjocht tusken [[Kraanfûgel]]s en in gefjocht tusken fjouwer [[oaljefant]]en. Njoggentûzen nuete en wylde bisten waarden ôfslachte. Ek froulju treden op as wylde-bistefjochters.


By normale spullen in het Colosseum werden ’s morgens wilde-dierengevechten gehouden waarbij ''bestiarii'' (wilde-dierenvechters) vochten met allerlei wilde dieren in ''venationes'' (jachtpartijen). De arena werd op passende wijze ingericht met rotspartijen, struiken, e.d. Tussen de middag was er voor geïnteresseerden een pauzeprogramma waarin veroordeelde gevangenen voor de wilde dieren werden gegooid. In de latere Oudheid werden vooral veel [[christen]]en tot de wilde dieren veroordeeld (''damnatio ad bestias''). Het middagprogramma met de [[gladiator]]enshows (''munera'') vormde het hoogtepunt.
By normale spullen yn it Kolosseum waarden moarns wylde-bistegefjochten hâlden wêrby't ''bestiarii'' (wylde-bistefjochters) fochten mei alderlei wylde bisten yn ''venationes'' (jachtpartijen). De arena waard op passende wize ynrjochte mei rotspartijen, strewellen en sa. Tusken de middei wie der foar ynteressearren in pauzeprogramma wêryn feroardiele finzenen foar de wylde bisten smiten waarden. Yn de lettere Aldheid waarden benammen in protte [[kristen]]en ta de wylde bisten feroardiele (''damnatio ad bestias''). It middeisprogram mei de [[gladiator]]shows (''munera'') foarme it hichtepunt.


Koart na de opening werden volgens de overlevering ook ''[[naumachia]]e'' (zeeslagen) gehouden. Nadat men de arena met miljoenen liters water had laten vollopen, werden beroemde zeeslagen uit de geschiedenis geënsceneerd. Hoe dit precies in zijn werk ging is niet duidelijk, omdat de arena van het Colosseum eigenlijk te klein is voor oorlogsschepen. Men stopte hier in ieder geval mee na de verbouwing door [[Titus Flavius Domitianus|Domitianus]], toen twee verdiepingen onder de arena werden aangelegd. Andere bronnen melden dat de zeeslagen waarschijnlijk een vergissing zijn van de historicus Dio Cassius. Hij schreef in de 4e eeuw hoe 150 jaar eerder zeeslagen werden nagespeeld in een onder water gelopen arena. De zeeslagen vonden vermoedelijk plaats in Naumachia van Augustus, een met water gevulde arena aan de overkant in Trastevere.
Koart nei de iepening waarden neffens de oerlevering ek ''[[naumachia]]e'' (seeslaggen) holden. Neidat se de arena mei miljoenen liters wetter folrinne litten hienen, waarden ferneamde seeslaggen út de skiednis neispile. Hoe't dat krekt dien waard is net dúdlik, omdat de arena fan it Kolosseum einliks te lyts is foar oarlochsskippen. Der waard op 't lêst mei opholden nei de ferbouwing troch [[Titus Flavius Domitianus|Domitianus]], doe't twa ferdjippings ûnder de arena oanlein waarden. Oare boarnen melde dat de seeslaggen grif in fersin binne fan de histoarikus [[Kassius Dio]]. Hy skreau yn de 4e iuw hoe't 150 jier earder seeslaggen neispile waarden yn in ûnder wetter setten arena. De seeslaggen barden grif yn Naumachia fan Augustus, in mei wetter folle arena oan de oare kante yn Trastevere.


Mei de opkomst van het [[Christendom]] ontstond er steeds meer verzet tegen de spelen. Een enkele keizer, zoals [[Marcus Aurelius]], was al tegen de gladiatorengevechten, maar hij kon ze door de grote populariteit onder het gewone volk niet zonder meer afschaffen. De gladiatorengevechten werden afgeschaft nadat het Christendom tot staatsgodsdienst werd verheven. De christelijke keizer [[Honorius (keizer)|Honorius]] verbood de spelen in [[404]] nadat een [[monnik]], die bij een strijd tussen gladiatoren tussenbeide wilde komen, door het publiek was verscheurd. Het Colosseum bleef hierna nog wel in gebruik voor andere voorstellingen, voornamelijk [[venatio]]nes, waarbij gejaagd werd op wilde dieren. De laatst bekende voorstelling werd gehouden in [[523]].
Mei de opkomst fan it [[Kristendom]] ûntstie der mear en mear ferset tsjin de spullen. In inkelde keizer, lykas [[Markus Aurelius]], wie al tsjin de gladiatoaregefjochten, mar hy koe se troch de grutte populariteit ûnder it gewoane folk net samar ôfskaffe. De gladiatoaregefjochten waarden ôfskaft neidat it Kristendom ta steatsgodstsjinst ferheft waard. De kristlike keizer [[Honorius (keizer)|Honorius]] ferbea de spullen yn [[404]] neidat in [[muonts]], dy't by in striid tusken gladiatoaren tuskenbeide komme woe, troch it publyk ferskuord wie. It Kolosseum bleau dêrnei noch wol yn gebrûk foar oare foarstellings, benammen [[venatio]]nes, wêrby't op wylde bisten jage waard. De lêst bekende foarstelling waard holden yn [[523]].


Historici schatten dat in de loop der eeuwen tussen de 300.000 en 500.000 mensen in het Colosseum zijn gestorven.
Skiedkundigen hawwe rûsd dat yn de rin fan de iuwen tusken de 300.000 en 500.000 minsken yn it Kolosseum stoarn binne.


== Fierdere skiednis ==
== Fierdere skiednis ==
Het Colosseum heeft te lijden gehad onder verschillende natuurrampen. Een [[bliksem]]inslag in [[217]] beschadigde het Colosseum dusdanig dat er gedurende vijf jaar geen spelen georganiseerd konden worden. Diverse aardbevingen brachten grote schade toe aan het gebouw, maar zolang het gebouw in gebruik was werd dit telkens gerepareerd door de Romeinen en later door de [[Ostrogoten]]. Tijdens de [[middeleeuwen]] volgden twee grote aardbevingen in [[847]] en [[1349]], die het Colosseum verder verwoestten. In de [[12e eeuw]] werd de ruïne van het amfitheater omgebouwd tot fort van de familie ''Frangipani''. De belangrijke Romeinse families, waar vaak ook de [[paus]] uit voortkwam, beschouwden het Colosseum als een groeve waar eenvoudig bouwmateriaal gehaald kon worden voor hun nieuw te bouwen kerken en paleizen. Zo werd al het marmer verwijderd en herbruikt in nieuwe gebouwen of simpelweg verbrand om kalk te verkrijgen. Ook het [[IJzer (element)|ijzer]] waarmee de blokken steen en marmer werden vastgezet was gewild.
It Kolosseum hie te lijen ûnder ferskillende natuerrampen. In [[bliksem]]ynslach yn [[217]] skansearre it Kolosseum sá dat der fiif jier lang gjin spullen organisearre wurde koenen. Mear as ien ierdskodding brocht grutte skea ta oan it gebou, mar salang't it gebou yn gebrûk wie, waard dat alle kearen reparearre troch de Romeinen en letter troch de [[Ostrogoaten]]. Yn de [[midsiuwen]] folgen twa grutte ierdskoddings yn [[847]] en [[1349]], dy't it Kolosseum fierder ferwoasten. Yn de [[12e iuw]] waard de ruïne fan it amfiteäter omboud ta fort fan de famylje ''Frangipani''. De wichtichste Romeinske famyljes, dêr't fakentiden ek de [[paus]] út fuortkaam, beskôgen it Kolosseum as in groeve dêr't ienfâldich boumateriaal weihelle wurde koe foar harren nij te bouwen tsjerken en paleizen. Sa waard alle moarmer weihelle en op 'e nij brûkt yn nije gebouwen of simpelwei ferbaarnd om oan kalk te kommen. It [[Izer (elemint)|izer]] dêr't de blokken stien en moarmer mei fêstsetten waarden wie ek yn trek.
Aan deze plundering kwam pas een einde in [[1749]] toen [[Paus Benedictus XIV]] de historische waarde van het Colosseum inzag en het verdere gebruik als steengroeve verbood. Hij wijdde het Colosseum als kerk ter nagedachtenis aan de lijdensweg van Christus en bouwde binnenin een [[Kruisweg (religie)|kruisweg]]. De grond van het amfitheater werd als heilig beschouwd vanwege het bloed van de christelijke martelaren dat hier vergoten werd. Dit ondanks het feit dat de meeste Christenen waarschijnlijk gedood werden in het [[Circus Maximus]]. Latere pausen lieten het Colosseum nog verder restaureren en archeologisch onderzoeken.
Oan dy plondering kaam pas in ein yn [[1749]] doe't [[Paus Benediktus XIV]] de histoaryske wearde fan it Kolosseum ynseach en it fierdere brûken as stiengroeve ferbea. Hy wijde it Kolosseum as tsjerke, ta oantins fan de lijenswei fan Kristus en boude dêr in [[Krúswei (religy)|krúswei]] yn. De grûn fan it amfiteäter waard as hillich beskôge fanwege it bloed fan de kristlike martelers dat dêr fergetten waard. Dat nettsjinsteande it feit dat de measte Kristenen grif deamakke waarden yn it [[Sirkus Maksimus]]. Lettere pausen lieten it Kolosseum noch fierder restaurearje en archeologysk ûndersykje.


Hoewel het Colosseum niet meer de oorspronkelijke afmetingen heeft, is het nog steeds een imposant geheel en trekt het dagelijks duizenden toeristen. In de moderne tijd is een gedeelte van de houten arenavloer weer aangebracht.
Hoewol't it Kolosseum net mear de oarspronklike ôfmjittings hat, is it noch altiten in ymposant bouwurk en lûkt it alle dagen tûzenen toeristen. Yn de moderne tiid is in part fan de houten arenaflier wer oanbrocht.


== Wrâldwûnder ==
== Wrâldwûnder ==
* Op [[7 juli]] [[2007]] werd het Colosseum tot een van de zeven nieuwe [[Zeven wereldwonderen|wereldwonderen]] gekozen.
* Op [[7 july]] [[2007]] waard it Kolosseum ta ien fan de sân nije [[Sân Wrâldswûnders|wrâldwûnders]] keazen.


== Ferskaat ==
== Ferskaat ==
* It Kolosseum stiet op de [[Italjaanske euromunten|Italjaanske 5 eurosint]].
* It Kolosseum stiet op de [[Italjaanske euromunten|Italjaanske 5 eurosint]].


{{Panorama|Panorama Kolosseum in Rom (Originalgröße).jpg|1200px}}
{{Panorama|Panoramic photograph of interior of Colosseum.jpg|800px}}


{{Commons|Colosseum}}
{{CommonsBalke|Colosseum}}
{{Koördinaten|41_53_24_N_12_29_31_E_type:landmark|41°53'24"NB, 12°29'31"EL}}
{{Koördinaten|41_53_24_N_12_29_31_E_type:landmark|41°53'24"NB, 12°29'31"EL}}


[[Kategory:Rome]]
[[Kategory:Bouwurk yn Rome]]
[[Kategory:Romeinen]]
[[Kategory:Romeinsk bouwurk]]
[[Kategory:Bouwurk út 80]]

{{Link FA|bg}}

[[an:Coliseu]]
[[ar:كولوسيوم]]
[[arz:كولوسيوم]]
[[az:Kolizey]]
[[bar:Colosseum]]
[[be:Калізей]]
[[be-x-old:Калізэй]]
[[bg:Колизей]]
[[bn:কলোসিয়াম]]
[[br:Kolize]]
[[bs:Koloseum]]
[[ca:Colosseu]]
[[cy:Colosseum]]
[[cs:Koloseum]]
[[da:Colosseum]]
[[de:Kolosseum]]
[[el:Κολοσσαίο]]
[[eml:Colosseo]]
[[en:Colosseum]]
[[eo:Koloseo]]
[[es:Coliseo de Roma]]
[[et:Colosseum]]
[[eu:Koliseoa]]
[[fa:کولوسئوم]]
[[fi:Colosseum]]
[[fo:Kolosseum]]
[[fr:Colisée]]
[[ga:An Colasaem]]
[[gl:Coliseo de Roma]]
[[gu:કોલોસીયમ]]
[[he:קולוסיאום]]
[[hi:कोलोसियम]]
[[hy:Կոլիզեյ]]
[[hif:Colosseum]]
[[hr:Kolosej]]
[[hu:Colosseum]]
[[ia:Amphitheatrum Flavium]]
[[id:Koloseum]]
[[yi:קאלאסעום]]
[[is:Colosseum]]
[[it:Colosseo]]
[[ja:コロッセオ]]
[[ka:კოლოსეუმი]]
[[kk:Колизей]]
[[ko:콜로세움]]
[[ku:Coliseum]]
[[la:Amphitheatrum Flavium]]
[[lt:Koliziejus]]
[[lv:Kolizejs]]
[[my:ကိုလော့စီယမ်]]
[[mk:Колосеум]]
[[ml:കൊളോസിയം]]
[[mn:Колизей]]
[[mr:कलोसियम]]
[[ms:Colosseum]]
[[nl:Colosseum]]
[[nn:Colosseum]]
[[no:Colosseum]]
[[oc:Colisèu]]
[[pl:Koloseum]]
[[pms:Colossé]]
[[pnb:کولوزیئم]]
[[pt:Coliseu de Roma]]
[[qu:Colosseum]]
[[ro:Colosseum]]
[[ru:Колизей]]
[[scn:Culusseu]]
[[sh:Koloseum]]
[[simple:Colosseum]]
[[sk:Koloseum]]
[[sl:Kolosej]]
[[sq:Koloseumi]]
[[sr:Колосеум]]
[[stq:Kolosseum]]
[[sv:Colosseum]]
[[sw:Koloseo]]
[[ta:கொலோசியம், ரோம்]]
[[th:โคลอสเซียม]]
[[tr:Kolezyum]]
[[tt:Колизей]]
[[ug:رىم گىلادىئاتورلار مەيدانى]]
[[uk:Колізей]]
[[ur:کولوزیئم]]
[[uz:Kolizey]]
[[vi:Đấu trường La Mã]]
[[war:Coliseo]]
[[zh:罗马斗兽场]]
[[zh-yue:鬥獸場]]
[[zh-min-nan:Colosseum]]

De hjoeddeiske ferzje sûnt 26 jun 2022 om 08.59

It Kolosseum yn Rome
Lokaasje fan it Kolosseum (yn read)
Kolosseum sjoen fan de Palatyn ôf
Dwerstrochsneed tribunes
Kolosseum by nacht

It Flavysk Amfiteäter (Latyn: Amphitheatrum Flavium), better bekend as it Colosseum, boud yn de 1e iuw nei Kristus yn Rome, wie it grutste amfiteäter yn it Romeinske Ryk.

Bou

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

It Kolosseum waard boud troch de saneamde Flavyske keizers. Mei de bou waard úteinset ûnder it bewâld fan Fespasianus yn 72 en finansiere troch de oarlochsbút fan de plondering fan Jeruzalem yn 70. Nei de foltôging yn 80 waard it ynwijd troch Titus. De spullen by de iepening duorren 100 dagen. De dichter Martialis wijde der in bondeltsje fan 33 epigrammen oan. Titus syn opfolger Domitianus liet der noch in ferdjipping op sette, en ek in oantal gongen en fertrekken ûnder de arena, dy't no sichtber binne.
It waard boud op it plak dêr't it stagnum, in keunstmjittige mar, lei fan Nearo syn Domus Aurea. De Flavyske keizers besochten it ûnthâld oan de hate Nearo út te wiskjen en de geunst fan it folk werom te winnen. De bou fan it Kolosseum krekt op it plak fan it marke, dat men drûch witten hie te lizzen, paste yn dat stribjen. Boppedat sparre de kar foar dizze lokaasje in soad grûnferset, om’t it mânske bouwurk grouwélige fûneminten fereaske. De mar besloech mar leafst fiif fuotbalfjilden en waard drûchlein mei kanalen dy't nei de rivier de Tiber rûnen (krekt ûnder Rome).

Fespasianus syn amfiteater wie it ferneamdste yn de Romeinske wrâld. It waard bekend as Amfitheatrum Flavium - ôflaat fan Flavius, de famyljenamme fan Fespasianus, Titus en Domitianus. Tsjintwurdich is it teater better bekend as Kolosseum. Nei alle gedachten ûntliende it syn hjoeddeiske namme oan it mear as 35 meter hege byld, de Kolossus fan Nearo, dat neist it amfiteater stie, en net op de ôfmjittings fan it gebou, sa't ek faak beweard wurdt.

Ofmjitting en foarm

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

It elliptyske grûnflak mjit (oer de assen metten) 188 by 156 meter, hat in omtrek fan 527 m. De hichte fan de gevel is 48,50 meter. De bûtenmuorre hat trije rigen fan 80 bôgen, dy't hieltiten skaat wurde troch healpylders, ûnder mei Doryske, yn de midden mei Ioanyske en boppe mei Korintyske kapitelen. Ek de boppeferdjipping (dy't meast ticht is) hat Korintyske pilasters. Der wienen 76 yngongen dy't nûmere wienen mei Romeinske sifers (boppe de yngongen XXIII-LIV binne de nûmers noch te sjen).

It Kolosseum is boud út beton, dowe- en bakstien, mar foar de fasade en pylders is gebrûk makke fan grutte mannichten travertyn, dat fia in spesjaal oanleine wei oanfierd waard út de heuvels by Tivoly. Izer waard brûkt om de stienen oan elkoar fêst te meitsjen. In grut oantal sitplakken, muorrebeklaaiïngen en ornaminten wie fan moarmer. De 1e rige bôgen is foaral oplutsen út kalkstien. Foar de 2e en 3e rige bôgen binne reade bakstiennen (ek wol terrakotta) en beton (ek wol opus signinum) brûkt. Dat wie lichter en dêrtroch wie de kâns op ynstoarten lytser. It foardiel fan it brûken fan bôgen is dat de krêft nei de pylders drukt wurdt. En meidat de bôge iepen is, hoecht der minder stien brûkt te wurden, wat wer skilt yn gewicht. In oar foardiel fan bôgen is dat se allegear lyk binne. Dêrtroch koenen net-oplate arbeiders ynset wurde.

De sitromte (cavea) joech plak oan mear as 50.000 taskôgers. Dy wie yndield yn fjouwer galerijen. Foar de keizer wie der in aparte lôzje oan ien fan de lange kanten fan de arena mei in eigen yngong. Oan de oare side wie de lôzje foar de keizerinne, de Vestaalske fammen en de magistraten. De senators hienen moarmeren sitplakken daliks oan de arena. Oare manlju sieten neigeraden harren sosjale posysje flakby de arena of fierder fuort. Op de fjirde galerij sieten de froulju fan senators en ridders. De arena, dy't troch in muorre fan 4 meter heech fan it taskôgersgedielte skieden wie, mjit 76 by 44 meter, en wie fold mei giel sân. Oan de úteinen fan de lingteas wiene twa artysteyngongen.

It Kolosseum koe ôfdutsen wurde mei in kanvas sinneskerm: it velarium. Dat skerm waard oplutsen mei kabels dy't oanlutsen waarden fan bûten it Kolosseum oer 240 mêsten. Dy mêsten stutsen troch gatten yn de kroanlist yn in útstekkende stienen bak. Foar it oplûken fan it velarium wie in rezjimint matroazen yn Rome oanwêzich. Nei skatting wienen der wol 1.000 man nedich om it skerm op te lûken. Op it plein bûten it Kolosseum steane noch inkelde stiennen mei gatten dêr't de keabels oan fêstmakke waarden, hoewol't ek tocht wurdt dat dy stiennen brûkt waarden as driuwstekken.

Letter is hjir noch in hypogeum byboud: it ûndergrûnske labyrint. Dêr wienen 60 fallûken en 30 liften. Troch de lûken en liften koenen bygelyks tigers nei de arena begelaat wurde.

Tichteby it Kolosseum wienen fjouwer gladiatorskoallen. Foar de bestiarii wie der de Ludus Matutinus, sa neamd omdat de wylde-bistegefjochten moarns barden, en foar de 'echte' gladiatoaren wienen der de Ludus Gallicus, de Ludus Dacicus en de Ludus Magnus. De lêste lei it tichtst by it Kolosseum en wie der troch in ûndergrûnske gong mei ferbûn. In diel derfan is troch opgravings east fan it Kolosseum bleatlein.

Foarstellingen

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

It Kolosseum wie hielendal bedoeld foar de spullen dy't organisearre en betelle waarden troch de hearskjende keizer. By de iepening organisearre Titus spullen dy't 100 dagen duorren. Neffens de oerlevering wienen der neist in soad gladiatoaregefjochten de bjusterbaarlikste skouspullen te sjen. Sa wie der in gefjocht tusken Kraanfûgels en in gefjocht tusken fjouwer oaljefanten. Njoggentûzen nuete en wylde bisten waarden ôfslachte. Ek froulju treden op as wylde-bistefjochters.

By normale spullen yn it Kolosseum waarden moarns wylde-bistegefjochten hâlden wêrby't bestiarii (wylde-bistefjochters) fochten mei alderlei wylde bisten yn venationes (jachtpartijen). De arena waard op passende wize ynrjochte mei rotspartijen, strewellen en sa. Tusken de middei wie der foar ynteressearren in pauzeprogramma wêryn feroardiele finzenen foar de wylde bisten smiten waarden. Yn de lettere Aldheid waarden benammen in protte kristenen ta de wylde bisten feroardiele (damnatio ad bestias). It middeisprogram mei de gladiatorshows (munera) foarme it hichtepunt.

Koart nei de iepening waarden neffens de oerlevering ek naumachiae (seeslaggen) holden. Neidat se de arena mei miljoenen liters wetter folrinne litten hienen, waarden ferneamde seeslaggen út de skiednis neispile. Hoe't dat krekt dien waard is net dúdlik, omdat de arena fan it Kolosseum einliks te lyts is foar oarlochsskippen. Der waard op 't lêst mei opholden nei de ferbouwing troch Domitianus, doe't twa ferdjippings ûnder de arena oanlein waarden. Oare boarnen melde dat de seeslaggen grif in fersin binne fan de histoarikus Kassius Dio. Hy skreau yn de 4e iuw hoe't 150 jier earder seeslaggen neispile waarden yn in ûnder wetter setten arena. De seeslaggen barden grif yn Naumachia fan Augustus, in mei wetter folle arena oan de oare kante yn Trastevere.

Mei de opkomst fan it Kristendom ûntstie der mear en mear ferset tsjin de spullen. In inkelde keizer, lykas Markus Aurelius, wie al tsjin de gladiatoaregefjochten, mar hy koe se troch de grutte populariteit ûnder it gewoane folk net samar ôfskaffe. De gladiatoaregefjochten waarden ôfskaft neidat it Kristendom ta steatsgodstsjinst ferheft waard. De kristlike keizer Honorius ferbea de spullen yn 404 neidat in muonts, dy't by in striid tusken gladiatoaren tuskenbeide komme woe, troch it publyk ferskuord wie. It Kolosseum bleau dêrnei noch wol yn gebrûk foar oare foarstellings, benammen venationes, wêrby't op wylde bisten jage waard. De lêst bekende foarstelling waard holden yn 523.

Skiedkundigen hawwe rûsd dat yn de rin fan de iuwen tusken de 300.000 en 500.000 minsken yn it Kolosseum stoarn binne.

Fierdere skiednis

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

It Kolosseum hie te lijen ûnder ferskillende natuerrampen. In bliksemynslach yn 217 skansearre it Kolosseum sá dat der fiif jier lang gjin spullen organisearre wurde koenen. Mear as ien ierdskodding brocht grutte skea ta oan it gebou, mar salang't it gebou yn gebrûk wie, waard dat alle kearen reparearre troch de Romeinen en letter troch de Ostrogoaten. Yn de midsiuwen folgen twa grutte ierdskoddings yn 847 en 1349, dy't it Kolosseum fierder ferwoasten. Yn de 12e iuw waard de ruïne fan it amfiteäter omboud ta fort fan de famylje Frangipani. De wichtichste Romeinske famyljes, dêr't fakentiden ek de paus út fuortkaam, beskôgen it Kolosseum as in groeve dêr't ienfâldich boumateriaal weihelle wurde koe foar harren nij te bouwen tsjerken en paleizen. Sa waard alle moarmer weihelle en op 'e nij brûkt yn nije gebouwen of simpelwei ferbaarnd om oan kalk te kommen. It izer dêr't de blokken stien en moarmer mei fêstsetten waarden wie ek yn trek. Oan dy plondering kaam pas in ein yn 1749 doe't Paus Benediktus XIV de histoaryske wearde fan it Kolosseum ynseach en it fierdere brûken as stiengroeve ferbea. Hy wijde it Kolosseum as tsjerke, ta oantins fan de lijenswei fan Kristus en boude dêr in krúswei yn. De grûn fan it amfiteäter waard as hillich beskôge fanwege it bloed fan de kristlike martelers dat dêr fergetten waard. Dat nettsjinsteande it feit dat de measte Kristenen grif deamakke waarden yn it Sirkus Maksimus. Lettere pausen lieten it Kolosseum noch fierder restaurearje en archeologysk ûndersykje.

Hoewol't it Kolosseum net mear de oarspronklike ôfmjittings hat, is it noch altiten in ymposant bouwurk en lûkt it alle dagen tûzenen toeristen. Yn de moderne tiid is in part fan de houten arenaflier wer oanbrocht.

Wrâldwûnder

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Ferskaat

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Wikimedia Commons Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Colosseum fan Wikimedia Commons.
Opfrege fan "https://fy.wikipedia.org/w/index.php?title=Kolosseum&oldid=1080563"