Frije ryksstêd
Frije en ryksstêden (Dútsk: Freie und Reichsstädte), gewoanwei frije ryksstêden (Dútsk: Freie Reichsstadt, Latyn: urbs imperialis libera), wiene ûnôfhinklike stedsteaten yn it Hillige Roomske Ryk en se hiene in fertsjintwurdiging yn de Ryksdei. In frije ryksstêd hie de status fan ryksûnmidlikens en foel dêrtroch streekrjocht ûnder de keizer en net ûnder in lânshear, lykas in greve, hartoch of in prinsbiskop.
Oarsprong
bewurkje seksje
De oergong fan guon Dútske stêden nei selsstannigens yn it Ryk gie stadiger oan as dy fan de foarstedommen. Yn de rin fan de trettjinde en fjirtjinde iuw waarden guon stêden troch de keizer ferheft ta ryksstêden (Reichsstädte, urbes imperiales), benammen om fiskale redens. Sokke stêden, dy't stifte waarden troch Dútske keningen en keizers yn de tsiende oant en mei de trettjinde iuw waarden ynearsten bestjoerd troch in fâd. Hja krigen stadichoan mear selsstannigens doe't harren magistraten it bestjoer en administraasje oernamen. Guon foarbylden binne Colmar, Haguenau en Mulhouse yn de Elzas en Memmingen en Ravensburg yn boppe-Swaben.
De frije stêden (Freie Städte, urbes liberae) wiene, lykas Basel, Augsburg, Keulen en Straasburch, ynearsten ûnderhearrich oan in prinsbiskop en waard stadichoan selsstannich fan syn lânhear. Yn in pear gefallen, sa as by Keulen, bleau de eardere lânshear, guon privileezjes hâlden oer de frije stêd, dy't algeduerigen ta skelen late.
Yn de rin fan de tiid rekke it ferskil tusken in ryksstêd en in frije stêd hieltyd mear dizenich, sa't se stadichoan bekend kamen te stean as "frije ryksstêden", en yn de lette fyftjinde iuw namen in soad stêden "frij" en "ryks" op yn harren namme. Lykas de oare foarstedommen koene se op kriichspaad gean, frede slute, kontrôle oer harren eigen hannel útoefenje en bemuoienis om utens wegerje. Yn de Lette Midsiuwen foarmen in tal frije stêden ferbûnen (Städtebünde), sa as de Hânze en de Elzassyske Tsienstêdebûn (Zehnstädtebund) om sterker te stean.
Yn de rin fan de Midsiuwen krigen mear stêden harren selsstannigens, mar guon dêrfan rekken harren frijheid lykwols wer kwyt. Yn guon gefallen rekken frije stêden harren frijheid kwyt troch't se yn in kriich mei in lânshear rekken, of as se in lânshear om beskerming fregen. In soad stêden wisten harren selsstannigens te behâlden, mei útsûndering fan de tsien Elzassyske stêden dy't troch Frankryk] anneksearre waarden, oant de Dútske mediatisearring yn 1803.
Ferskil tusken frije ryksstêden en oare stêden
bewurkje seksje
Om 1600 hinne wiene der wol sa'n 4000 stêden yn it Hillige Roomske Ryk, mar njoggen fan de tsien hiene wol minder as 1000 ynwenners. Minder as 200 hawwe ea de status fan frije ryksstêd hân, en guon dêrfan wiene it mar foar in pear desenniums, lykas Nimwegen. Yn it ryksmatrikel fan 1521, in list fan ryksstannen dêr't yn stie hoefolle troepen of finansjele stipe se leverje moasten oan it ryksleger, stiene der 85 fan sokke stêden registrearre. By de Frede fan Augsburg yn 1555 wiene der 65 en fan de Frede fan Westfalen yn 1648 oant 1803 wiene dat der likernôch 50.
De twadde kategory stêden, dy't gjin frije ryksstêden wiene, hiene in bepaalde mjitte fan selsbestjoer, dochs wiene ûnderhearrich oan de lânshear, lykas in greve, hartoch of in prinsbiskop.
Der wie ek noch in tredde kategory stêden, dy't gjin ryksstêden wiene, dy't ek in bepaalde mjitte fan selsstannigens hiene. Troch harren grutte en ekonomysk belang wisten se in mjitte fan selsstannigens fan harren lânshear te krijen, sa as bygelyks de stêd Grins fan de biskop fan Utert. Sokke stêden koene harren selsstannigens ûntjaan om't de lânshear almeast in swakke hearsker wie, en sokke gefallen wiene earder in útsûndering as regel. De twadde en tredde kategory stêden hiene al in sit yn de lânsdagen fan de foarstedommen, mar net yn de Ryksdei, sa as de frije ryksstêden.
Organisaasje
bewurkje seksjeOant de Ryksdei fan 1489 wiene de frije ryksstêden noch net offisjeel erkend as ryksstannen. Sels dêrnei telden harren stimmen net folslein mei en waarden se earder as advysstimmen (votum consultativum) beskôge. De frije ryksstêden ferparten harren yn twa groepen, of banken, yn de Ryksdei; de Rynlânske bank en de Swabyske bank.
Dyselde stêden wiene de 85 frije ryksstêden dy't neamd waarden yn it ryksmatrikel fan 1521, dat in register wie dêr't harren plichten oangeande militêre en finansjele stipe foar it Ryksleger yn stie. Yn it tabel hjirûnder wurde de militêre en finansjele kontribúsjes tusken heakjes oanjûn. Bygelyks Keulen (30-322-600) betsjut dat Keulen 30 ruters, 322 fuotfolk en 600 gûne leverje moast. Dy kontribúsje wie lykweardich as ien simplum. As it nedich wêze soe, koe de Ryksdei stimme en freegje foar in twadde en in tredde 'simplum, dêr't dus fan eltse lid it dûbele of trijedûbele fan frege waard. Yn dy snuorje waarden de frije ryksstêden beskôge as woltierich en ryk en de finansjele kontribúsje fan Neurenberch, Ulm en Keulen wiene bygelyks like heech as dy fan de karfoarstedommen en de hartochdommen Wuertemberch en Loataringen.
De folgjende list befettet de 50 frije ryksstêden dy't by de Ryksdei fan 1792 oanwêzich wiene:
Rynlânske bank
bewurkje seksje
|
_COA.svg){kind=small}
Swabyske bank
bewurkje seksje
|
|
|
.svg){kind=small}
_COA.svg){kind=small}
De frije ryksstêden foarmen it tredde kolleezje fan de Ryksdei, nei de kolleezjes fan de karfoarsten en foarsten. Se waarden ferparte oer de twa banken, de Rynlânske en Swabyske, mar waarden ek fertsjintwurdige yn de kreitsen: de Frankyske Kreits, de Beierske Kreits, de Swabyske Kreits, de Bopperynske Kreits, de Nedersaksyske Kreits, en de Nederrynsk-Westfaalske Kreits
Neffens de Reichsdeputationshauptschluss waarden hast alle frije ryksstêden yn 1803 mediatisearre. Allinnich seis stêden holden harren selsstannigens: Augsburg, Bremen, Frankfurt, Hamburch, Lübeck, en Neurenberch. By de Frede fan Presburch (1805) ferlear Augsburg syn frijheid en by it opheffen fan it Hillige Roomske Ryk yn 1806 ferlearen Neurenberch en Frankfurt harren frijheid ek. Yn 1810 waarden de lêste trije, Hamburch, Bremen en Lübeck, by Frankryk ynlive. Nei de fal fan it Frânske Keizerryk krigen neffens it Kongres fan Wenen yn 1815 fjouwer eardere frije ryksstêden, Hamburch, Bremen, Lübeck en Frankfurt, harren frijheid werom yn de Dútske Bûn. Frankfurt waard yn 1866 troch Prusen anneksearre en de trije oare stêden waarden steaten yn it Dútske Keizerryk yn 1871 en yn de Weimarrepublyk yn 1919. Yn 1937 yn Nazy-Dútslân waard Lúbeck by Prusen foege, as kompensaasje foar de Grut-Hamburchwet, en om't Hitler it liberale Lübeck net lije mocht.
Bremen en Hamburch binne de lêsten dy't in selsstannige posysje hawwe yn de hjoeddeistige Bûnsrepublyk. Berlyn, dy't nea in stedsteat west hat, wat nei de Dútske Weriening fan 1990 en in selsstannige dielsteat.
Danzig hie fan 1919 oant 1939 ek de titel frije stêd (Frije stêd Danzig).
Alde frije ryksstêden bûten Dútslân
bewurkje seksje
Frankryk
bewurkje seksjeDe Elzassyske stêden waarden troch Frankryk anneksearre.
- Straasburch (Straßburg)
- Bezançon (Bisanz)
en de stêden fan de yn 1354 oprjochte Tsienstêdebûn
- Colmar (Colmar)
- Haguenau (Hagenau)
- Kaysersberg (Kaisersberg)
- Munster (Münster)
- Obernai (Oberehnheim)
- Rosheim (Rosheim)
- Sélestat (Schlettstadt)]
- Turckheim (Türchheim)
- Wissembourg (Weißenburg im Elsass)
- Mulhouse (Mülhausen)
de trije biskopsstêden fan Loataringen:
Switserlân
bewurkje seksjeDe Switserske stêden sleaten harren yn de rin fan de tiid oan by it Switserske Eedgenoatskip.
Nederlân
bewurkje seksjeDe Nederlânske stêden waarden part fan de Habsburchske Nederlannen.
Sjoch ek
bewurkje seksje- Ryksûnmidlikens
- Ryksstannen
- Ryksleger (Hillige Roomske Ryk)
- Ryksdei (Hillige Roomske Ryk)
- Ryksmatrikel
- Dútske Mediatisearring
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|
Foar boarnen ne oare literatuer, sjoch Notes en References op dizze side. |