Wikipedia

Oomram: Ferskeel tesken a wersioonen

Versionsgeschichte interaktiv durchsuchen
← Leetst feranrang
Inhalt gelöscht Inhalt hinzugefügt
VisuellWikitext
LKeine Bearbeitungszusammenfassung
 
(46 wersioonen diartesken faan 6 ööder brükern wurd ei uunwiset)
Rä 1:
__NOTOC__
{{Navigationsleiste
|TITEL="{{PAGENAME}}" uun ööder spriakwiisen
|INHALT=
[[Aamrem| Sölring ]] 
[[Oomram| Öömrang ]] 
[[???| Fering ]] 
[[???| Halunder ]] 
[[???| Halifreesk ]] 
[[???| Mooring ]] 
[[???| Wiringhiirder ]] 
[[???| Karhiirder ]] 
[[???| Gooshiirder ]]
}}
{{Öömrang}}
Zeile 37 ⟶ 38:
}}
 
'''Oomram''' as en [[nuurdfresk eilun]]. Hat leit uun't süüden faan [[Sal]] an uun't waasten faan [[Fer]] an hiart tu't [[Amt Feer-Oomram]] uun a [[kreis Nuurdfresklun]] uun [[Schleswig-Holstian]].
 
== Geografii an ferwaltang ==
Zeile 45 ⟶ 46:
 
Uun't waasten faan di strimel lei loongs at hialer eilun a [[düner]]. Steedenwis san jo ään kilometer briad an sowat 12 kilometer lung. Det maaget en stak faan 700 hektar. Faan waast tu uast fanjst dü primärdüner, witjdüner an grädüner. Bluas waanerdüner jaft det ei muar. A öömrang düner stun daalang oner natüürskül, bluas heer bräät noch kuben an anen. Huarööders san a fögler miast faan a baadelidj ferjaaget wurden.<ref name="Neuhaus">Neuhaus/Beinker/Bründel/Lange: ''Dünen an der Schleswig-Holsteinischen Westküste''. Uun: Umweltbundesamt und Nationalparkverwaltungen Niedersächsisches Wattenmeer/Schleswig-Holsteinisches Wattenmeer
(Hrsg.): ''Umweltatlas Wattenmeer''. Bd.1: ''Nordfriesisches und Dithmarscher Wattenmeer''. Eugen Ulmer, Stuttgart 1998/1999, {{ISBN |3-8001-3491-8}}, S. 92–93.</ref> At huuchst dün üüb Oomram as mä 32 metern ''A Siatler'' bi Noorsaarep. Efter nuurden tu luup a düner ütj tu [[Ood]].
 
Üüb a söder ääg leit [[Witjdün]], det as at jongst saarep üüb Oomram. Uun't waasten faan a düner leit a [[A Kniip|Kniip]]. Hi as wel ään faan a briadst struner uun Nuurdeuropa. Hi hiart eegentelk goorei rocht tu't eilun auer a Kniip nian gemeenlun as. Noch bit uun a söstager juaren lai en priil tesken a Kniip an at eilun, an nü waanert hi suutjis am a nuurd.
Zeile 57 ⟶ 58:
 
== Histoore ==
[[Datei:Norddorf_BoragAmrum_Eisenzeit.JPG|thumb|left|''Borag''Efterbau üübfaan en huugiisentidjelk ütjhüs a wikingertidj binaibi't [[NoorsaarepAamremer Fügelkui|fögelkui]].]]
[[Datei:Grabstein-IMG 0534.JPG|thumb|left|200px|Likstian för en siamaan üüb sarkhoof uun [[Neebel]]]]
[[Datei:Amrum-Nebel-Oeoemranghues-IMG 0595Norddorf_Borag.jpgJPG|thumb|''Öömrang HüsBorag'', daalangüüb en museumhuug ütj a wikingertidj uunbi [[NeebelNoorsaarep]]]]
[[Datei:Johansen Amrum Karte.jpg|thumb|left|200px|Uun't 19. juarhunert hed Oomram noch en ''Kniiphuuwen'']]
[[Datei:Amrum-Nebel-Oeoemranghues-IMG 0595.jpg|thumb|''Öömrang Hüs'', daalang en museumshüs uun [[Neebel]]]]
 
A iarst Öömrangen lewet uun a jonger stiantidj; faan jo hää Oomram a gratstiangreew areft. Ütj a bronsetidj an a iisentidj jaft at noch en hialer rä grääfhuuger. Uun dünem uun't waasten faan a fögelkui san noch auerresten faan en saarep ütj a iisentidj. Man of det würelk jo Ambroonen wiar, diar am 100 föör a krastelk tidjreegnang (100 f.K.) tuup mä Kimbern an Teutonen jin Rom streden haa, wat ütj diheer huk kaam, di doomols noch mä a fäästääg ferbünjen wiar, diar san a geliarten ei ians auer.▼
 
▲A iarst Öömrangen lewet uun a jonger [[stiantidj]]; faan jo hää Oomram a gratstiangreew areft. Ütj a [[bronsetidj]] an a [[iisentidj]] jaft at noch en hialer rä grääfhuuger[[grääfhuug]]er. Uun dünem uun't waasten faan a fögelkui san noch auerresten faan en saarep ütj a iisentidj. Man of det würelk jo ''Ambroonen'' wiar, diar am't juar 100 föör a krastelk tidjreegnang (100 f.K.) tuup mä Kimbern an Teutonen jin Rom streden haa, wat ütj diheer huk kaam, di doomols noch mä a fäästääg ferbünjen wiar, diar san a geliarten ei ians auer.
Auerresten ütj a wikingertidj, soken üs wen- an ialsteeden san muarsis üüb Oomram fünjen wurden. En türnborag ütj di tidj woort uun't uasten faan Noorsaarep üüb en letjen huug fermuuden, huar daalang at wiartskaft ''Borag'' stäänt. A [[Krümwaal]] as en ööderhualew kilometer lungen waal tesken Sössaarep an Stianood, an hi as wel uk ütj di tidj.<ref>Georg Quedens: ''Amrum''. Christian Jensen Verlag Breklum, Breklum 1971</ref> ▼
 
▲Auerresten ütj a [[wikingertidj]], soken üs wen- an ialsteeden san muarsis üüb Oomram fünjen wurden. En türnborag ütj di tidj woort uun't uasten faan Noorsaarep üüb en letjen huug fermuuden, huar daalang at wiartskaft ''Borag'' stäänt. A [[Krümwaal]] as en ööderhualew kilometer lungen waal tesken Sössaarep an Stianood, an hi as wel uk ütj di tidj.<ref>Georg Quedens: ''Amrum''. Christian Jensen Verlag Breklum, Breklum 1971</ref>
Uun't ääder madelääler kaam do a Fresken üüb't eilun. Jo lewet faan't saaltköögin, a büürerei an faskerei, an leeder uk faan a waalfang an a hanelssiafaart. Di öömrang siamaan [[Hark Olufs]], di 1724 uun Algerien uun slaawerei kaam, wurd diar generool, iar hi 1736 turag tu Oomram kaam. Am 1890 begand det büürin mä a fräämen, wat det eilun auer a miaten feranert hää.▼
 
▲Uun't ääder [[madelääler]] kaam do a Fresken üüb't eilun. Jo lewet faan't saaltköögin, a büürerei an faskerei, an leeder uk faan a waalfang an a hanelssiafaart. Di öömrang siamaan [[Hark Olufs]], di 1724 uun Algerien uun [[slaawerei]] kaam, wurd diar generool, iar hi 1736 turag tu Oomram kaam. Am 1890 begand det büürin mä a fräämen, wat det eilun auer a miaten feranert hää.
Uun't madelääler hiard Oomram tu a bütjlunen (Uthlande), an sted oner a däänsk könang of a herzog faan [[Schleswig]]. Efter di stridj tesken a däänsk könang an a Schauenburger groofen uun Holstian wiar Oomram tuup mä Waasterlun-Fer en däänsk enklave an hiard ei tu't [[herzogdoom Schleswig]]. So ging det bit 1864.▼
 
▲Uun't [[madelääler]] hiard Oomram tu a bütjlunen[[bütjenlunen]] (''Uthlande''), an sted oner a däänsk könang of a herzog[[hertooch]] faan [[Schleswig]]. Efter di stridj tesken a däänsk könang an a Schauenburger groofen uun Holstian wiar Oomram tuup mä [[Waasterlun-Fer]] en däänsk enklave[[könangriksenklave]] an hiard ei tu't [[herzogdoomHertoochdoom Schleswig]]. So ging det bit 1864.
Efter a sjiisk-däänsk krich faaan 1864 wurd Oomram, so üs det hialer lun Schleswig, tuup faan Uasterrik an Preußen regiaret. Do wurd Oomram Preußen tuskrewen an faan 1867 wiar't do en dial faan det provins Schleswig-Holstian. Tu di tidj wiar Oomram en gemeen uun a kreis Tondern. Efter't ufstemang faan 1920 wul a muarhaid bi Sjiisklun bliiw, man Tondern kaam tu [[Denemark]].▼
 
▲Efter a sjiisk-däänsk krich faaan 1864 wurd Oomram, so üs det hialer lun Schleswig, tuup faan Uasterrik[[Uastenrik]] an [[Preußen]] regiaret. DoEfter a ''[[Sjiisk Kriich]]'' wurd Oomram Preußen tuskrewen an faan 1867 wiar't do en dial faan det provins[[Prowins Schleswig-Holstian]]. Tu di tidj wiar Oomram en gemeen uun a kreis[[Kreis Tondern]]. Efter't [[ufstemang faan 1920]] wul a muarhaid bi Sjiisklun bliiw, man [[Tondern]] kaam tu [[Denemark]].
Bit 1972 hiard Oomram tu a kreis Südtondern. Hi as do mä a kreis Hüsem an a kreis Eidersteed tu di nei kreis [[Nuurdfresklun]] tuupslööden wurden.▼
 
▲Bit 1972 hiard Oomram tu a kreis[[Kreis Südtondern]]. Hi as do mä a kreis Hüsem an a kreis Eidersteed tu di nei kreis [[Kreis Nuurdfresklun]] tuupslööden wurden.
 
Uun't 19. juarhunert waanert muar üs en sjuarden faan a Öömrangen ütj, a miasten tu Ameerikoo. Daalang lewe muar efterkemen faan Öömrangen uun Ameerikoo üs üüb Oomram. An uk daalang noch jaft at föl frinjskaften tesken Oomram an Ameerikoo (mend as a [[USA]]).
 
1998 wurdas föl auer Oomram beracht wurden, üs det frachtskap 'Pallas' mä en lääs fol holt föör Oomram strunagd, an a waas mä maskiinenööle folnjokset.
 
{{ufsaat}}
== Spriak an kultüür ==▼
 
▲== Spriak an kultüürkultuur ==
[[Datei:Friesentracht.JPG|thumb|180px|left|''At öömrang''. Heer en bil faan [[Feer|Fer]] mä 10 knooper oner a panserkeed uunsteed faan 8 üüb Oomram]]
Üüb Oomram snaake a miasten daalang huuchsjiisk. [[Öömrang spriak|Öömrang]] (at öömrang spriak) snaaket wel noch so'n sjuarden üüb't lun. Jodiar Öömrangen snaake oober uk aaltumaal huuchsjiisk. A [[Friiske spräke|nuurdfresk dialektenspriakwiisen]] haa grat ferskeeler. Öömrang liket at [[feringFering]] auer a miaten, man at [[Sölring|salrangSalrang]], wat uk tu't eilunsfresk hiart, as för fölen al swaar tu ferstunen. Wat naier as det [[halunderHalunder]] üüb [[Deät Lun|Halaglun]]. Föl Öömrangen snaake uk plaatsjiisk, auer det at spriak faan a sialidj wiar an as. Däänsk snaake man en hunfol lidj, likes dat Denemark so nai bi as.
 
At öömrang (aat [[öömrang dracht]]) as suart an witj mä föl salwer. A öömrang jong foomnen an wüfen dreeg det tu huuchhaiden, so üs freimaagin of tu bradlep. An at daansskööl drait at öömrang hal för a baadelidj.
 
Üüb Oomram jaft at aparte weden. Tu [[Wikipedia:Kalender|Piadersinj]] (21. Febrewoore) woort biaket. At biak as en grat ial, wat a wonter ferjaage skal. A lidj maage enööder jinsidjag suart mä [[sut]]. ''[[Biakin]]'' komt faan di [[katuulsk]] [[Wikipedia:Kalender|Piadersdai]] (Petri Stuhlfeier, 22. Febrewoore) an woort uk uun ööder saarpen uun [[Nuurdfresklun]] feiert.
 
Ualjuarsinj (31. Detsember) woort hulket. Bi't ''[[hulkinHulkin]]'' luup sköölen faan ferklääst jong lidj faan hüs tu hüs an 'am skal räät, hoker wel bääft det ferkleedang steget. A jongen fu do wat sweten an a ääleren en puns.
 
At ''hualewjonken[[Hualewjonken]]'' as en draapen faan ääler maaner, miast sialidj so am a naachtertstidj. Uun a wontertidj kaam iar fööraal a jong gaster, wat noch ei befreid wiar tuup, am mäenööder a navigatsjuunnawigatsion tu studiarin.
{{ufsaat}}
<div style="clear:left;" /div>
 
== Ökonomii ==
Zeile 97 ⟶ 103:
Mä't auto könst dü mä a [[damper]]n faan a [[W.D.R.]] tu Oomram kem faan [[Doogebal]] auer [[A Wik]] üüb [[Fer]] of uk faan Schlüttsiel auer [[A Halgen]], det san [[A Huug]] an [[A Nääs]]. Uun a somer keert uk noch a '[[Adler Express]]' faan Nuurdstrun auer A Huug tu Oomram an widjer tu [[Sal]], man hi koon nian autos mänem. Aler dampern lei uun Witjdün uun. Faan [[Doogebal]] düüret det tuur sowat tau stünj, dan an wan keer a dampern uk ans direkt an lei ei üüb Fer uun, do düüret det sowat ööderhualew stünj.
 
Üüb Oomram uunkimen könst dü at auto brük, man fölen san mä't wel onerwais. Diar san föl welwaier. Uun arke saarep jaft at welferhüürern för aal jo baadelidj, wat hör aanj wel ei mä haa. En bus keert arke hualew stünj faan Witjdün auer Sössaarep an Neebel tu Noorsaarep an turag. Bluas tu Stianood keert nään bus. En hunfol taksis san diar uk noch onerwais. Faan 1893 bit 1939 jääw't sogoor en [[Öömrang Iisenboon|iisenboon]] üüb Oomram.
 
<div style="clear:left;" /div>
 
== NatüürNatuur ==
A natüürnatuur üüb Oomram woort bestemet faan det laag tesken a [[Weestsiie|Nuurdsia]] uun't waasten an a waas uun't uasten. Grat dialen faan't lun stun oner natüürskül: A [[Ood]] an a [[Öömrang Düner|düner]]. An trinj am Oomram as a [[Natjunaalpark Waas]].
{{Panoramabil|NordseeAmrumPanoramaDunes of Amrum.jpg|2400|Nuurdsiaeilun Oomram}}
 
=== Plaanten ===
Zeile 111 ⟶ 118:
A öömrang tanen san faan 1948 uf uun üüb a hias plaantet wurden. Diarföör jääw't man letj holtangen trinj am a kuien. Daalang stun 180 hektar [[tanen]] an diarmä hää Oomram a gratst uundial faan aler Nuurdsiaeilunen. Dü fanjst heer fööraal [[sjüüren]], tanen an [[birkebuumer]]. Uuntesken waaks uun a [[tanen]] föl plaanten, uk [[hünjmotsen]]. Üüb a [[geest]] woort noch büüret, an üüb det skraal lun waaks [[blä huder]], [[hongerkral]]en an [[noopruusen]].
 
Uun a [[maask]] waaks muar slacher sürgäärs an uk [[Prääster (bluum)|präästern]]. Det as heer a best ääkergrünj. Uun a letj guarder üüb Oomram wääkst ei föl saner [[ged]]. JoA [[stookruus]]en, wat dü diar sä könst, brük oober ei föl.
 
Üüb't [[oon]] wääkst uk weder bluas det, wat saaltweeder ufkoon: [[Strunfliiderhalagruus]], [[südjen]], [[rölken]] an [[oongäärs]].
 
=== Diarten ===
Zeile 128 ⟶ 135:
* [[Thea Andresen]]
* [[Hark Bohm]] (* 1939)
* [[Böle Bonken]] (1839-19261839–1926)
* [[Knut Jungbohn Clement]] (1803-18731803–1873)
* [[Martin Flor]] (1597-16861597–1686)
* [[HansLutz JaenischGörgens]] (1907-1989* 1951)
* [[ChristianHans JohansenJaenisch]] (1820-18711907–1989)
* [[ArthurChristian KruseJohansen]] (1893-19681820–1871)
* [[LorenzArthur Friedrich MechlenburgKruse]] (1799-18751893–1968)
* [[Hark OlufsMartinen]] (1708-17541934–2016)
* [[Lorenz Friedrich Mechlenburg]] (1799–1875)
* [[Hark Olufs]] (1708–1754)
* [[Carsten Pörksen]] (* 1944)
* [[Georg Quedens]] (* 1934)
* [[Jens Quedens]]
* [[Otfried Schwarz]] (* 1942)
 
== Literatüür ==
* Georg Quedens, Hans Hingst, Gerhard Stück, Ommo Wilts: ''Amrum. Landschaft, Geschichte, Natur''. Verlag Jens Quedens, Amrum 1991, {{ISBN |3-924422-24-9}}.
* Georg Quedens: ''Amrum''. Breklumer Verlag, Breklum 2004, {{ISBN |978-3-7793-1110-2}}.
* Georg Quedens: ''Insel unter weitem Himmel''. 3. Auflage, Breklumer Verlag, Breklum 2004, {{ISBN |978-3-7793-1120-1}}.
* Georg Quedens: ''Das Seebad Amrum. „... und befürchten den Verderb der guten hiesigen Sitten ...“''. Veränderte Neuauflage. Verlag Jens Quedens, Amrum 2006, {{ISBN |978-3-924422-79-0}}.
 
== Luke uk diar ==
{{Commonscat öömrang|Amrum|Oomram}}
{{Wikivoyage öömrang|Amrum|Oomram}}
* [[Oomram (Gemeen)]]
 
== Ferwisang efter bütjen ==
* [http://jessen.bplaced.net/archiif/kurs/homepage.htm „Gud dai“ - (Öömrang-)Friesisch-Kurs für Anfänger]▼
* [http://www.oomram.de/ Linksaamlang tu öömrang sidjen an Öömrang Ferian]
{{dmoz|World/Deutsch/Regional/Europa/Deutschland/Schleswig-Holstein/Regionen/Nordfriesische_Inseln_und_Halligen/Amrum/}}
* [http://www.standortanalyse.biz/files/die-entstehungsgeschichte-der-insel-amrum.pdf Entstehungsgeschichte der Insel Amrum] (huuchsjiisk)
▲* [https://web.archive.org/web/20111111080406/http://jessen.bplaced.net/archiif/kurs/homepage.htm „Gud dai“ -– (Öömrang-)Friesisch-Kurs für Anfänger]
* [https://onlinestreet.de/strassen/in-25946.html Struatennöömer] üüb onlinestreet.de
 
== FutnuutenKwelen ==
<references/>
 
{{Nawigatsjuun Nuurdfresk eilunen}}
 
{{Import|07.11.2006|de:Amrum}}
Faan „https://frr.wikipedia.org/wiki/Oomram“