نایب‌السلطنه

دسته‌بندی اروپایی لقب‌های پادشاهی و اشرافی

امپراتور و امپراتریس

پادشاه و ملکه

نایب‌السلطنه

آرشیدوک و آرشیدوشس

شاهزاده بزرگ

دوک بزرگ و دوشس بزرگ

پرنس و پرنسس

انفان و انفانت

دوک و دوشس

مارکی و مارکیز

مارگراف و مارگرِفین

کنت و کنتس

ویکنت و ویکنتس

بارون و بارونس

بارونت و بارونتس

شوالیه و دام

جنتلمن و الدر

نایب‌السلطنه مقامی است که به برخی از ملکه‌ها، ملکه‌های مادر، شاهزادگان و یا درباریان می‌دهند تا در غیاب شاه یا در روزگار خردسالی شاه امور پادشاهی را اداره کند. گهگاه نیز این عنوان صرفاً جنبهٔ تشریفاتی داشته‌است.

در ایران و در دورهٔ صفوی گاهی واژهٔ «وکیل‌الدوله» برای این مقام به کار می‌رفت. در اواخر دورهٔ پهلوی، محمدرضا شاه همسر خود شهبانو فرح پهلوی را برای این سمت در نظر گرفت. معنای نایب‌السلطنه در تاریخ ایران نزدیک به واژهٔ Regent در زبان انگلیسی می‌باشد. با این حال در نوشته‌های فارسی گاهی این واژه را همسنگ Viceroy در زبان انگلیسی به کار می‌برند؛ یعنی کسی که مستعمره، شهر، استان یا دولتی را به نمایندگی از پادشاه اداره می‌کند. برای نمونه جرج کرزن را نایب‌السلطنهٔ هندوستان از سوی ملکه ویکتوریا، کوسم سلطان را نایب‌السلطنه عثمانی از سوی مراد چهارم،‌ ابراهیم یکم و محمد چهارم می‌نامند. در انگلیسی واژهٔ Viceregent هر دو مفهوم را پوشش می‌دهد.

نایب‌السلطنه‌ها

عثمانی

•حلیمه سلطان (والده سلطان) (همسر محمد سوم) (مادر مصطفی یکم) (۲۲ نوامبر ۱۶۱۷_۱۰ سپتامبر ۱۶۲۳)←مصطفی یکم

•ماهپیکر کوسم سلطان (خاصگی سلطان، والده سلطان) (همسر احمد یکم) (مادر مراد چهارم ، ابراهیم یکم) (مادربزرگ محمد چهارم) (۱۰ سپتامبر ۱۶۲۳_ ۳ سپتامبر ۱۶۵۱) ← مراد چهارم ، ابراهیم یکم ، محمد چهارم

•حدیثه تورخان سلطان (خاصگی سلطان، والده سلطان) (همسر ابراهیم یکم)(مادر محمد چهارم) (۳ سپتامبر ۱۶۵۱ – ۲۵ دسامبر ۱۶۵۶) ←(محمد چهارم)

ایران

ایران صفوی

• دیوسلطان روملو ← شاه تهماسب یکم
• کپک سلطان استاجلو ← شاه تهماسب یکم
• چوهه سلطان تکلو ← شاه تهماسب یکم
• حسین خان شاملو ← شاه تهماسب یکم
• حمزه میرزا ← شاه محمد خدابنده
• مرشدقلی خان استاجلو ← شاه عباس یکم
• ساروتقی اعتمادالدوله ← شاه عباس دوم
• نادرقلی‌خان افشار ← شاه عباس سوم
• علیمردان خان بختیاری ← شاه اسماعیل سوم
• کریم خان زند ← شاه اسماعیل سوم
• محمدحسن خان قاجار ← شاه اسماعیل سوم
• علیمردان خان بختیاری ← شاه سلطان حسین دوم
• کریم خان زند ← شاه اسماعیل سوم
• آقا محمدخان قاجار ← شاه محمد دوم

ایران افشاری

• رضاقلی میرزا ← نادر شاه
• نصرالله میرزا ← نادر شاه
• شاهرخ میرزا ← نادر شاه
• ابراهیم میرزا ← عادل شاه
• یوسف‌علی خان جلایر ← شاهرخ میرزا
• نصرالله میرزا ← شاهرخ میرزا
• نادر میرزا ← شاهرخ میرزا

ایران قاجاری

در ایران قاجاری، بیشتر اوقات مقام نایب‌السلطنه به صورت یک عنوان تشریفاتی بود.

منصب (Regent)

• میرزا محمدخان دولو قاجار (رکن‌الدوله تاج‌بخش) (پدر همسر عباس میرزا) ← آقامحمدشاه

لقب تشریفاتی

• فتحعلی خان (جهانبانی) (برادرزادهٔ آقامحمدشاه) (۱۴ مه ۱۷۹۶ تا ۱۷ ژوئن ۱۷۹۷) ← آقامحمدشاه
• عباس میرزا (فرزند فتحعلی‌شاه) (۲۰ مارس ۱۷۹۹ تا ۲۵ اکتبر ۱۸۳۳) ← فتحعلی‌شاه
• محمد میرزا (فرزند عباس میرزا) (صفر ۱۲۵۰ ه‍.ق/۲۰ ژوئن ۱۸۳۴ م) ← فتحعلی‌شاه
• عباس میرزا (فرزند محمدشاه) (حدود ۱۸۳۵ تا ۱۸۳۹ م)
• عباس میرزا (ملک‌آرا) (فرزند محمدشاه) (۱۸۳۹ م تا ؟) ← محمدشاه
• کامران میرزا (امیرکبیر) (فرزند محمدشاه) (۱۲۷۵ ه‍.ق /۱۸۵۹ م تا ؟) ← ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین‌شاه

  نیابت سلطنت عملی در سال‌های ۱۸۷۰ م، ۱۸۷۳ م، ۱۸۷۸ م، ۱۸۸۹ م. ← ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین‌شاه

منصب (Regent)

• علیرضا خان قوانلوی قاجار (عضدالملک) (۲۵ تیر ۱۲۸۸ تا ۳۰ شهریور ۱۲۸۹) ← احمدشاه
• ابوالقاسم خان قراگوزلو (ناصرالملک) (۳۰ شهریور ۱۲۸۹ تا ۲۹ تیر ۱۲۹۳) ← احمدشاه
• حسین‌علی میرزا (اعتضادالسلطنه) (فرزند محمدعلی‌شاه) (۵ بهمن ۱۳۰۰ تا ۱۳ خرداد ۱۳۰۱) ← احمدشاه
• محمدحسن میرزا (فرزند محمدعلی‌شاه) (۴ فروردین ۱۳۰۳ تا ۹ آبان ۱۳۰۴) ← احمدشاه

ایران پهلوی

فرح پهلوی (شهبانو) (همسر محمدرضا شاه) (۱۹۶۰ / ۱۹۷۸ میلادی)(۲۹ اسفند ۱۳۳۹ / ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ هجری قمری) ←محمدرضا شاه

منابع

• J. R. Perry, “Afsharids,” Encyclopædia Iranica, I/6, pp. 587-589; an updated version is available online at http://www.iranicaonline.org/articles/afsharids-dynasty (accessed on 1۴ مارس ۲۰۱۴).
• R. M. Savory, “'Abbas III,” Encyclopædia Iranica, I/1, p. 76, available online at http://www.iranicaonline.org/articles/abbas-iii (accessed on 1۰ ژانویه ۲۰۱۴).
• Calmard, Jean (2012). "MOḤAMMAD SHAH QĀJĀR". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی) (online ed.).

• لغت‌نامهٔ دهخدا، مدخل نایب‌السلطنه
• «نامه‌نگاری سلطان محمود اول با نادر شاه». مرکز پژوهشی میراث مکتوب. ۲۶ بهمن ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۳ تیر ۱۳۹۵.
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Vice-regent». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۶.
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Regent». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۶.
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Viceroy». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۶.