ادریسیان

دودمان ادریسیان الأدارسة آل ادریس
۷۸۸–۹۷۴
پرچم
دولت ادریسیان در اوج وسعت، حدود سال ۸۲۰ میلادی.
وضعیت	دودمان حاکم بر مغرب
پایتخت	ولیله (۷۸۸–۸۰۸) فاس (۸۰۸–۹۲۷) حجر النسر (۹۲۷–۹۸۵)
زبان(های) رایج	عربی، زبان‌های بربری
دین(ها)	اسلام، شیعه زیدی
حکومت	پادشاهی
دوره تاریخی	سده های میانه
• بنیان‌گذاری	۷۸۸
• فروپاشی	۹۷۴
پیشین پسین شورش بربرها زناته خلافت قرطبه

دودمان ادریسی
خاندان مادر	آل حسن
تاریخ بنیان‌گذاری	۱۷۲ هجری قمری
بنیانگذار	ادریس یکم
عنوان‌ها	امیر مراکش

اِدریسیان (به عربی: الأدارسة) یا آل ادریس دودمان شیعی بودند که طی سال های ۱۷۲-۴۶۳ ه.ق / ۷۸۸-۹۷۴ م در مراکش و بخشی از الجزایر فرمانروایی کرده‌اند. ادریسیان نخستین دولت شیعه تاریخ به شمار میروند. این دودمان خود را به حسن ابن علی میکرد و از این رو با سلسله امامان شیعه پیوسته بود.

بنیانگذار این دودمان ادریس بن عبدالله مشهور به ادریس اول است. او از نوادگان حسن بن علی بود و در قیام فخ علیه هادی عباسی مشارکت داشت. پس از سرکوب این قیام توسط عباسیان، ادریس به مصر میگریزد. در مصر توسط وزیر برید آنجا، واضح، پنهان شد و سپس مخفیانه به شهر ولیله در مغرب رفت. او در مغرب با جلب حمایت روسای قبایل بربر توانست دولتی مستقل تشکیل دهد و مناطقی از شرق مراکش و غرب الجزایر را فتح کند. پس از مسموم شدن ادریس توسط فرستاده عباسیان، پسرش ادریس دوم به حکومت رسید. در ابتدای سلطنت او، بدلیل خردسالی، دو تن به نام های راشد (غلام ادریس اول) و ابوخالد به عنوان نایب السطلنه قلمروی ادریسیان را اداره میکردند، تا زمانی که ادریس به بلوغ رسید و خود زمام امور را بدست گرفت. از اقدامات مهم ادریس دوم، تاسیس شهر فاس بود که به یکی از کانون های مهم سیاسی و فرهنگی مغرب بدل شد. پس از مرگ ادریس، فرزند او محمد به سلطنت رسید. محمد در طول سلطنت خود قلمروی پدر را بین برادران خود تقسیم کرد. امری که موجب آغاز دوره ای از اغتشاشات و جنگ های داخلی شد. با به تخت نشستن پسرش یحیی، دولت ادریسیان دوباره ثبات پیدا کرد و آرامش در آن برقرار شد. از اقدامات مهمی که در زمان یحیی انجام گرفت، رونق و توسعه شهر فاس بود. جانشینان یحیی، یحیی دوم و علی بن عمر و یحیی بن قاسم حاکمان ضعیفی بودند و در دوران آنها دوباره مملکت در اغتشاش فرو میرود و چندین بار پایتخت ادرسیان، فاس، به دست شورشیان می افتد. یحیی سوم در سال ۲۹۲ ق / ۹۰۵ م به تخت مینشیند و پس از مدت ها بار دیگر آرامش و ثبات حکم فرما میگردد. یحیی سوم پادشاه توانمندی بود و موفق میشود قلمروی ادریسیان را به اوج وسعت برساند. اما دوران شکوه یحیی سوم با آغاز حکومت فاطمیون همراه میشود. در پی هجوم فاطمیون به مغرب، یحیی ناچار میشود در سال ۳۰۷ ق / ۹۱۹ م به طور ظاهری اقتدار فاطمیون را به رسمیت شناخته و هر سال مقدار معینی خراج به آنها بدهد. چند سال یحیی توسط فاطمیون برکنار و تبعید میشود. پس از مدت کوتاه حاکمیت مستقیم فاطمیون بر مغرب، حسن بن محمد ملقب به حجام، نوه ادریس دوم، در طی یک شورش، کنترل شهر فاس را بدست میگیرد و حاکمیت خاندان آل ادریس را احیاء میکند. حسن چندین بار با فاطمیون پیکار میکند اما عاقبت در پی یک کودتا، کنترل شهر فاس را از دست داد و اندکی بعد درگذشت (۳۱۵ ق / ۹۲۷ م). در سال ۳۱۷ ق / ۹۲۹ م بازماندگان آل ادریس به قلعه حجر النسر، در منطقه ریف، پناه میبرند و مرکز حکومت خود را آنجا قرار میدهند. از این تاریخ به بعد مرکز خاندان ادریسی از فاس به حجر النسر منتقل میشود. آل ادریس برادر حسن، ابراهیم بن محمد، را رهبر خود قرار میدهند. ابراهیم با تلاش های خود توانست اقدامات فاطمیون برای فتح قلعه حجر النسر عقیم بگذارد. پس از مرگ ابراهیم، به ترتیب برادر و برادرزاده اش، قاسم گنون بن محمد و احمد بن قاسم گنون حکومت کردند. احمد بن قاسم خود را تحت الحمایه خلافت قرطبه کرد و توانست حمایت خلیفه وقت قرطبه، عبدالرحمن سوم، را بدست آورد. بعد مدتی میان احمد و عبدالرحمان اختلاف می افتد و در نهایت احمد توسط سپاهیان عبدالرحمان مورد حمله قرار میگرد و توسط او خلع و به اسپانیا تبعید میشود. عبدالرحمن برادر او، حسن بن قاسم، را به عنوان حاکم مغرب قرار میدهد. در پی لشکرکشی فاطمیون به مغرب، حسن تحت الحمایگی فاطیمون را میپذیرد. این عمل دیری نمیپاید زیرا خلافت قرطبه اندکی بعد در سال ۳۶۳ ق / ۹۷۴ م دوباره به مغرب حمله و حسن را خلع میکند. پس از برکناری حسن، هیچ عضو دیگری از خاندان آل ادریس جانشین او نشد و در نتیجه حکومت ادریسیان برافتاد.

ادریسیان نخستین دولت های اسلامی مغرب به شمار میروند که زمینه را برای مسلمان شدن مردم آن مناطق و همچنین ظهور دولت های مسلمان بعدی را فراهم کردند. در زمان ادریسیان اعراب زیادی از مناطق مختلف به مغرب مهاجرت میکنند و در آنجا ساکن میشوند و این زمینه را برای تغییر زبان و بافت قومیتی مغرب، از بربر به عرب، را فراهم آورد.

فرمانرواها

مقالهٔ اصلی: فهرست فرمانروایان مراکش § دودمان ادریسی

1. ادریس اول
2. ادریس دوم
3. محمدالمنتصر
4. علی اول
5. یحیی اول
6. یحیی دوم
7. علی دوم
8. یحیی سوم المقدام
9. یحیی چهارم
10. حسن‌الحجام
11. قاسم یکم
12. احمد یکم
13. حسن بن کنون

منابع

• استانلی لین پل، و.و بارتولد، خلیل ادهم و احمد سعید سلیمان (تابستان ۱۳۶۳)، تاریخ دولتهای اسلامی و خاندانهای حکومتگر جلد اوّل، ترجمهٔ صادق سجادی، تهران: نقش جهان
• کلیفورد ادموند بوسورث (۱۳۷۱)، سلسله‌های اسلامی، ترجمهٔ فریدون بدره‌ای، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی(پژوهشگاه)