نمایش مبدأ برای فارابی

<noinclude></noinclude>{{حص-حفاظت‌شده|کوچک=بله}}
{{کاربردهای دیگر}}
{{Infobox religious biography
| image            = Al-Farabi.jpg
| era              = [[دوران طلایی اسلام]]
| name             = فارابی
| title            = معلم ثانی<ref name="Henry Corbin"/>
| religion = [[اسلام]]
| birth_date       =
۲۵۹ قمری/حدود ۸۷۲ میلادی<ref name="Henry Corbin"/>
| birth_place      =[[فاراب]] [[قزاقستان]] یا [[ولایت فاریاب]] [[افغانستان]]<ref name="Iranica"/>
| death_date       =
۳۳۹ قمری/حدود ۹۵۰ میلادی<ref name="Henry Corbin"/>
| death_place      = [[دمشق]]<ref name="BEA"/>
| main_interests   = [[متافیزیک]]، [[فلسفه سیاسی]]، [[حقوق]]، [[منطق]]، [[موسیقی]]، [[علم]]، [[فلسفه اخلاق]]، [[عرفان]]، [[پزشک]]<ref name="Henry Corbin"/> [[معرفت‌شناسی]]
| notable_ideas    =
| school_tradition = [[فلسفه نوافلاطونی]]
| works            = ''[[کتاب موسیقی کبیر|موسیقی کبیر]]''، ''آراء اهل المدینة الفاضله''، ''[[احصاءالعلوم]]''، ''الاحصاء و الایقاعات''<ref name="Henry Corbin"/>
| influenced       =  [[ابن سینا]]، [[یحیی بن عدی]]، [[ابوسلیمان سجستانی]]، [[آلبرتوس ماگنوس]]، [[شهاب‌الدین یحیی سهروردی]]، [[ابن باجه]]، [[ملاصدرا]]،<ref name="Henry Corbin"/> [[ابوالحسن محمد عامری]]، [[ابن رشد]]، [[موسی بن میمون]]، [[ابوحیان توحیدی]]، [[لئو اشتراوس]]
|    influences    =
[[ارسطو]]، [[افلاطون]]، [[پورفیری (فیلسوف)|پورفیری]]، [[بطلمیوس]]،<ref name="BEA"/> [[ابویوسف کندی]]
<ref>{{Cite journal| doi = 10.2307/1773441 | issn = 0333-5372 | volume = 19 | issue = 2 | pages = 235–259 | last = Brague | first = Rémi | last2 = Brague | first2 = Remi | title = Athens, Jerusalem, Mecca: Leo Strauss's "Muslim" Understanding of Greek Philosophy | url = https://archive.org/details/sim_poetics-today_summer-1998_19_2/page/235 | journal = Poetics Today | year = 1998| jstor = 1773441}}</ref>
|nationality=[[مردمان ایرانی|ایرانی]]}}
[[پرونده:A21-133 grande.webp|بندانگشتی|چپ|200px|تمبر بزرگداشت ۱۱۰۰مین سالگرد تولد فارابی، چاپ [[شوروی]]، ۱۹۷۵]]
'''ابونصر محمد بن محمد فارابی''' (زادهٔ ۲۵۹ قمری / ۸۷۲ م.<ref name="Henry Corbin">{{Cite book| last=Corbin | first=Henry |author2=Hossein Nasr| title=History of Islamic Philosophy | year=2001 | publisher=Kegan Paul | isbn=978-0-7103-0416-2| author2-link=Hossein Nasr}}{{Verify source|date=June 2015}}<!--The ISBN corresponds to a 1993 book of this title with Corbin as the sole author; Corbin is also listed as sole author of a 2001 Kegan Paul edition of this same book, but with {{ISBN|9780710307408}}. Hossein Nasr is author of a different book with the same title, published by Routledge, {{ISBN|9780415259347}} / 9780415056670. Which of these is being referenced here?--></ref> در [[ولایت فاریاب]] [[افغانستان]] – درگذشتهٔ ۳۳۹ قمری / ۹۵۰ م.<ref name="BEA">{{cite encyclopedia | editor = Thomas Hockey | last = Dhanani | first = Alnoor | title=Fārābī: Abū Naṣr Muḥammad ibn Muḥammad ibn Tarkhān al‐Fārābī | encyclopedia = The Biographical Encyclopedia of Astronomers | publisher = Springer | year = 2007 | location = New York | pages = 356–7 | url=http://islamsci.mcgill.ca/RASI/BEA/Farabi_BEA.htm | isbn=978-0-387-31022-0|display-editors=etal}} ([http://islamsci.mcgill.ca/RASI/BEA/Farabi_BEA.pdf PDF version])</ref> در [[دمشق]])<ref>کتاب درسی فلسفه (آشنایی با فلسفهٔ اسلامی) دورهٔ پیش‌دانشگاهی رشتهٔ علوم انسانی و معارف صفحهٔ ۴۵ و ۴۶</ref> از بزرگ‌ترین [[فیلسوف|فلاسفه]] و [[دانشمند]]ان [[مردم ایرانی|ایرانی]]<ref name="Iranica"/><ref name=ToolAutoGenRef1/><ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://plato.stanford.edu/entries/al-farabi/|عنوان=al-farabi (Stanford Encyclopedia of Philosophy)}}</ref> [[عصر طلایی اسلام]] است.<ref name="Iranica">Dimitri Gutas, "Farabi" in ''[[دانشنامه ایرانیکا]]، Online Edition 2005-2007; accessed [[1 مارس]]، [[۲۰۰۷]]. [http://www.iranicaonline.org/newsite/index.isc?Article=http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/unicode/v9f2/v9f277.html]{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹|bot=InternetArchiveBot}}''</ref><ref name="Iranica"/><ref name=ToolAutoGenRef1>Ebn Abi Osaybea, Oyun al-anba fi tabaqat at-atebba, ed. A. Müller, Cairo, 1299/1882. وکان ابوه قائد جیش وهو فارسی المنتسب</ref>

فارابی در علم، [[فلسفه]]، [[منطق]]، [[جامعه‌شناسی]]، [[پزشکی]]، [[ریاضیات]] و [[موسیقی]] تخصص داشت. بیشترین آثار او در زمینه فلسفه، منطق، جامعه‌شناسی و همچنین دانشنامه‌نویسی بود. وی نخستین فیلسوفی است که در دورهٔ اسلام ظهور کرده و روی همین اصل او را «استاد الفلاسفه» می‌نامند.<ref>{{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی۱=طباطبایی |نام۱=سیدمحمدحسین |عنوان=جمعی از فلاسفه |ژورنال=مکتب تشیع |تاریخ=1339 |شماره=4 |صفحه=369 |پیوند=http://ensani.ir/fa/article/download/59346}}</ref> فارابی به مکتب [[نوافلاطونی]] تعلق داشت که سعی داشتند تفکرات [[افلاطون]] و [[ارسطو]] را با الهیات توحیدی هماهنگ کنند{{مدرک}} و در فلسفه اسلامی نیز از جمله اندیشمندان [[فلسفه مشاء|مشایی]] محسوب می‌شود. فارابی شرح‌های ارزشمندی بر آثار ارسطو نگاشته و به سبب همین او را '''معلم ثانی''' خوانده‌اند. وی آثاری نظیر ''الجمع بین الرایین''، ''[[اغراض مابعدالطبیعه]]''، ''[[فصوص الحکمه]]'' و ''[[احصاء العلوم]]'' را از خود به یادگار نهاده‌است. در قرون وسطی آثاری چند از او به [[زبان لاتین]] برگردانده شده‌اند و او به خوبی در غرب نیز شهرت یافته‌است.

پدر و مادر فارابی از [[سغد]]یان ایرانی زبان بودند.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.ibe.unesco.org/publications/ThinkersPdf/farabie.pdf |عنوان=نسخه آرشیو شده |بازبینی=۲ نوامبر ۲۰۰۹ |archive-date=۱۶ سپتامبر ۲۰۱۳ |archive-url=https://web.archive.org/web/20130916205743/http://www.ibe.unesco.org/publications/ThinkersPdf/farabie.pdf |url-status=dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب |url=http://www.trincoll.edu/depts/phil/philo/phils/muslim/farabi.html |title=Philosophers: Abu Al-Nasr Al-Farabi<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات --> |accessdate=۲ نوامبر ۲۰۰۹ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160307121111/http://www.trincoll.edu/depts/phil/philo/phils/muslim/farabi.html |archivedate=۷ مارس ۲۰۱۶ |dead-url=yes}}</ref> فارابی بیشتر عمر خود را در [[بغداد]]، [[دارالخلافه]] [[عباسیان|حکومت عباسیان]]، گذراند.

== زندگی ==
ابونصر محمد بن محمد فارابی ملقب به فارابی، در حدود سال ۲۵۷ هجری قمری/ ۸۷۰ میلادی در دهکده «وسیج» از ناحیه [[ولایت فاریاب|فاریاب]] [[خراسان]] در [[افغانستان]] کنونی متولد شد. پدر وی «محمد بن اوزلغ» یکی از سردارهای سپاه [[سامانیان]] بود. به نظر می‌رسد فارابی تحصیلات اولیه خود را در [[ولایت فاریاب|فاریاب]] به پایان رسانده و مدتی نیز به شغل قضاوت مشغول بوده‌است. برخی پژوهشگران معاصر، آغاز مطالعات علمی او را از شهر [[مرو]] می‌دانند؛ مرو در آن زمان مرکز درس و بحث فلسفی بود و اساتید مشهوری در آن تدریس می‌کردند. فاصله کم بین شهر [[مرو]] و محل سکونت فارابی حضور او را در شهر تسهیل می‌کرد. فارابی در جوانی به [[بغداد]] رفت و نزد متی بن یونس به فراگرفتن منطق و فلسفه پرداخت. سپس به [[حران]] سفر کرد و به شاگردی [[یوحنا بن حیلان]] درآمد.

دهخدا به نقل از [[بدیع الزمان فروزانفر]] می‌نویسد: «اسم پدر او طرخان و نام جدش اوزلوغ است ([http://www.iranicaonline.org/articles/farabi-i اما در دانشنامه ایرانیکا رد شده‌است]). نام ازلغ و طرخان هر دو نامهای [[سغدی]] ایرانی هستند که نام طرخان از سغدی به ترکی وارد شده‌است. در شرح زندگی فارابی مطلبی که بر جریان واقعی زندگی دوران طفولیت و جوانی وی باشد در کتاب‌ها وجود ندارد. [[ابن ابی‌اصیبعه]] دو خبر متناقض دربارهٔ او نقل می‌کند: اول اینکه فارابی در آغاز کار نگهبان باغی در دمشق بود و دوم اینکه، در جوانی به قضاوت مشغول بود و چون به معارف دیگر آشنا شد، قضاوت را ترک کرد و با تمام میل به طرف معارف دیگر روی آورد.» در جوانی برای تحصیل به [[بغداد]] رفت و نزد «متی بن یونس» به فراگرفتن [[منطق]] و [[فلسفه]] پرداخت. سپس به [[حرّان]] سفر کرد و به شاگردی «[[یوحنا بن حیلان]]» درآمد.

از آغاز کار، هوش سرشار و علم آموزی وی سبب شد که همه موضوعاتی را که تدریس می‌شد، به خوبی فراگیرد.

به زودی نام او به عنوان فیلسوف و دانشمند شهرت یافت و چون به بغداد بازگشت، گروهی از شاگردان، گرد او فراهم آمدند که «[[یحیی بن عدی]]» فیلسوف مسیحی یکی از آنان بود.

در سال ۳۳۰ هجری قمری/۹۴۱ میلادی به [[دمشق]] رفت و به «[[سیف الدوله حمدانی]]» حاکم [[حلب]] پیوست و در زمره علمای دربار او درآمد. فارابی در سال ۳۳۸هجری قمری/۹۵۰میلادی در سن هشتاد سالگی در دمشق وفات یافت. عده‌ای بر این باورند که ابونصر هنگامی که از دمشق به [[اشکلون|عسقلان]] می‌رفت به دزدان برخورد. ابونصر گفت: «هر آنچه از مرکب، سلاح، لباس و مال هست بگیرید و با من کاری نداشته باشید.» آن‌ها نپذیرفتند و قصد کشتن او کردند. ابونصر به ناچار با آن‌ها جنگید و کشته شد. امرای شام از حادثه با خبر شدند. ابونصر را دفن کردند و دزدان را بر سر قبر او دار زدند.

مورخان اسلامی معتقدند که فارابی فردی زهد پیشه و عزلت‌گزین و اهل تأمل بود. اعراض او از امور دنیوی به حدی بود که با آن که سیف الدوله برایش از [[بیت‌المال]] حقوق بسیار تعیین کرده بود، به چهار [[درهم]] در روز قناعت می‌ورزید.

فارابی در انواع علوم بی‌همتا بود. چنان‌که دربارهٔ هر علمی از علوم زمان خویش کتاب نوشت و از کتاب‌های وی معلوم می‌شود که در علوم [[زبان]] و [[ریاضیات]] و [[کیمیا]] و [[دانش هیئت|هیئت]] و [[علوم نظامی]] و [[موسیقی]] و [[طبیعیات]] و [[الهیات]] و علوم مدنی و [[فقه]] و منطق دارای مهارت بسیار بوده‌است.

درست است که [[ابویوسف کندی|کندی]] نخستین فیلسوف اسلامی است که راه را برای دیگران پس از خود گشود؛ اما او نتوانست مکتب فلسفی تأسیس کرده و میان مسائلی که مورد بحث قرار داده‌است، وحدتی ایجاد کند. در صورتی که فارابی توانست مکتبی کامل را بنیان نهد.

[[ابن سینا]] او را استاد خود می‌شمرد و [[ابن رشد]] و دیگر حکمای اسلام و عرب، برایش احترام بالایی قائل بودند. ازجمله سخنی از ابن سینا است که اوج منزلت علمی او را بیان می‌کند: کتاب مابعدالطبیعه را مطالعه کردم و بعد از چهل مرتبه مطالعه نتوانستم از اغراض مؤلف آن آگاهی پیدا کنم تا اینکه در بازار به کتابی از ابونصر فارابی برخورد کردم که شرحی بر کتاب مابعدالطبیعه بود. بعد از مطالعه آن توانستم مطالب مابعدالطبیعه را دریابم و بسیار مسرور شدم.

در سنت فلسفه اسلامی، فارابی را بعد از [[ارسطو]] که ملقب به «[[معلم اول]]» بود، [[معلم ثانی]] لقب داده‌اند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=زندگینامه: ابونصر فارابی (۲۵۰–۳۲۸)|نشانی=https://www.hamshahrionline.ir/news/72014/زندگینامه-ابونصر-فارابی-۲۵۰-۳۲۸|وبگاه=همشهری آنلاین|تاریخ=2009-01-06|بازبینی=2024-03-19|کد زبان=fa}}</ref>

== نسب‌ها ==
تاریخ‌نگار عرب [[ابن ابی‌اصیبعه|ابن ابی اصیبعه]] (وفات ۶۶۸ ه‍.ق) در کتاب العیون خود اشاره کرده‌است که فارابی که پدر قرآن است، از نسب پارسی بود<ref name="Iranica"/><ref>Ebn Abi Osaybea, Oyun al-anba fi tabaqat at-atebba, ed. A. Müller, Cairo, 1299/1882. و کان ابوه قائد جیش و هو فارسی</ref> [[ابن ندیم]] در ''[[الفهرست (ابن ندیم)|الفهرست]]'' خود و نیز الشهروزی که در حوالی سال‌های ۱۲۸۸ میلادی می‌زیست و اولین زندگی‌نامه را نوشته‌است، نسب وی را ایرانی می‌نویسند.<ref name="Nasr">Seyyed Hossein Nasr, Mehdi Amin Razavi. "An Anthology of Philosophy in Persia, Vol. 1: From Zoroaster to Umar Khayyam" , I.B. Tauris in association with The Institute of Ismaili Studies, 2007. Pg 134: “Ibn Nadim in his al-Fihrist, which is the first work to mention Farabi considers him to be of Persian origin, as does Mohammad Shahrazuri in his ''Tarikh al-hukama'' and Ibn Abi Usaybi'ah in his ''Tabaqat al-atibba''. In contrast, Ibn Khallikan in his '"Wafayat al-'ayan considers him to beof Turkish descent. In any case, he was born in Farab in Khurasan of that day around 257/870 in a climate of Persianate culture"</ref><ref>Arabic: و کان من سلاله فارس in J. Mashkur, Farab and Farabi,Tehran,1972. See also [[لغت‌نامه دهخدا]] under the entry ''Farabi'' for the same exact Arabic quote.</ref> علاوه بر این‌ها فارابی در حاشیه بسیاری از کارهایش به زبان [[پارسی]] و [[سغدی]] منابعی را معرفی کرده (حتی به [[زبان یونانی]]، اما به ترکی نه)<ref name="Iranica"/><ref>* George Fadlo Hourani, Essays on Islamic Philosophy and Science, Suny press, 1975.
* Kiki Kennedy-Day, ''Books of Definition in Islamic Philosophy: The Limits of Words'', Routledge, 2002, page 32.</ref> حتی [[زبان سغدی]] به عنوان [[زبان مادری]] وی<ref>Joshua Parens (2006). An Islamic philosophy of virtuous religions: introducing Alfarabi. Albany, NY: State Univ. of New York Press. pp. 3. {{شابک۲|0-7914-6689-2|en}} excerpt: "He was a native speaker of Turkic[sic] dialect, Soghdian".</ref> و زبان ساکنان [[فاراب]] یا [[ولایت فاریاب|فاریاب]] دانسته شده‌است.<ref>Joep Lameer, "Al-Fārābī and Aristotelian syllogistics: Greek theory and Islamic practice" , E.J. Brill, 1994. ISBN 90-04-09884-4 pg 22: «..Islamic world of that time, an area whose inhabitants must have spoken Soghdian or maybe a Turkish dialect..."</ref> محمد جواد مشکور ایرانی زبان بودن اصالت [[آسیای میانه]] را استدلال کرده‌است.<ref name="GL">مشکور، محمدجواد. “فاراب و فارابی“. دوره۱۴، ش۱۶۱ (اسفند 54): 15-20-. J. Mashkur, "Farabi and Farabi" in volume 14, No. 161, pp 15-12 ,Tehran,1972. [https://web.archive.org/web/20071021043054/http://ichodoc.ir/p-a/CHANGED/161/html/161_15.htm] English translations of the arguments used by J. Mashkur can be found in: G. Lohraspi, "Some remarks on Farabi's background" ; a scholarly approach citing [[کلیفورد ادموند باسورث|C.E. Bosworth]], [[برنارد لوئیس|B. Lewis]], [[ریچارد فرای|R. Frye]], D. Gutas, J. Mashkur and partial translation of J.Mashkur's arguments: [http://www.archive.org/details/SomeRemarksOnFarabisBackgroundIranicsoghdianpersianOraltaic PDF]. ولی فارابی فیلسوف تنها متعلق به ایران نبود بلکه به عالم اسلام تعلق داشت و از برکت قرآن و دین محمد به این مقام رسید. از این جهت هه دانشمندانی که در اینجا گرد آمده‌اند او را یک دانشمند مسلمان متعلق به عالم انسانیت می‌دانند و کاری به ترکی و فارسی و عربی بودن او ندارند.</ref> اما فاراب یا [[ولایت فاریاب|فاریاب]] در درجه نخست جزو سرزمین مسلمانان بود و در درجه نخست فارابی به دنیای اسلام و تمام بشریت تعلق دارد و عرب یا پارسی یا ترک بودن وی اهمیتی ندارد.<ref name="GL"/> اصالت پارسی فارابی توسط دیگر منابع نیز بحث شده‌است.<ref>.
* P.J. King, ''"One Hundred Philosophers: the life and work of the world's greatest thinkers"'', chapter '' al-Fārābi'', Zebra, 2006. pp 50: «Of Persian stock, al-Farabi (Alfarabius, AbuNaser) was born in Turkestan»
* Henry Thomas, Understanding the Great Philosophers, Doubleday,Published 1962
* T. J. Denboer, "The History of Philosophy in Islam" , BiblioBazaar, LLC, 2008. Excerpt page 98: «His father is said to have been a Persian General". {{شابک۲|0-554-30253-5|en}}, 9780554302539
ت، ح، دیبور: تاریخ الفلسفة فی الإسلام. ترجمة: محمد عبد الهادی أو ریدة. مطبعة لجنة التألیف و الترجمة، القاهرة، ط۴، ۱۹۵۷، ص ۱۹۶
* Sterling M. McMurrin, ''Religion, Reason, and Truth: Historical Essays in the Philosophy of Religion'', University of Utah Press, 1982, {{شابک۲|0-87480-203-2|en}}. page 40.
* edited by Robert C. Solomon and Kathleen M. Higgins. (2003). From Africa to Zen: an invitation to world philosophy. Lanham, Md. : Rowman & Littlefield Publishers. pp. 163. {{شابک۲|0-7425-1350-5|en}} "al-Farabi (870-950), a Persian,»
* Thomas F. Glick. (1995). From Muslim fortress to Christian castle: social and cultural change in medieval Spain. Manchester: Manchester University Press. pp. 170. {{شابک۲|0-7190-3349-7|en}} "It was thus that al-Farabi (c. 870-950), a Persian philosopher»
* The World's Greatest Seers and Philosophers.. Gardners Books. 2005. pp. 41. {{شابک۲|81-223-0824-4|en}} "al-Farabi (also known as Abu al-Nasr al-Farabi) was born of Turkish parents in the small village of Wasij near Farab, Turkistan (now in Uzbekistan) in 870 AD. His parents were of Persian descent, but their ancestors had migrated to Turkistan.»
* Bryan Bunch with Alexander Hellemans. (2004). The history of science and technology: a browser's guide to the great discoveries, inventions, and the people who made them, from the dawn of time to today. Boston: Houghton Mifflin. pp. 108. {{شابک۲|0-618-22123-9|en}} "Persian scholar al-Farabi»
* Olivier Roy, "The new Central Asia: the creation of nations" , I.B.Tauris, 2000. [tel:1860642799 1860642799]. pg 167: «Kazakhistan also annexes for the purpose of bank notes Al Farabi (870-950), the Muslim philosopher who was born in the south of present-day Kazakhistan but who persumably spoke Persian, particularly because in that era there were no Kazakhs in the region»
* Majid Khadduri; [foreword by R. K. Ramazani]. The Islamic conception of justice. Baltimore: Johns Hopkins University Press, c1984.. pp. 84. {{شابک۲|0-8018-6974-9|en}} "Nasr al-Farabi was born in Farab (a small town in Transoxiana) in 259/870 to a family of mixed parentage — the father, who married a Turkish woman, is said to have been of Persian and Turkish descent — but both professed the Shi'l heterodox faith. He spoke Persian and Turkish fluently and learned the Arabic language before he went to Baghdad.
* Fākhūrī, Ḥannā. ، Tārīkh al-fikr al-falsafī ʻinda al-ʻArab, al-Duqqī, al-Jīzah: al-Sharikah al-Miṣrīyah al-ʻĀlamīyah lil-Nashr, Lūnjmān, 2002.</ref> همچنین پروفسور [[دانشگاه آکسفورد]] آقای بوسورث می‌نویسد که چهره‌های بزرگ مانند فارابی، [[بیرونی]] و [[ابن سینا]] توسط دانش پژوهان متعصب ترک به نژاد ترکی چسبانده شدند.<ref>Clifford Edmund Bosworth, "Barbarian Incursions: The Coming of the Turks into the Islamic World." In ''Islamic Civilization'', ed. by D.S. Richards. Oxford, 1973.</ref> در [[دانشنامه ایرانیکا]] دکتر گوآتاس اظهارات ابن خلکان را نکوهش کرده و مدارک پیش از وی در این زمینه از ابن اصیبعه در مورد پارسی بودن فارابی باعث شده تا ابن خلکان به تلاش برای مدرک‌سازی جهت ترک نشان دادن وی متهم شود.<ref name="Iranica"/> در این راستا وی اشاره می‌کند که ابن خلکان به اسم فارابی نسبت الترک را افزود در حالی که فارابی هرگز چنین نسبتی را نداشته‌است.<ref name="Iranica"/>

[[پرونده:KazakhstanP20-200Tenge-1999-donatedoy f.jpg|بندانگشتی|چپ|200px|اسکناسی که هم‌اکنون در جمهوری [[قزاقستان]] رواج دارد]]

قدیمی‌ترین کسی که نسب فارابی را [[مردمان ترک|ترک]] دانسته [[ابن خلکان]] بوده‌است. وی در اثر خود وفایات فارابی را متولد فاراب و روستای کوچکی به نام وسیج که اکنون به نام [[اترار]] در [[قزاقستان]] شناخته می‌شود و از والدینی ترک می‌داند. ابن خلکان گوید: ابو نصر به زبان ترکی، عربی و دری به خوبی آگاه بود و این از تألیفات او به خصوص «کتاب الموسیقی الکبیر» به وضوح پدیدار است. برخی منابع دیگر نیز به این جریان معتقدند.<ref>* edited by Ted Honderich. (1995). The Oxford companion to philosophy. Oxford: Oxford University Press. pp. 269. {{شابک۲|0-19-866132-0|en}} "Of Turki origin, al-Farabi studied under Christian thinkers»
* edited and translated by Norman Calder, Jawid Mojaddedi and Andrew Rippin. (2003). Classical Islam: a sourcebook of religious literature. New York: Routledge. pp. 170. {{شابک۲|0-415-24032-8|en}} "He was of Turkish origin, was born in Turkestan»
* Ian Richard Netton. (1999). Al-Fārābī and his school. Richmond, Surrey: Curzon. {{شابک۲|0-7007-1064-7|en}} "He appears to have been born into a military family of Turkish origin in the village of Wasil, Farab, in Turkestan»
* edited by Henrietta Moore. (1996). The future of anthropological knowledge. London: Routledge. {{شابک۲|0-415-10786-5|en}} "al-Farabi (873-950), a scholar of Turkish origin.»
* Diané Collinson and Robert Wilkinson. (1994). Thirty-Five Oriental Philosophers.. London: Routledge. {{شابک۲|0-203-02935-6|en}} "Al-Farabi is thought to be of Turkish origin. His family name suggests that he came from the vicinity of Farab in Transoxiana.»
* Fernand Braudel ; translated by Richard Mayne. (1995). A history of civilizations. New York, N.Y. : Penguin. {{شابک۲|0-14-012489-6|en}} "Al-Farabi, born in 870, was of Turkish origin. He lived in Aleppo and died in 950 in Damascus»
* Jaroslav Krejčí ; assisted by Anna Krejčová. (1990). Before the European challenge: the great civilizations of Asia and the Middle East. Albany: State University of New York Press. pp. 140. {{شابک۲|0-7914-0168-5|en}} "the Transoxanian Turk al-Farabi (d. circa 950)»
* Hamid Naseem. (2001). Muslim philosophy science and mysticism. New Delhi: Sarup & Sons. pp. 78. {{شابک۲|81-7625-230-1|en}} "Al-Farabi, the first Turkish philosopher»
* [http://books.google.com/books?id=XwOwsOstm4gC&pg=PA41&lpg=PA41&ots=5GH4dCEVWu&dq=farabi+wasij&sig=j3r8fnxWtKkZe4XY1gfwUt9TSqQ Clifford Sawhney. The World's Greatest Seers and Philosophers, 2005, p. 41]
* [http://books.google.com/books?vid=08PpetGEpeumMUZ4um&id=Q51plsbFmNcC&q=farabi+wasij&dq=farabi+wasij Zainal Abidin Ahmad. Negara utama (Madinatuʾl fadilah) Teori kenegaraan dari sardjana Islam al Farabi. 1964, p. 19]
* [http://books.google.com/books?vid=0f0ixUPRKcb965o-1v&id=EQEeAAAAMAAJ&q=farabi+wasij&dq=farabi+wasij Haroon Khan Sherwani. Studies in Muslim Political Thought and Administration. 1945, p. 63]
* [http://books.google.com/books?id=Fuk7fN3Jp6sC&pg=RA2-PA5&lpg=RA2-PA5&ots=fuaSpSpijK&dq=&sig=k_B6TBVx0TC1E2_sL5N2ljioH4A Ian Richard Netton. Al-Farabi and His School, 1999, p. 5]</ref> [[علامه محمد قزوینی]] نیز جزو موافقان نسب ترکی فارابی است.<ref>بیست مقاله قزوینی، مقالات ادبی و تاریخی میرزا محمد خان بن عبدالوهاب قزوینی، جزو اول، به اهتمام پور داوود، از سلسله انتشارات زرتشتیان ایرانی بمبئی، بدون تاریخ صص 92-95</ref>

== فلسفه فارابی ==
از عصر فارابی تا عصر [[ملا هادی سبزواری|سبزواری]]، یعنی از سده نهم تا نوزدهم میلادی، مبحث خلق جهان و حدوث و قدم عالم مهم‌ترین بحث تفکر اسلامی بود.<ref>[[محمدرضا فشاهی]]، ''ارسطوی بغداد، از عقل یونانی به وحی قرآنی''، [[انتشارات کاروان]]، ۱۳۸۰، ص ۲۷</ref> فارابی به پیروی از [[ارسطو]] معتقد بود که جهان «قدیم» است. اما برای آنکه از چهارچوب تعلیمات قرآنی خارج نشود، سعی کرد بین عقیده ارسطو و مسئله خلق جهان در قرآن راهی بیابد. به همین سبب سعی می‌کرد موضوع «فیضان» و «[تجلی]» را با روش عقلی توضیح دهد. او عقل و انواع آن را ابداع خداوند می‌داند. اما اظهار می‌دارد که این ابداع در زمان اتفاق نیفتاده است.<ref>[[محمدرضا فشاهی]]، ''ارسطوی بغداد، از عقل یونانی به وحی قرآنی''، [[انتشارات کاروان]]، ۱۳۸۰، ص ۲۸</ref> او معتقد است که «[[عقل فعال]]» ارسطو همان [[وحی]] قرآنی است.<ref>[[محمدرضا فشاهی]]، ''ارسطوی بغداد، از عقل یونانی به وحی قرآنی''، [[انتشارات کاروان]]، ۱۳۸۰، ص ۲۹</ref>

فلسفه فارابی آمیزه‌ای است از حکمت ارسطویی و [[نوافلاطونی]] که رنگ اسلامی و به خصوص [[شیعه اثنی‌عشری|شیعی اثنی‌عشری]] به خود گرفته‌است. او در [[منطق]] و [[طبیعیات]]، [[ارسطو]]یی است و در [[اخلاق]] و [[سیاست]]، [[افلاطون]]ی و در [[مابعدالطبیعه]] به مکتب [[فلوطین]]ی گرایش دارد.

=== وحدت فلسفه ===
[[پرونده:Iranian Farabi.jpg|بندانگشتی]]
فارابی از کسانی است که می‌خواهند آراء مختلف را با هم وفق دهند. او در این راه بر همه گذشتگان خود نیز سبقت گرفت. او در این راه تا آن جا پیش رفت که گفت: فلسفه، یکی بیشتر نیست و حقیقت فلسفی — هرچند مکاتب فلسفی متعدد باشند — متعدد نیست.

فارابی به وحدت فلسفه سخت معتقد بود و برای اثبات آن براهین و ادله بسیاری ذکر کرد و رسائل متعدد نوشت که از آن جمله، کتاب «الجمع بین رایی الحکیمین افلاطون الالهی و ارسطو» به دست ما رسیده‌است.

وی معتقد بود که اگر حقیقت فلسفی واحد است، باید بتوان در میان افکار فلاسفه بزرگ به ویژه افلاطون و ارسطو توافقی پدیدآورد. اساساً وقتی غایت و هدف این دو حکیم بزرگ، بحث دربارهٔ حقیقتی یکتا بوده‌است، چگونه ممکن است در آراء و افکار، با هم اختلاف داشته باشند؟

فارابی میان این دو فیلسوف یونانی پاره‌ای اختلافات یافته بود، اما معتقد بود که این اختلافات، اختلافاتی سطحی است و در مورد مسائل اساسی نیست. مخصوصاً آنکه آن‌ها مبدع و پدیدآورندهٔ فلسفه بوده و همه حکمای بعدی کم و بیش، به این دو متکی هستند.

مسائلی که به عنوان اختلاف مبانی افلاطون و ارسطو مطرح بود و فارابی درصدد هماهنگ ساختن بین آن‌ها برآمد، عبارت بودند از:

روش '''زندگی''' افلاطون و ارسطو، روش '''فلسفی''' افلاطون و ارسطو، نظریه [[مثل|مُثُل]]، [[نظریه معرفت]] یا تذکر، [[حدوث و قدم]]، نظریه عادت.

البته تردیدی نیست که فارابی در این امر رنج بسیاری متحمل شده‌است؛ اما نکته مهم در این رابطه این است که یکی از منابع او برای انجام این مقصود، کتاب «اثولوجیا» یا «ربوبیت» بود که یکی از بخش‌های کتاب «[[تاسوعات]]» فلوطین می‌باشد. وی فکر می‌کرد که این کتاب متعلق به ارسطو است و چون در آن به یک سلسله آراء افلاطونی برخورد کرده بود، همین امر او را بر این کار، تشویق می‌کرد. (در حالی که مطالب این کتاب، ارتباطی با ارسطو نداشت)

بنابراین، اگر چه فارابی در کار خود به توفیق کامل دست نیافت، ولی راه را برای دیگر فلاسفه اسلامی گشود. بدین ترتیب که میان ارسطو و عقاید اسلامی یک نوع هماهنگی ایجاد کرد و فلسفه ارسطو را جزو سرچشمه‌ها و اصول فلسفه اسلامی قرار داد.

== موسیقی ==
فارابی در کتاب احصاء العلوم در تعریف موسیقی می‌گوید: «علم موسیقی به‌طور کلی، از شناختن انواع الحان و آنچه الحان از آن‌ها تألیف می‌شود بحث می‌کند و روشن می‌سازد که الحان برای چه غرض‌هایی تألیف می‌شوند و چگونه باید تألیف شوند و بر چه حالی باید باشند تا تأثیر آن‌ها بیشتر و دلنشین‌تر گردد.»

کتاب [[کتاب موسیقی کبیر|موسیقی کبیر]] شاهکار فارابی در علم موسیقی است که با ترجمه [[آذرتاش آذرنوش]] برگردان شده‌است. به گفته دکتر عبدالامیر سلیم این کتاب عظیم‌ترین کار دوره اسلامی در زمینه موسیقی است. [[کارا دیوگاردی|کارادیوو]] بیان می‌دارد که دراویش [[مولوی]] نغمه‌ها و نواها و آهنگ‌های باستانی را که با خواندن اشعار [[مولوی|مولانا]] همواره زمزمه می‌کردند و همیشه در ذهن داشته‌اند و می‌خوانند همگی منتسب به فارابی است. فارابی در این کتاب سعی کرده‌است که آرای پیشینیان در مورد موسیقی را جمع‌آوری کند. فارابی در موسیقی کبیر از مباحثی از موسیقی سخن
می‌راند که بیانگر وجود علم تئوری در موسیقی ایرانی از قرن‌های قبل بوده و اینکه بحث صداشناسی، ایقاع یا وزن، ضرب‌های پیچیده و ساده در موسیقی وجود داشته‌است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.isna.ir/news/8510-08609/فارابي-و-اصلاح-نقص-هاي-موسيقي-يونان| |عنوان= فارابی و اصلاح نقص‌های موسیقی یونان | ناشر=ایسنا}}</ref> فارابی نخستین کسی است که نام [[موسیقی‌دان|خنیاگر]] معروف دربار [[خسرو پرویز]] را به جای [[باربد]]، به صورت درست یعنی [[باربد|فهلبذ]] ضبط کرده‌است. وی در موسیقی کبیر از دو نوع [[تنبور]] بغدادی و خراسانی نیز سخن می‌گوید. او همچنین از ساز شاه رود و شکل آن سخن می‌گوید. فارابی زمانی که شاهرود را توضیح می‌دهد از فاصله پنجم (پرده پنجم) نیز سخن گفته‌است.<ref>دکتر عبدالامیر سلیم، فارابی و الموسیقی الکبیر، خرد و کوشش بهار 1354 شماره 16</ref>

== مذهب ==
دربارهٔ مذهبِ فارابی اختلاف نظر وجود دارد. برخی از تاریخ‌شناسان{{کدام}} معتقدند او سنی بوده،<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Patrick J. Ryan SJ (10 October 2018), Amen, CUA Press, p. 101, ISBN 978-0-8132-3124-2}}</ref> و برخی دیگر{{کدام}} او را شیعه می‌دانند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=الف) مذهب فارابی - اندیشه سیاسی فارابی نسخه متنی|نشانی=https://library.tebyan.net/fa/Viewer/Text/81939/65|وبگاه=library.tebyan.net|بازبینی=2021-12-14}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=اعیان شیعه ج 43، ص 263|زبان=فارسی}}</ref> نجار فوزی معتقد است که فلسفه سیاسی فارابی تحت تأثیر شیعیان قرار گرفته‌است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Fazi, Fārābī's Political Philosophy and shī'ism, Studia Islamica, No. 14 (1961), pp. 57–72}}</ref>

== آثار فارابی ==
آثار فارابی از این قرار است:
# ما ینبغی ان تعلم قبل الفلسفه (آنچه شایسته‌است قبل از فلسفه فرابگیری): در این کتاب، فارابی منطق، هندسه، اخلاق نیکو و کناره‌گیری از شهوات را پیش نیاز پرداختن به فلسفه ذکر می‌کند و دربارهٔ هر یک مطالبی بیان می‌نماید.
# [[السیاسه المدنیه]] (سیاست شهری): این کتاب دربارهٔ [[اقتصاد سیاسی]] است.
# الجمع بین رأی الحکیمین افلاطون الالهی و ارسطو طالیس (جمع بین آراء دو حکیم بزرگ، افلاطون الهی و ارسطو):فارابی در این کتاب می‌کوشد بین نظریات افلاطون و ارسطو هماهنگی برقرار سازد.
# رساله فی ماهیه العقل (رساله‌ای دربارهٔ ماهیت و چیستی عقل): در این رساله اقسام عقول را تعریف و مراتب آن‌ها را بیان می‌کند.
# تحصیل السعاده (به دست آوردن سعادت): در [[اخلاق]] و فلسفه نظری.
# اجوبه عن مسائل فلسفیه (پاسخ‌هایی به مسائل فلسفی): پاسخ‌هایی است به برخی پرسش‌ها و مسائل فلسفی.
# رساله فی اثبات المفارقات (رساله‌ای در اثبات وجود موجودات غیر مادی):
در این رساله، فارابی دربارهٔ موجودات غیر مادی بحث می‌کند.

۸) [[اغراض ارسطوطالیس فی کتاب مابعدالطبیعه]] (اغراض مابعدالطبیعه ارسطو) یا مقاصد ارسطو در کتاب [[متافیزیک (ارسطو)|متافیزیک]]):
این کتاب از مهم‌ترین کتاب‌های فارابی است که مورد استفاده ابن سینا هم قرار گرفت.

۹) رساله فی السیاسه (رساله‌ای در سیاست):
فارابی دربارهٔ [[سیاست]] صحبت می‌کند.

۱۰) [[فصوص الحکمه]] (فصوص جمع فص به معنای نگین می‌باشد: نگین‌های حکمت):
این کتاب در مورد حکمت الهی و شامل ۷۴ بحث در این زمینه و مباحث نفس می‌باشد.

۱۱) [[کتاب موسیقی کبیر]]:
این اثر جنبه‌های گوناگون موسیقی مانند مقامات را تعیین می‌کند.

۱۲) اندیشه‌های اهل مدینه فاضله:
فارابی در این اثر آرمان شهر خود را بنا می‌کند.
# [[احصاءالعلوم]]: یکی از آثار معروف '''فارابی'''، کتاب '''احصاء العلوم''' است که در آن علوم متداول زمان خود (یا اصلی‌ترین علوم) را دسته‌بندی کرده‌است. به عقیده وی، همه دانشها را می‌توان در هشت دسته اصلی جای داد که برخی از آنها، خود شاخه‌هایی گوناگون دارند.
# فی وجوب صناعه الکیمیا (دربارهٔ ضرورت کیمیا)
# رساله الحروف: فارابی در این رساله مشکلات کتاب متافیزیک ارسطو را حل می‌کند. یکی از آثار مفصل فارابی است که در آن دربارهٔ کلمات عربی و فارسی و یونانی که بر عینیت و تحقق دلالت دارند و نیز از مقولات بحث می‌کند.<ref>محمدتقی دانش‌پژوه، کتاب ماه فلسفه بهمن 1387 شماره 17</ref>

== کارهای جدید بر روی فارابی ==
به گفته [[محسن مهدی]]، فارابی «سنتی را ابداع کرد که تلاش می‌کرد بدون اینکه اصول علمی را فدا کند تا حد امکان آن را با دین آشتی دهد.

او دین را موضوع مطالعه قرار داد و طبعاً علم پیرامونی شد، مثلاً در کتاب «إحصاء العلوم» (امر علمی) علوم را به زبان، منطق، ریاضی، فیزیک، متافیزیک، و غیره تقسیم کرد اما بجای بکاربردن اصطلاح علوم سیاسی یا فلسفه سیاسی از فقه و کلام (قوانین دینی) نام برد و به این ترتیب دین را در جهان‌بینی علمی جای داد.

محسن مهدی در تلاش است تا این سنت را (که فارابی دین و علم را توسط سیاست ارتباط داد) در فکر فلسفی جهان اسلام ادغام کند.

از نظر محسن مهدی، کشف دوباره فارابی کلید سعادت در جهان معاصر خواهد بود، زیرا فارابی تأکید کرده‌است که «علم و شیوه زندگی از عوامل لازم برای سعادت هستند». یعنی نگاه علمی به دین در چارچوب معرفت سیاسی عرصه حیاتی لازم برای همزیستی فکر و عقیده را باز می‌کند.<ref>محسن مهدی- فارابی و تأسیس فلسفه سیاسی اسلامی- انتشارات پرینستون ۲۰۰۷ ص ۵۴</ref>

فصوص‌الحکم از عمیق‌ترین رسائل فارابی است که شارحان و حکمای بسیاری بر آن شرح نوشته‌اند، که از مشهورترین آنها «شرح فصوص‌الحکم فارابی» نوشته علامه [[جلال‌الدین آشتیانی]] است.

شرح علامه آشتیانی برای اولین بار در قالب مقاله در دو قسمت، (به‌گونه‌ای که متن تصحیح‌شده در یک شماره (زمستان ۱۳۵۳) و شرح هیجده فصل در شماره بعد (بهار ۵۴) آمده‌است)، در مجله دانشکده الهیات [[دانشگاه فردوسی مشهد]] به چاپ رسیده‌است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=شرح فصوص الحکمة - ویکی‌نور، دانشنامهٔ تخصصی|نشانی=https://fa.wikinoor.ir/wiki/شرح_فصوص_الحكمة|وبگاه=fa.wikinoor.ir|بازبینی=2023-08-02|کد زبان=fa}}</ref>

== بزرگداشت فارابی ==
[[پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی|معاون پژوهشی انجمن]] آثار و [[فرهنگستان زبان و ادب فارسی|مفاخر فرهنگی]] در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی [[ایرنا]] با اشاره به ثبت روز ۲۱ نوامبر (۳۰ آبان) به عنوان روز بزرگداشت فارابی در تقویم گفت: با توجه به این که روز ۲۱ نوامبر روز [[جهانی شدن|جهانی]] [[فلسفه]] است و نظر به شخصیت فارابی و این که معلم ثانی نامیده می‌شود، پیشنهاد ما این بود که همین روز را، روز [[حکمت]] و [[فلسفه]] به نام فارابی نام‌گذاری کنیم و به همین دلیل روز ۳۰ آبان، به عنوان روز ملی حکمت و فلسفه و بزرگداشت ابونصر فارابی از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی پیشنهاد و در [[شورای عالی انقلاب فرهنگی|شورای عالی انقلاب]] فرهنگی هم مطرح و تصویب شد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.irna.ir/amp/84497462/|وبگاه=ایرنا|بازبینی=2024-03-19|تاریخ=۱۴۰۰|عنوان=چرا ۳۰ آبان روز حکمت و فلسفه و بزرگداشت فارابی شد؟}}</ref>

== پانویس ==
{{پانویس|۲}}

== منابع ==
* {{یادکرد وب|پیوند=https://www.isna.ir/news/8510-08609/فارابي-و-اصلاح-نقص-هاي-موسيقي-يونان| نام خانوادگی=حدادی|نام=کامران| عنوان=فارابی و اصلاح نقص‌های موسیقی یونان| تاریخ بازبینی = ۱۶ دی ۱۳۸۵| ناشر =[[ایسنا]]}}
{{چپ‌چین}}
* Al-Farabi, Founder of Islamic Neoplatonism: His Life, Works, and Influence (Great Islamic Thinkers) by Majid Fakhry, Oneworld Publications, Oneworld Publication, 2002
* Al-Farabi and Aristotelian Syllogistics: Greek Theory and Islamic Practice (Islamic Philosophy, Theology, and
Science) by Joep Lameer, Brill Academic Publishers, 1994
* کتاب ریاضیدانان مسلمان و سیر علوم ریاضی در شرق اسلامی بقلم: غلامرضا تاتاری
{{پایان چپ‌چین}}https://www.irna.ir/amp/84497462/

https://www.hamshahrionline.ir/news/72014/زندگینامه-ابونصر-فارابی-۲۵۰-۳۲۸

== پیوند به بیرون ==
{{ویکی‌گفتاورد}}
{{ویکی‌انبار-رده|Al-Farabi}}
* [http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=396437 نسبت اخلاق و سیاست در اندیشه فلسفی فارابی]
* [http://nasour.net/1390.10.13/651.html انسان‌شناسی اخلاقی و سیاسی نزد فارابی]
* [http://www.zendagi.com/new_page_381.htm درباره زندگی فارابی]
* [https://web.archive.org/web/20111015011505/http://anthropology.ir/node/11146 فلسفه اسلامی فارابی]

{{فارابی}}
{{اهالی خراسان باستان}}
{{فلسفه اسلامی}}
{{تاریخ فلسفه و حکمت ایران}}
{{متافیزیک}}
{{کیمیاگری و شیمی اسلامی}}
{{مستند کردن}}

[[رده:اخلاق‌گرایان]]
[[رده:ارسطوشناسان]]
[[رده:افلاطون‌شناسان]]
[[رده:الهی‌دانان اهل ایران]]
[[رده:الهی‌دانان مسلمان]]
[[رده:اهالی خراسان]]
[[رده:اهالی فاراب]]
[[رده:ایدئالیست‌ها]]
[[رده:تاریخ پزشکی]]
[[رده:تاریخ منطق]]
[[رده:درگذشتگان دهه ۹۵۰ (میلادی)]]
[[رده:زادگان ۸۷۲ (میلادی)]]
[[رده:شناخت‌شناسان]]
[[رده:شیمی‌دانان فارسی‌زبان]]
[[رده:عارفان]]
[[رده:فارابی|فارابی]]
[[رده:فیزیک‌دانان قرون وسطی]]
[[رده:فیلسوفان اجتماعی]]
[[رده:فیلسوفان اخلاق]]
[[رده:فیلسوفان ادبیات]]
[[رده:فیلسوفان اهل ایران]]
[[رده:فیلسوفان تاریخ]]
[[رده:فیلسوفان دین]]
[[رده:فیلسوفان ذهن]]
[[رده:فیلسوفان روان‌شناسی]]
[[رده:فیلسوفان زبان]]
[[رده:فیلسوفان سده ۱۰ (میلادی)]]
[[رده:فیلسوفان سیاسی اهل ایران]]
[[رده:فیلسوفان سیاسی]]
[[رده:فیلسوفان علم]]
[[رده:فیلسوفان فرهنگ]]
[[رده:فیلسوفان قانون]]
[[رده:فیلسوفان مسلمان]]
[[رده:فیلسوفان منطق]]
[[رده:فیلسوفان نوافلاطونی]]
[[رده:کیمیاگران قرون وسطی اسلام]]
[[رده:متافیزیک‌پژوهان]]
[[رده:منتقدان اجتماعی]]
[[رده:منتقدان فرهنگی]]
[[رده:منطق‌دانان]]
[[رده:موسیقی فارسی]]
[[رده:نظریه‌پردازان موسیقی اسلام قرون وسطی]]
[[رده:نظریه‌پردازان موسیقی اهل ایران]]
[[رده:هستی‌شناسان]]
[[رده:عارفان اهل ایران]]