نمایش مبدأ برای جمهوری آذربایجان

{{حص-۳۰–۵۰۰|کوچک=بله}}
{{Infobox country|conventional_long_name=جمهوری آذربایجان|population_density_rank=۹۹اُم|GDP_nominal_year=۲۰۱۹|GDP_nominal=۴۵٫۲۸۴ میلیارد دلار<ref name="World Economic Outlook"/>|GDP_PPP_per_capita_rank=|GDP_PPP_per_capita=۱۸٬۷۹۳ دلار<ref name="World Economic Outlook"/>|GDP_PPP_rank=|GDP_PPP_year=۲۰۱۹|GDP_PPP=۱۸۹٬۰۵۰ میلیارد دلار&nbsp;<ref name="World Economic Outlook">{{cite web|title=Report for Selected Countries and Subjects|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=53&pr.y=6&sy=2019&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=912&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=|website=imf.org|publisher=International Monetary Fund|date= April 2019|access-date=16 August 2019}}</ref>|population_density_sq_mi=۲۹۳ <!-- Do not remove [[WP:MOSNUM]] -->|GDP_nominal_per_capita=۴٬۴۹۸ دلار<ref name="World Economic Outlook"/>|population_density_km2=۱۱۵|population_estimate_rank=۹۹اُم|population_estimate_year=۲۰۲۱|population_estimate=۱۰٬۱۳۰٬۱۰۰<ref>{{cite web |url=https://oxu.az/society/495259 |website=oxu.az |title= Azərbaycan əhalisinin sayı artıb - RƏSMİ
|access-date=July 8, 2021}}</ref>|percent_water=۱٫۶|area_sq_mi=۳۳۴۳۶ <!-- Do not remove [[WP:MOSNUM]] -->|area_rank=۱۱۲اُم|GDP_nominal_rank=|GDP_nominal_per_capita_rank=|established_date6=۱۲ نوامبر ۱۹۹۵|currency_code=AZN|leader_title4=[[رئیس مجلس]]|today=|cctld=[[.az]]|calling_code=۹۹۴+|drives_on=راست|utc_offset=۴+|time_zone=[[ساعت رسمی جمهوری آذربایجان|ساعت آذربایجان (AZT)]]|currency=[[منات آذربایجان|منات]] (₼)|Gini=۳۳٫۷ <!--number only-->|HDI_rank=۸۸اُم|HDI_ref=<ref name="UNHDR">{{cite book|title=Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene|date=15 December 2020|publisher=United Nations Development Programme|isbn=978-92-1-126442-5|pages=343–346|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf|access-date=16 December 2020}}</ref>|HDI_change=increase<!-- increase/decrease/steady -->|HDI_year=۲۰۱۹<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year -->|HDI=۰٫۷۵۶ <!-- number only -->|Gini_ref=<ref name="wb-gini">{{cite web |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/gini-index-coefficient-distribution-of-family-income/country-comparison/ |title=Gini Index coefficient |publisher=CIA World Factbook |access-date=16 July 2021}}</ref>|Gini_change=increase <!--increase/decrease/steady-->|Gini_year=۲۰۰۸|area_km2=۸۶٬۶۰۰|established_event6={{nowrap|تصویب [[قانون اساسی جمهوری آذربایجان|قانون اساسی]]}}|common_name=|image_map2=Azerbaijan - Location Map (2013) - AZE - UNOCHA.svg|languages_type=سایر زبان‌ها|ethnic_groups={{Unbulleted list |۹۱٫۶٪
[[آذربایجانی]] |۲٫۰٪ [[مردم تالش|تالشی]]|۲۰٪
[[لزگی]]| ۱٫۴٪
[[روس]]|۰٫۸٪ [[مردم کرد|کُرد]]|item3_style=padding-top:0.2em;line-height:1.2em|۱٫۱٪ [[#Ethnic groups|سایر اقوام]]}}|ethnic_groups_year=۲۰۰۹<ref name="auto">[https://web.archive.org/web/20131110034957/http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/az/AP_/AZ_1.shtml The State Statistical Committee of the Azerbaijan Republic, The ethnic composition of the population according to the 2009 census.] azstat.org</ref>|official_languages=[[آذربایجانی]]<ref>{{cite web |title=The Constitution of the Republic of Azerbaijan |url=http://ask.org.az/wp-content/uploads/2019/10/Konstitusiya_ENG.pdf |website=President of the Republic of Azerbaijan |publisher=The Official Website of the President of the Republic of Azerbaijan |access-date=31 August 2020}}</ref>|coordinates={{coord|40|23|43|N|49|52|56|E|type:city}}|largest_city=[[باکو]]|capital=[[باکو]]|map_caption=جمهوری آذربایجان (سبز تیره)|religion=
[[دولت سکولار]] {{unbulleted list| ۹۶٫۹٪
[[اسلام در جمهوری آذربایجان|اسلام شیعه]]|۳٫۰٪ [[مسیحیت در جمهوری آذربایجان|مسیحیت]]|۰٫۱٪ سایر ادیان<ref>{{cite web |url= https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/azerbaijan/ |title=Central Intelligence Agency|author=<!--Staff writer(s); no by-line. --> |date= 13 February 2020|work=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|access-date=23 February 2020}}</ref>}}|image_map=Azerbaijan (orthographic projection).svg|national_anthem=[[سرود ملی جمهوری آذربایجان|سرود ملی آذربایجان]] [[پرونده:Azerbaijan national anthem (vocal version).ogg]]|symbol_type=[[نشان ملی جمهوری آذربایجان|نشان ملی]]|image_coat=Emblem of Azerbaijan.svg|alt_flag=|image_flag=Flag of Azerbaijan.svg|native_name=Azərbaycan Respublikası|languages=[[زبان‌های جمهوری آذربایجان|فهرست کامل زبان‌ها]]|demonym=[[مردم آذری|آذری‌ها]]|established_date5=۲ مارس ۱۹۹۲|established_date1=۲۸ مه ۱۹۱۸|established_event5=پذیرش [[قطعنامه ۷۴۲ شورای امنیت]] [[سازمان ملل]]|established_date4=۲۱ دسامبر ۱۹۹۱|established_event4=عضویت در [[کشورهای مستقل همسود]]|established_date3={{plainlist|
* ۳۰ اوت ۱۹۹۱ (اعلان)
* ۱۸ اکتبر ۱۹۹۱ (استقلال)
* ۲۵ دسامبر ۱۹۹۱ (نهایی شدن)}}|established_event3=استقلال از [[اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی|شوروی]]|established_date2=۲۸ آوریل ۱۹۲۰|established_event2=[[جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان]]|established_event1=[[جمهوری خلق آذربایجان]]|government_type=[[نظام نیمه‌ریاستی|جمهوری نیمه‌ریاستی]] [[حکومت متمرکز|متمرکز]]<ref name="LaPorte2016">{{cite book |last=LaPorte |first=Jody |author-link=<!-- Jody LaPorte --> |year=2016 |chapter=Semi-presidentialism in Azerbaijan |editor1-last=Elgie |editor1-first=Robert |editor1-link=Robert Elgie (academic) |editor2-last=Moestrup |editor2-first=Sophia |editor2-link=Sophia Moestrup |title=Semi-Presidentialism in the Caucasus and Central Asia |location=London |publisher=[[Palgrave Macmillan]] |publication-date=15 May 2016 |pages=91–117 |doi=10.1057/978-1-137-38781-3_4 |isbn=978-1-137-38780-6 |lccn=2016939393 |oclc=6039791976 |quote=LaPorte examines the dynamics of semi-presidentialism in Azerbaijan. Azerbaijan's regime is a curious hybrid, in which semi-presidential institutions operate in the larger context of authoritarianism. The author compares formal Constitutional provisions with the practice of politics in the country, suggesting that formal and informal sources of authority come together to enhance the effective powers of the presidency. In addition to the considerable formal powers laid out in the Constitution, Azerbaijan's president also benefits from the support of the ruling party and informal family and patronage networks. LaPorte concludes by discussing the theoretical implications of this symbiosis between formal and informal institutions in Azerbaijan's semi-presidential regime.}}</ref>|sovereignty_type=[[تاریخ کشور جمهوری آذربایجان|تأسیس]]|legislature=تصویب [[قانون اساسی|قانون اساسی جمهوری آذربایجان]]|leader_name3=[[علی اسدوف]]|leader_title3=[[نخست‌وزیر جمهوری آذربایجان|نخست‌وزیر]]|leader_name2=[[مهربان علیوا]]|leader_title2=[[معاون رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان|معاون رئیس‌جمهور]]|leader_name1=[[الهام علی‌اف]]|leader_title1=[[رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان|رئیس‌جمهور]]|leader_name4=[[صاحبه غفاراوا]]
}}
'''جمهوری آذربایجان''' {{به آذربایجانی|Azərbaycan Respublikası}} بزرگ‌ترین کشور [[قفقاز]] واقع در [[قفقاز جنوبی]] می‌باشد که در [[شرق اروپا]] و [[آسیای غربی]] و در مجاورت [[دریای خزر]] قرار دارد.<ref>While often politically aligned with Europe, Azerbaijan is generally considered to be at least mostly in Southwest Asia geographically with its northern part bisected by the [[Boundaries between continents|standard Asia-Europe divide]], the [[Greater Caucasus]]. The United Nations [http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm classification of world regions] places Azerbaijan in Western Asia; the [[CIA World Factbook]] places it mostly in Southwest Asia [https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/azerbaijan/] and [http://www.m-w.com/dictionary/Azerbaijan Merriam-Webster's Collegiate Dictionary] places it in both; [http://www.nationalgeographic.com/xpeditions/atlas/index.html?Parent=asia&Rootmap=azerba&Mode=d&SubMode=w NationalGeographic.com], and [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46781/Azerbaijan Encyclopædia Britannica] also place Georgia in Asia. Conversely, some sources place Azerbaijan in Europe such as [http://worldatlas.com/webimage/countrys/eu.htm Worldatlas.com].</ref> پایتخت و بزرگ‌ترین شهر این کشور، [[باکو]] و [[زبان رسمی]] آن، [[زبان آذربایجانی]] است. این سرزمین تا حدود دویست سال پیش جزو کشور [[ایران قاجاری|ایران]] بود ولی در [[جنگ‌های ایران و روسیه]]، طی قراردادهای [[قرارداد گلستان|گلستان]] و [[عهدنامه ترکمانچای|ترکمانچای]] به روسیه ملحق شد. [[جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی]] در سال ۱۹۹۱ از اتحاد جماهیر شوروی جدا شد و به شکل کنونی درآمد.

این کشور از جنوب با [[ایران]] ۶۸۹ کیلومتر، از غرب با [[ارمنستان]] ۹۹۶ کیلومتر و [[ترکیه]] ۱۷کیلومتر، از شمال با [[گرجستان]] ۴۲۸ کیلومتر و [[روسیه]] ۳۳۸ کیلومتر مرز زمینی دارد.<ref name=":2">{{Cite journal|date=2022-01-12|title=Azerbaijan|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/azerbaijan|journal=The World Factbook|language=en|publisher=Central Intelligence Agency}}</ref> همچنین این کشور دارای ۷۱۳ کیلومتر [[مرز آبی]] با کشورهای [[ترکمنستان]] و [[قزاقستان]] در دریای خزر است.<ref name=":2"/> جمعیت آذربایجان ۱۰٬۱۳۹٬۰۰۰ نفر با اکثریت [[مسلمان]] (۹۷٫۳٪)<ref name=":2"/> است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=World Population Prospects - Population Division - United Nations|نشانی=https://population.un.org/wpp/|وبگاه=population.un.org|بازبینی=2020-06-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150816232627/http://esa.un.org/unpd/wpp/index.htm|archivedate=16 اوت 2015|dead-url=yes}}</ref>

این سرزمین تا حدود دویست سال پیش جزو کشور [[دودمان قاجار|ایران]] بود ولی در [[جنگ‌های ایران و روسیه]]، طی قراردادهای [[قرارداد گلستان|گلستان]] و [[عهدنامه ترکمانچای|ترکمانچای]] به روسیه ملحق شد. آذربایجان دارای [[میراث فرهنگی]] تاریخی کهن است.<ref>E. Cornell, Svante (2006). The Politicization of Islam in Azerbaijan. Silk Road Paper. pp. 124, 222, 229, 269–270.</ref> با فروپاشی [[امپراتوری روسیه]]، [[جمهوری خلق آذربایجان|جمهوری دمکراتیک آذربایجان]] در ۲۸ مه ۱۹۱۸ تأسیس شد و از [[جمهوری فدرال دموکراتیک قفقاز جنوبی]]، اعلام استقلال کرد. نام آذربایجان، با توجه به نام ناحیهٔ [[آذربایجان|آذربایجان ایران]] انتخاب و با اهداف سیاسی، بر این جمهوری، نهاده شد. این در حالی است که این نواحی در تاریخ ایران هیچگاه آذربایجان نامیده نمی‌شد بلکه اران یا آران خطاب می‌شد.<ref name="Routledge">{{cite book|last1=Yilmaz|first1=Harun|title=National Identities in Soviet Historiography: The Rise of Nations Under Stalin|date=2015|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-59664-6|page=21|quote=On May 27, the Democratic Republic of Azerbaijan (DRA) was declared with Ottoman military support. The rulers of the DRA refused to identify themselves as [Transcaucasian] Tatar, which they rightfully considered to be a Russian colonial definition. (...) Neighboring Iran did not welcome the DRA's adoption of the name of "Azerbaijan" for the country because it could also refer to Iranian Azerbaijan and implied a territorial claim.}}</ref><ref name="Sochineniya, vol II/1">{{cite book|last1=Barthold|first1=Vasily|title=Sochineniya, vol II/1|date=1963|location=Moscow|page=706|quote=(...) whenever it is necessary to choose a name that will encompass all regions of the Republic of Azerbaijan, name [[Arran (Caucasus)|Arran]] can be chosen. But the term Azerbaijan was chosen because when the Azerbaijan republic was created, it was assumed that this and the [[Iranian Azerbaijan|Persian Azerbaijan]] would be one entity because the population of both has a big similarity. On this basis, the word Azerbaijan was chosen. Of course right now when the word Azerbaijan is used, it has two meanings as Persian Azerbaijan and as a republic, its confusing and a question arises as to which Azerbaijan is talked about.}}</ref><ref name="I.B.Tauris2">{{cite book|last1=Atabaki|first1=Touraj|title=Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran|date=2000|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-1-86064-554-9|page=25}}</ref><ref name="I.B. Tauris2">{{cite book|last1=Dekmejian|first1=R. Hrair|url=https://books.google.com/books?id=4_jdnke35AgC|title=Troubled Waters: The Geopolitics of the Caspian Region|last2=Simonian|first2=Hovann H.|date=2003|publisher=I.B. Tauris|isbn=978-1-86064-922-6|page=60|quote=Until 1918, when the Musavat regime decided to name the newly independent state Azerbaijan, this designation had been used exclusively to identify the [[Iranian Azerbaijan|Iranian province of Azerbaijan]].}}</ref><ref name="Amsterdam University Press2">{{cite book|last1=Rezvani|first1=Babak|title=Ethno-territorial conflict and coexistence in the Caucasus, Central Asia and Fereydan: academisch proefschrift|date=2014|publisher=Amsterdam University Press|isbn=978-9048519286|location=Amsterdam|page=356|quote=The region to the north of the river Araxes was not called Azerbaijan prior to 1918, unlike the region in northwestern Iran that has been called since so long ago.}}</ref> در سال ۱۹۲۰ با حملهٔ [[ارتش سرخ]] به باکو، این جمهوری با عنوان [[جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان]]، به [[اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی|اتحاد جماهیر شوروی]] ضمیمه شد.<ref>http://books.google.com/books?id=FfRYRwAACAAJ&dq=Russia+and+Iran+in+the+great+game:+travelogues+and+orientalism</ref><ref name="Swietochowski Borderland">{{cite book|last=Swietochowski|first=Tadeusz|author-link=Tadeusz Swietochowski|year=1995|title=Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition|pages=69, 133|publisher=[[Columbia University Press]]|url=https://books.google.com/books?id=FfRYRwAACAAJ|isbn=978-0-231-07068-3}}</ref><ref>{{cite book|last=Pipes|first=Richard|author-link=Richard Pipes|year=1997|location=Cambridge, Massachusetts|title=The Formation of the Soviet Union: Communism and Nationalism 1917–1923|pages=218–220, 229|edition=2nd|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-30951-7}}</ref> اندکی پیش از [[فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی]]، کشور فعلی جمهوری آذربایجان، در روز ۳۰ اوت ۱۹۹۱ اعلام [[استقلال]] کرد.<ref name="King 2006 https://archive.org/details/azerbaijan00king/page/27 27">{{cite book|last=King|first=David C.|title=Azerbaijan|date=2006|publisher=Marshall Cavendish|page=[https://archive.org/details/azerbaijan00king/page/27 27]|isbn=978-0-7614-2011-8|url=https://archive.org/details/azerbaijan00king/page/27}}</ref><ref name="King 2006 https://archive.org/details/azerbaijan00king/page/27 27"/><ref>{{Cite web|title=Азербайджан. Восстановлена государственная независимость|url=https://yeltsin.ru/day-by-day/1991/08/31/40769/|url-status=dead|access-date=2021-09-24|website=Ельцин Центр|language=ru|archive-date=۲۴ سپتامبر ۲۰۲۱|archive-url=https://web.archive.org/web/20210924142728/https://yeltsin.ru/day-by-day/1991/08/31/40769/}}</ref>

جمهوری آذربایجان، دارای یک [[حکومت متمرکز]] بوده و [[نظام سیاسی]] آن، [[جمهوری]] [[نظام نیمه‌ریاستی|نیمه‌ریاستی]] است.<ref>{{Cite journal|last=LaPorte|first=Jody|date=2016|title=Semi-presidentialism in Azerbaijan|url=https://www.worldcat.org/title/semi-presidentialism-in-azerbaijan/oclc/6039791976|language=English|oclc=6039791976}}</ref> [[حزب آذربایجان نوین]] از سال ۱۹۹۳ همواره قدرت را در دست داشته است. این [[حزب]]، متهم به انحصار قدرت، [[اقتدارگرایی]] و نقض [[حقوق بشر در جمهوری آذربایجان|حقوق بشر در آذربایجان]] از طریق سرکوب [[آزادی سیاسی|آزادی‌های سیاسی]] و [[آزادی مدنی|مدنی]] و ایجاد محدودیت در خبررسانی است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Azerbaijan {{!}} Country Page {{!}} World {{!}} Human Rights Watch|نشانی=https://www.hrw.org/europecentral-asia/azerbaijan|وبگاه=www.hrw.org|بازبینی=2021-10-06|کد زبان=en}}</ref> با وجود این‌که ۹۷ درصد از شهروندان آذربایجانی، [[مسلمان]] هستند،<ref name=":3">{{Cite book|title=Azerbaijan Since Independence|first=Svante E.|last=Cornell|publisher=M.E. Sharpe|year=2010|pages=165, 284|quote=Indicative of general regional trends and a natural reemergence of previously oppressed religious identity, an increasingly popular ideological basis for the pursuit of political objectives has been Islam.... The government, for its part, has shown an official commitment to Islam by building mosques and respecting Islamic values... Unofficial Islamic groups sought to use aspects of Islam to mobilize the population and establish the foundations for a future political struggle.... Unlike Turkey, Azerbaijan does not have the powerful ideological legacy of secularism... the conflict with Armenia has bred frustration that is increasingly being answered by a combined Islamic and nationalist sentiment, especially among younger people... All major political forces are committed to secularism and are based, if anything, on a nationalist agenda.}}</ref> اما حکومت این کشور، بر اساس [[قانون اساسی جمهوری آذربایجان|قانون اساسی آذربایجان]]، یک حکومت [[سکولاریسم|سکولار]] است و هیچ [[دین رسمی]] نیز برای این کشور، تعریف نشده است.<ref name=":3"/>

این کشور، یکی از ۶ [[فهرست سرزمین‌های ترک‌نشین|کشور مستقل با مردمان ترک‌زبان]] و از اعضای فعال [[شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان]] و [[سازمان بین‌المللی فرهنگ ترکی]] است. آذربایجان با ۱۸۲ کشور دارای [[دیپلماسی|روابط سیاسی]] است و در ۳۸ سازمان و نهاد بین‌المللی از جمله [[سازمان ملل متحد]]، [[جنبش عدم تعهد]]، [[سازمان امنیت و همکاری اروپا]]، [[شورای اروپا]] و همچنین در برنامه [[مشارکت برای صلح]] [[ناتو]]، عضویت دارد.<ref name="FCO">{{cite web|title=Azerbaijan: Membership of international groupings/organisations|publisher=British Foreign & Commonwealth Office|url=http://www.fco.gov.uk/servlet/Front?pagename=OpenMarket/Xcelerate/ShowPage&c=Page&cid=1007029394365&a=KCountryProfile&aid=1019233781986|access-date=26 May 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070609103711/http://www.fco.gov.uk/servlet/Front?pagename=OpenMarket%2FXcelerate%2FShowPage&c=Page&cid=1007029394365&a=KCountryProfile&aid=1019233781986|archive-date=9 June 2007|url-status=live}}</ref> این کشور همچنین از اعضای مؤسس [[سازمان توسعه اقتصادی و دموکراسی گوآم]]، [[کشورهای مستقل همسود]]، [[سازمان منع سلاح‌های شیمیایی]] و عضو ناظر در [[سازمان تجارت جهانی]] است.<ref>{{cite book|author=Europa Publications Limited|year=1998|title=Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States|page=154|publisher=Routledge|isbn=978-1-85743-058-5}}</ref>{{سخ}}
همچنین جمهوری آذربایجان ادعای مالکیت ارضی بر [[دالان زنگزور]] در ارمنستان را مطرح کرده است.<ref>https://www.mehrnews.com/news/5197318/تحلیلی-بر-طرح-ادعای-ارضی-جدید-درباره-دالان-زنگزور</ref>

== واژه‌شناسی ==
=== ریشهٔ نام ===
{{اصلی|ریشه نام آذربایجان}}نام آذربایجان از واژهٔ [[آتروپات]]،<ref>{{cite book|last=Houtsma|first=M. Th.|authorlink=Martijn Theodoor Houtsma|year=1993|title=First Encyclopaedia of Islam 1913–1936|edition=reprint|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-09796-4}}</ref><ref name="Schippmann2">{{cite book|last=Schippmann|first=Klaus|year=1989|title=Azerbaijan: Pre-Islamic History|pages=221–224|publisher=Encyclopædia Iranica|isbn=978-0-933273-95-5}}</ref> نام [[ساتراپ]] (فرماندار) پارسی<ref>{{cite book|last=Minahan|first=James|year=1998|title=Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States|url=https://archive.org/details/miniatureempires0000mina|page=[https://archive.org/details/miniatureempires0000mina/page/20 20]|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-30610-5}}</ref><ref>{{cite book|last=Chamoux|first=François|year=2003|title=Hellenistic Civilization|url=https://archive.org/details/hellenisticcivil00cham|page=[https://archive.org/details/hellenisticcivil00cham/page/n37 26]|publisher=John Wiley and Sons|isbn=978-0-631-22241-5}}</ref><ref>{{cite book|last=Bosworth A.B.|first=Baynham E.J.|year=2002|title=Alexander the Great in Fact and fiction|url=https://archive.org/details/alexandergreatfa00bosw|page=[https://archive.org/details/alexandergreatfa00bosw/page/92 92]|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-925275-6}}</ref> [[ماد کوچک]] در زمان لشکرکشی [[اسکندر مقدونی]] به [[شاهنشاهی هخامنشی]]، نشأت گرفته است.<ref name=":0">[http://www.iranicaonline.org/articles/atropates-aturpat-lit دانش‌نامه‌ی ایرانیکا، ذیل: آتروپاتس-آتروپات]</ref> آتروپات پس از مرگ [[داریوش سوم]] در سال ۳۳۰ پ.م. به اسکندر پیوست و ۳ سال همراه او بود تااینکه مجدداً به فرمانداری ماد گماشته شد؛ اما پس از مرگ اسکندر، دولتی مستقل از جانشینان مقدونی وی تشکیل داد.<ref>https://www.britannica.com/biography/Atropates</ref><ref>https://iranicaonline.org/articles/atropates-aturpat-lit</ref> معنی نام آتروپات ریشه در [[مزدیسنا|دین زرتشتی]] داشته{{منبع؟}} و به معنی «آذربُد» یا «نگهبان آتش» یا «نگهبانی شده توسط آتش» است.<ref name=":0"/><ref name="Library of Congress">{{cite web|title=Azerbaijan: Early History: Iranian and Greek Influences|publisher=U.S. Library of Congress|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+az0014)|accessdate=7 June 2006}}</ref> واژه آذربایجان در پارسی میانه Āturpātākān (آتورپاتاکان) و در شکل قدیم فارسی نو Ād̲h̲arbād̲h̲agān (آذرباذَگان) و Ād̲h̲arbāyagān (آذربایَگان) تلفظ می‌شده و امروزه Āzarbāyd̲j̲ān (آذَربایجان) تلفظ می‌شود.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.encislam.brill.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0016 |عنوان=Minorsky, V.; Minorsky, V. "Azerbaijan" Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill , 2007. Brill Online. |بازبینی=۳۰ مارس ۲۰۲۰ |archive-date=۱۸ مه ۲۰۲۴ |archive-url=https://web.archive.org/web/20240518084541/https://referenceworks.brill.com/ |url-status=dead }}</ref> در واقع، «آذر» تغییریافتهٔ «آتَر» (آتش) و «بایجان» تغییریافتهٔ «پاتگان» (جایگاه نگهبان) است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=آذربایجان|ناشر=اسکای لین دهلی نو|سال=۲۰۱۴}}</ref><ref>Minorsky, V. ; Minorsky, V. "Ādharbaydjān (Azarbāydjān)." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007. Brill Online
“ called in Middle Persian Āturpātākān, older new-Persian Ād̲h̲arbād̲h̲agān, Ād̲h̲arbāyagān, at present Āzarbāyd̲j̲ān, Greek ᾿Ατροπατήνη, Byzantine Greek ᾿Αδραβιγάνων, Armenian Atrapatakan, Syriac Ad̲h̲orbāyg̲h̲ān. The province was called after the general Atropates (“protected by fire”), who at the time of Alexander's invasion proclaimed his independence (328 B.C.) and thus preserved his kingdom (Media Minor, Strabo, xi, 13, 1) in the north-western corner of later Persia (cf. Ibn al-Muḳaffaʿ, in Yāḳūt, i, 172, and al-Maḳdisī, 375: Ād̲h̲arbād̲h̲ b. Bīwarasf).</ref><ref>K. Shippman, "Azerbaijan: Pre-Islamic History" in Encyclopædia Iranica
In the Achaemenid period Azerbaijan was part of the satrapy of Media. When the Achaemenid empire collapsed, Atropates, the Persian satrap of Media, made himself independent in the northwest of this region in 321 B.C. Thereafter Greek and Latin writers named the territory Media Atropatene or, less frequently, Media Minor (e.g. Strabo 11.13.1; Justin 23.4.13). The Middle Persian form of the name was (early) Āturpātākān, (later) Ādurbādgān) whence the New Persian Ādarbāyjān</ref>

=== نام پیشین ===
{{اصلی|اران}}
[[پرونده:Asia 1200ad.jpg|بندانگشتی|300px|{{right|نقشه [[آسیا]] و آذربایجان در حدود ۱۲۰۰ میلادی}}]]

[[پرونده:Ottoman iran azerbaijan.jpg|بندانگشتی|اعتراض رسمی ایران به [[امپراتوری عثمانی]] در خصوص انتخاب نام «آذربایجان» از سوی حزب مساوات برای آران]]
این منطقه در گذشته به نام [[اران]] معروف بوده است. در روستای «بویوک دَکَن» واقع در بخش [[شکی|نوخای]] قفقاز، نوشته‌ای به خط و [[یونانی باستان|زبان یونانی باستان]] به دست آمده که تاریخ آن را سده ۲ میلادی دانسته‌اند و در آن از «[[آلبانیای قفقاز|لبانیا]]» یاد شده است. در نوشته‌های مورخان باستان از جمله [[پلیبیوس]] و [[استرابون]] نیز نام «[[آلبانیای قفقاز|آلبانیا]]» آمده است. به نظر بعضی محققان، آلبانیا در منابع [[زبان پارتی|پارتی‌زبان]] به صورت «اردان» آمده است. در منابع عهد اسلامی این نام را [[اران]] و «[[الران]]» نوشته‌اند. این نام به احتمال قوی با نام پارتی «اردان» مرتبط است. پس از لشکرکشی‌های [[تیمور]] و تاخت‌وتاز ترکمانان [[آق‌قویونلو]] و [[قراقویونلو]]، نام [[اران]] به تدریج از کتاب‌ها برداشته شد<ref name="dreza"/>

{{جعبه نقل قول
 |عنوان=تحریف تاریخ در شوروی
 |نقل‌قول= امسال، در مدارس شوروی، از دو درس تاریخ و علوم اجتماعی، امتحان نهایی به عمل نخواهد آمد، چرا که در چند دههٔ گذشته، تاریخ آن کشور به صورت کاملاً تحریف شده‌ای در کتاب‌های درسی مورد بحث قرار گرفته است.
 |منبع=روزنامهٔ ایزوستیا<ref>آذربایجان کجاست؟، نوشته دکتر جلال متینی، نشریه ایران‌شناسی، پاییز 1368، سال اول، شماره سوم، صص 462-443</ref><ref>I. Ovchinnikov, "The Test is Canceled, History Reminded!", Izvestia, The Current Digest of the Soviet Press, XL, No. 23, 1988, P.22, Moskva, June 10 1988</ref>
 |عرض= 250px
 |اندازه خط= 12px
 |شکل‌بندی عنوان= font-size:90%
 |تراز= چپ
 |تراز نقل‌قول= چپ
 |تراز منبع= راست.
 |گیومه نقل‌قول= بله
}}
در پیمان‌نامه‌های [[عهدنامه ترکمانچای|ترکمانچای]] و [[عهدنامه گلستان|گلستان]] به بخش شمالیِ [[ارس|رود ارس]] که از ایران جدا شده، نام آذربایجان داده نشده است و این نام مختص به مرزهای ایران بوده است.<ref>محسنی، محمدرضا ۱۳۸۹: ''پان ترکیسم، ایران و آذربایجان''، انتشارات سمرقند، ص۳۱</ref><ref>این دو پیمان در مجلهٔ ایران‌شناسی، ج ۱، شمارهٔ ۳، چاپ ۱۹۸۹، رویهٔ ۴۵۸ تحت عنوان «آذربایجان کجاست» توسط جلال متینی چاپ شده است.</ref>

=== تغییر نام از اران به آذربایجان ===
[[پرونده:Iran(Persia) and Caucasus.jpg|بندانگشتی|نقشه‌ای از [[رابرت کر پورتر]] در سال ۱۲۰۰ خورشیدی که شمال رودخانهٔ ارس را آذربایجان ننامیده است.]]
نخستین استفاده از نام «آذربایجان» در آن منطقه، به وقایع پس از سقوط امپراتوری روسیه و تشکیل دولتی با نام «جمهوری دموکراتیک آذربایجان» در مه ۱۹۱۸ در شهر [[تفلیس]] مربوط می‌شود.<ref name="Atabaki2006">{{cite book|last=Atabaki|first=Touraj|authorlink=تورج اتابکی|title=Iran and the First World War: Battleground of the Great Powers|url=https://books.google.com/books?id=M3adD9kNH1gC&pg=PA132|date=4 September 2006|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-1-86064-964-6|page=132|year=|location=|pages=}}</ref> تا آن زمان، یعنی ۱۹۱۸، نام «آذربایجان» صرفاً برای مناطق شمال غربی ایران استفاده می‌شد و برای مناطق بالاتر از [[ارس|رود ارس]] استفاده نمی‌شد.<ref name="I.B.Tauris2"/><ref name="I.B. Tauris">{{cite book|last1=Dekmejian|first1=R. Hrair|last2=Simonian|first2=Hovann H.|title=Troubled Waters: The Geopolitics of the Caspian Region|date=2003|publisher=I.B. Tauris|isbn=978-1-86064-922-6|page=60|url=https://books.google.com/books?id=4_jdnke35AgC|quote=Until 1918, when the Musavat regime decided to name the newly independent state Azerbaijan, this designation had been used exclusively to identify the [[Azerbaijan (Iran)|Iranian province of Azerbaijan]].}}</ref><ref name="Amsterdam University Press">{{cite book|last1=Rezvani|first1=Babak|title=Ethno-territorial conflict and coexistence in the caucasus, Central Asia and Fereydan: academisch proefschrift|date=2014|publisher=Amsterdam University Press|location=Amsterdam|isbn=978-9048519286|page=356|quote="The region to the north of the river Araxes was not called Azerbaijan prior to 1918, unlike the region in northwestern Iran that has been called since so long ago."}}</ref><ref name=":1">{{cite book|last1=Fragner|first1=B.G.|title=Soviet Nationalism: An Ideological Legacy to the Independent Republics of Central Asia|date=2001|publisher=I.B. Tauris and Company|pages=13–32|quote=In the post Islamic sense, Arran and [[Shirvan]] are often distinguished, while in the pre-Islamic era, Arran or the western [[Caucasian Albania]] roughly corresponds to the modern territory of the Republic of Azerbaijan. In the [[Soviet Union|Soviet]] era, in a breathtaking manipulation, [[Azerbaijan (Iran)|historical Azerbaijan]] (northwestern [[Iran]]) was reinterpreted as "South Azerbaijan" in order for the Soviets to lay territorial claim on historical Azerbaijan proper which is located in modern-day northwestern Iran.}}</ref> این در حالی بود که به شکل تاریخی، نام آن مناطق [[اران]] و [[شروان|شیروان]] نامیده می‌شدند.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=MybbePBf9YcC|first=Touraj|last=Atabaki|title=Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran|publisher=I.B.Tauris|year=2000|page=8|isbn=978-1-86064-554-9}}</ref> برخی [[تاریخ‌نگاری|تاریخ‌نویسان]] و پژوهشگران، تغییر نام این منطقه را از [[اران|آران]] (در [[تاریخ باستان]] با نام [[آلبانیای قفقاز|آلبانی]]) به آذربایجان که نامی مختص به ایران بود را تلاشی هدفمند از سوی اتحاد شوروی برای مداخله در امور ایران دانستند.<ref name=":1"/><ref>{{یادکرد وب|نام خانوادگی=دریایی|نام=تورج|عنوان=نامه‌ای به طراح تقسیم ایران|نشانی=http://www.bbc.co.uk/blogs/persian/viewpoints/2012/09/post-311.html|بازبینی=2012-10-02|اثر=|تاریخ=2012-09-19|ناشر=بی‌بی‌سی|نشانی بایگانی=https://www.webcitation.org/6B7MkPFf9?url=http://www.bbc.co.uk/blogs/persian/viewpoints/2012/09/post-311.html|تاریخ بایگانی=2 اکتبر 2012|کد زبان=}}</ref>

در ۲۸ آوریل ۱۹۲۰ میلادی دولت مساواتیان با حمله ارتش سرخ به باکو ساقط شد و سپس آن منطقه را «[[جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان]]» به عنوان بخشی از اتحاد شوروی نامیدند.<ref name="dreza">رضا، عنایت الله، «آذربایجان شوروی»، [[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]، جلد ۱، چاپ اول: تهران، ۱۳۶۷ ش، ص۲۳۷–۲۴۳</ref>

[[جمیل حسنلی]] (از نویسندگان پروژهٔ مطالعات جنگ سرد در دانشگاه هاروارد) می‌گوید، هر چند که سابقه پشنهاد نام آذربایجان برای منطقه در نوشته‌های یکی از روشنفکران برجسته آن دوران به نام [[جلیل محمدقلی‌زاده|جلیل محمد قلی‌زاده]] دیده می‌شود، اما پیشنهاد اصلی از سوی [[نصیب بیگ یوسف بیگلی]] ارائه شده است؛ یک فعال سیاسی اهل گنجه که تمایلات [[پان‌ترکیسم|پان‌ترکی]] داشته و او یکی از چهره‌های مهم حزب بانفوذ [[مساوات (حزب)|مساوات]] بوده است:

{{گفتاورد|قبل از سقوط تزار و در سالهای [[جنگ جهانی اول]] پیش‌بینی می‌شد که نقشه سیاسی دنیا تغییر خواهد کرد. در واقع دوره جست و جوی ایده‌ها آغاز شده بود و ایده آذربایجان پیشتر در ادبیات جای خود را باز کرده بود. اگر به مطبوعاتی که در اراضی آذربایجان شمالی از [[روزنامه اکینچی]] به این سو منتشر می‌شد نگاه کنیم دربارهٔ این ایده و این که این اراضی آذربایجان نامیده شود، نوشته‌هایی را می‌توان دید و این موضوع در مطبوعات مذاکره می‌شد. بسیاری ایده آذربایجان به عنوان دولت را به [[محمدامین رسول‌زاده|محمد امین رسول‌زاده]] نسبت می‌دهند اما خود رسولزاده می‌نویسد که بانی این اندیشه [[نصیب بیگ یوسف بیگلی]] بوده است. نصیب بیگ با دختر [[اسماعیل گاسپرالی|اسماعیل گاسپیرالی]] ازدواج کرده بود و این خویشاوندی خود نشانگر وقوف او به اندیشه گاسپیرالی یعنی اتحاد بین ترک زبانان در عمل، اندیشه و زبان است. رسولزاده خود می‌نویسد ما به اصطلاح آذربایجان که بار جغرافیایی داشت مضمون سیاسی دادیم. و بدین ترتیب دولتی با نام آذربایجان در نقشه سیاسی جهان پدیدار شد. بی شبهه در ابتدا این نامگذاری در ایران نارضایتی آفرید. چون اراضی شمالی دولت ایران نیز از نظر تاریخی آذربایجان نامیده می‌شد.<ref>حسینی، کیوان، [https://www.radiofarda.com/a/fk-fergheh-e02/27404920.html تغییر نام شمال ارس به «آذربایجان» و روایت جدایی از نگاه آنها]، [[رادیو فردا]]، ۱۲/آذر/۱۳۹۴</ref>}}

== جغرافیا ==
{{اصلی|جغرافیای جمهوری آذربایجان}}
[[پرونده:Azerbaijan Topography.png|بندانگشتی|چپ|280px|[[عارضه‌نگاری|توپوگرافی]] جمهوری آذربایجان]]
کشور آذربایجان از نظر [[دستگاه مختصات جغرافیایی|موقعیت جغرافیایی]] بین [[طول جغرافیایی]] ۲۰”/ ۵۹′/ ۴۴° تا ۵۴”/ ۳۶′/ ۵۰° شرقی و [[عرض جغرافیایی]] ۳۰″/ ۲۶′/ ۳۸° تا ۳۶″/ ۵۴′/ ۴۱° شمالی واقع شده است. این مختصات مربوط به خاک اصلی جمهوری آذربایجان است (بدون احتساب [[نخجوان]]).<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=برآورد استراتژیک آذربایجان|نام خانوادگی=واحدی|نام=الیاس|ناشر=ابرار معاصر تهران|سال=1382|شابک=|مکان=تهران|صفحات=17}}</ref>

جمهوری آذربایجان در جنوب [[رشته‌کوه قفقاز]] و شمال رودخانه [[ارس]] و در کنار [[دریای خزر]] واقع شده است. سه رشته‌کوه، [[قفقاز بزرگ]] در شمال، [[قفقاز کوچک]] در غرب، و [[کوه‌های تالش]] در جنوب، این کشور را احاطه کرده است. این کوه‌ها ۴۰ درصد از مساحت جمهوری آذربایجان را دربرگرفته است<ref>[http://www.cac-biodiversity.org/aze/aze_biodiversity.htm Azerbaijan:Biodiversity<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref> و قلهٔ کوه [[بازاردوز|بازاردوزو]] (Bazardüzü) با ارتفاع ۴۴۶۶ متر بلندترین نقطه آن است. نواحی میانی شامل جلگه‌های آران مرکزی، [[دشت مغان|مغان]] و میل و سواحل [[دریای خزر]] کم ارتفاع و پست بوده و ارتفاع در پست‌ترین نقطهٔ این کشور، ۲۸ متر پایین‌تر از سطح [[آب‌های بین‌المللی|دریاهای آزاد]] است. جمهوری آذربایجان یک [[کشور محصور در خشکی]] است. این کشور در پیرامون دریای خزر، که یک دریای بسته است، واقع شده و طول [[ساحل|خط ساحلی]] آن ۸۰۰ کیلومتر است.<ref name="ToolAutoGenRef2">[http://www.azstat.org/publications/azfigures/2007/en/001.shtml#t1_2 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref> [[تنوع زیستی]] و گیاهی آذربایجان به دلیل تنوع آب و هوا بسیار زیاد است به گونه‌ای که تنها بیش از ۴۵۰۰ گونه گیاه در کوهستان‌های آذربایجان دیده می‌شود.
{|
|[[پرونده:Ismailli State Reserve.jpg|بندانگشتی|215x215px|راست|جنگل‌های اسماعیلی]]
|[[پرونده:Murov mountain in Azerbaijan-Caucasus3.jpg|بندانگشتی|170px|راست|کوه مورو در قفقاز]]
|[[پرونده:Mountain Beshbarmag, Azerbaijan, 2007.jpg|بندانگشتی|160px|راست|[[کوه بش بارماق]]]]
|[[پرونده:Omastan.jpg|بندانگشتی|160px|راست|نمایی از جمهوری آذربایجان از مرز ایران ([[شهرستان گرمی]])]]
|}

=== مرزها ===
{|
||{{•}} [[ارمنستان]]: <small>۱۰۰۷کیلومتر</small>
||{{•}} [[ایران]]: <small>۷۶۵کیلومتر</small>
||{{•}} [[گرجستان]]:<small>۴۸۰کیلومتر</small>
||{{•}} [[روسیه]]: <small>۳۹۰کیلومتر</small>
||{{•}} [[ترکیه]]: <small>۱۵ کیلومتر</small> (از طریق [[جمهوری خودمختار نخجوان]])
||
|}

{{موقعیت جغرافیایی
| مرکز = {{پرچم آذربایجان}}جمهوری آذربایجان
| شمال = [[روسیه]]([[داغستان]])
| شمال شرقی =
| شرق = [[دریای خزر]]
| جنوب شرقی =
| جنوب = [[ایران]]
| جنوب غربی =
| غرب = [[جمهوری آرتساخ]] [[ارمنستان]] [[ترکیه]]
| شمال غربی = [[گرجستان]]
| تصویر =
}}

{{جغرافیای آذربایجان}}

=== آب و هوا ===
[[پرونده:Mean annual perseption in azerbaijan.png|بندانگشتی|چپ|220px|میانگین بارش سالانه در جمهوری آذربایجان]]
[[پرونده:Annual Mean Temperature in Azerbaijan.png|بندانگشتی|چپ|دمای میانگین سالانه در جمهوری آذربایجان]]
از لحاظ آب و هوایی، جمهوری آذربایجان دارای چندین نوع آب و هوای مختلف است. به‌طوری‌که از ۱۱ ناحیه آب و هوایی، ۹ گونه ناحیه در آذربایجان وجود دارد.<ref name="ToolAutoGenRef1">{{یادکرد وب|عنوان=AZ Hydromet|نشانی=http://www.azhydromet.com/|تاریخ=2019-12-18|بازبینی=2021-10-06|کد زبان=en-US}}</ref> میانگین دما در مناطق جلگه‌ای شمال و شرق کشور از ۶ درجهٔ سانتی‌گراد در زمستان و ۳۶ درجه در تابستان متغیر است، در حالی‌که در مناطق کوهستانی غربی زمستان‌ها تا ۹- در زمستان و ۱۲ درجه سانتی‌گراد در تابستان می‌رسد. پایین‌ترین دمای مطلق در [[اردوباد]] به میزان ۳۳- درجه سانتی‌گراد و بالاترین دما در [[جلفا (جمهوری آذربایجان)|جلفا]] به میزان ۴۶ درجه سانتی‌گراد ثبت شده است.<ref name=ToolAutoGenRef1/> به‌طور کلی شمال و شرق کشور دارای آب و هوای نسبتاً خشک و کوهستانی است در حالی‌که منطقه جنوب شرقی آب و هوای مرطوب و ملایم‌تری دارد. مناطق غربی و شمالی و جنوبی شامل [[قره‌باغ]] و شمال شرقی [[جمهوری خودمختار نخجوان]]، دامنه [[رشته‌کوه قفقاز|کوه‌های قفقاز]] و ناحیه [[لنکران]]-[[آستارا (جمهوری آذربایجان)|آستارا]] و کوه‌های [[کوه‌های تالش]] بسیار مرطوب هستند. بیشترین میزان بارش سالانه در لنکران و به میزان ۱۶۰۰ تا ۱۸۰۰ میلی‌متر و کمترین میزان بارش سالانه به میزان ۲۰۰ تا ۳۵۰ میلی‌متر در [[شهرستان آبشرون|آبشرون]] روی می‌دهد. مناطق مرکزی شامل جلگه‌های وسیع مستعد کشاورزی است که توسط رودهای [[کورا (رود)|کورا]] و [[ارس]] آب‌رسانی می‌شوند.

=== تقسیمات کشوری ===
جمهوری آذربایجان به ۵۹ بخش، ۱۱ شهر و ۱ [[جمهوری خودمختار]] تقسیم شده است. [[جمهوری خودمختار نخجوان]] دارای ۷ بخش است و بدین ترتیب، این کشور جمعاً به ۶۶ بخش تقسیم شده است.

علاوه بر این، این کشور به ۱۰ ناحیه اقتصادی تقسیم شده است. هر ناحیه اقتصادی شامل چند بخش می‌باشد. نواحی اقتصادی جمهوری آذربایجان عبارتند از:
{|
||
* [[شهرستان آبشرون|آبشرون]]
* قوبا-خاچماز
* داغلیق شیروان
* شکی-زاکاتالا
* گنجه-قازاخ
||
* یوخاری قاراباغ
* کلبجر-لاچین
* کورا
* کورای مرکزی
* لنکران-آستارا
||
|}

=== شهرهای مهم ===
{{بیشتر|فهرست شهرهای جمهوری آذربایجان}}
{{شهرهای بزرگ جمهوری آذربایجان}}

== تاریخ ==
{{اصلی|تاریخ جمهوری آذربایجان}}

=== دوره پیش از تاریخ ===
سابقه حضور بشر در جمهوری آذربایجان به هزاران سال قبل بازمی‌گردد. کاوش‌های [[غار آزوخ|غار آزیخ]] در بخش [[شهرستان فضولی|فضولی]] وجود آثاری از زندگی بشر به قدمت ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار سال را نشان می‌دهد.<ref>[http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/42_folder/42_articles/42_azikhcave.html Jawbones and Dragon Legends: Azerbaijan's Prehistoric Azikh Cave by Dr. Arif Mustafayev<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref> سنگ نگاره‌های [[قبوستان]] نیز تاریخی ۱۲ هزارساله دارند.

در [[سده ۹ (پیش از میلاد)|سده ۹ پیش از میلاد]]، [[سکاها]] یکی از اقوام ایرانی‌تبار در این ناحیه‌ای که هم‌اکنون جمهوری آذربایجان نامیده می‌شود، سکنی گزیدند. به دنبال آنان [[مادها]] بر منطقه حاکم گشتند و سپس جزئی از [[شاهنشاهی هخامنشی]] شد. با [[حمله اسکندر به ایران]] دوران حکمرانی حاکمان وابسته به او در منطقه آغاز شد. اما در دوره‌هایی حاکمان محلی حکومت‌های محلی خود را برپا می‌داشتند.<ref>https://archive.today/20121212005248/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+az0014)</ref>

=== دوره باستان ===
{{اصلی|آلبانیای قفقاز}}
[[پرونده:Ancient Gabala01.jpg|بندانگشتی|240px|دروازه‌های شهر [[قبله (جمهوری آذربایجان)|قبله]] پایتخت [[آلبانیای قفقاز]]]]

در فاصله قرن اول تا سوم میلادی [[امپراتوری روم|رومیان]] بر این منطقه مسلط شدند و نام آن را آلبانیا نهادند<ref>https://archive.today/20121213090426/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query2/r?frd/cstdy:@field(DOCID+az0015)</ref> در این دوران پادشاهی مسیحی [[آلبانیای قفقاز]] پدیدار شد اما این ناحیه در سال ۲۵۲–۲۵۳ پس از میلاد به دست [[شاپور یکم]] ساسانی افتاد.<ref>http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/v1f8/v1f8a022.html{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}} Encyclopædia Iranica</ref> کشمکش برای به دست گرفتن کنترل منطقه بین [[امپراتوری بیزانس|رومیان]]، [[فهرست شاهنشاهان ساسانی|پادشاهان ساسانی]] و حکام محلی ادامه داشت؛ و قدرت بین آن‌ها دست به دست می‌شد.<ref>http://www.caucasianhistory.org/eng{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}} Caucasian Albania</ref>

=== دوره اسلام ===
{{اصلی|اران}}
در زمان ظهور اسلام سلسله مسیحی مهرانی‌ها در آلبانیای قفقاز حاکم بودند. آنان همواره توسط ترکان خزر از شمال و اعراب از جنوب مورد تهدید واقع می‌شدند. اعراب مسلمان پس از شکست دادن [[امپراتوری روم شرقی|رومیان]] و [[شاهنشاهی ساسانی|ساسانیان]] به سوی آذربایجان لشکرکشی کردند و پس از درهم شکستن مقاومت مسیحیان به رهبری [[جوانشیر]] در سال ۶۶۷ میلادی بر این ناحیه حاکم شدند.<ref>Cyril Toumanoff. Review of C. J. F. Dowsett's "The History of Caucasian Albanians by Movsēs Dasxuranci" , Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 25, No. 1/3. (1962), p. 366</ref>

=== شروان‌شاهان ===
[[پرونده:Palace of the Shirvanshahs IAA1173.jpg|بندانگشتی|240px|[[کاخ شروان‌شاهان]] در [[باکو]]]]

از اواخر قرن دوم شمسی [[شروان‌شاهان]] حکومت منطقه آذربایجان را در دست گرفتند. آنان با آمدن [[سلجوقیان]] نیز بر مسند قدرت باقی‌ماندند. چرا که به آنان خراج می‌دادند. این سلسله تا زمان انقراضش در سال ۹۱۷ خورشیدی (۹۴۵ قمری) به دست [[شاه تهماسب یکم]] [[صفویان|صفوی]]، در قسمت‌هایی از آذربایجان به‌ویژه ناحیه شمال شرقی این جمهوری به صورت حاکمان محلی، حکم‌رانی می‌کردند.

=== غزنویان و سلجوقیان ===
در اوایل قرن پنجم شمسی [[غزنویان]] بر قسمتی از منطقه مسلط شدند. آنان اولین حکومت [[مردمان ترک|ترک‌تبار]] در منطقه بودند و در تغییر ترکیب جمعیتی و زبانی آذربایجان نقش عمده‌ای داشتند. به‌دنبال غزنویان، [[دودمان سلجوق|سلجوقیان]] که حکومتی ترک‌تبار بودند بر منطقه حاکم شدند. این دوران، دوران شکوفایی [[ادبیات فارسی]] در منطقه نیز می‌باشد. مشهورترین شاعران این دوران، [[نظامی گنجوی]] و [[خاقانی|خاقانی شروانی]] می‌باشند.<ref>http://books.google.com/books?id=-eMcn6Ik1v0C&pg=PA7&sig=njHz1tUfPk-uqSpdUzHIbL99wvg#v=onepage&q=&f=false</ref>

=== حمله مغول و تیمور ===
در [[سده ۱۳ (میلادی)|سده ۱۳]] و [[سده ۱۴ (میلادی)|سده ۱۴ میلادی]] با هجوم [[مغول]]‌ها و [[تاتارها]] (تیمور لنگ) سلسله‌های محلی برافتادند.

=== صفویه ===
در [[سده پانزدهم میلادی|سده ۱۵ میلادی]] خانات محلی تحت سلطه [[آق‌قویونلو]]ها، تا به سلطنت رسیدن [[شاه اسماعیل صفوی]] به قسمت عمده اران، شروان و قره‌باغ تسلط داشتند. آران و شروان، از اولین مناطقی بود که [[شاه اسماعیل یکم|شاه اسماعیل یکم صفوی]] تحت سلطه خود درآورد. پس از [[جنگ چالدران]] برای نخستین بار این منطقه به شکل موقت به اشغال ترکان [[امپراتوری عثمانی|عثمانی]] درآمد تا پس از دست به‌دست شدن‌های زیاد، هشتاد سال بعد، ایرانیان در زمان [[شاه عباس]] موفق به بازپس‌گیری درازمدت این منطقه شدند.

=== افشاریه و قاجاریه ===
در قرون بعد تحت حکومت افشاریه و سپس این سرزمین در داخل حکومت [[قاجاریه]] قرار داشته که در نهایت در سال‌های ۱۱۹۳ و ۱۲۰۷ خورشیدی در پی پیمان [[عهدنامه گلستان|گلستان]] و [[عهدنامه ترکمنچای|ترکمانچای]] میان [[ایران]] و [[روسیه]] از ایران جدا و به [[روسیه تزاری]] ضمیمه شد.

=== سلطه تزارها بر آذربایجان ===
[[پرونده:SV100248.jpg|بندانگشتی|200px|ساختمانی تاریخی در شهر [[باکو]]]]

پس از انعقاد پیمان [[عهدنامه گلستان|گلستان]] و [[عهدنامه ترکمنچای|ترکمانچای]] میان [[ایران]] و [[روسیه]] تزارها، کنترل منطقه قفقاز را در دست گرفتند اما همچنان نفوذ فرهنگی و معنوی ایران و [[عثمانی]] در منطقه بیشتر از نفوذ روسیه بود. در این دوره روس‌ها [[سرمایه‌گذاری]] بسیار کمی در این ناحیه می‌کردند. اما با [[استخراج نفت]] توجه به آذربایجان بیشتر گردید و اقتصاد محلی رونق گرفت.<ref>https://archive.today/20121212025029/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+az0017)</ref>

در این دوره جمعیت شهر باکو به‌طور فزاینده‌ای افزایش یافت و مهاجران [[روس]] یک سوم جمعیت شهر را تشکیل می‌دادند. [[ارامنه]] نیز در دوایر رسمی مشغول بکار بودند. اینگونه تضادهای اجتماعی باعث وقوع شورش‌هایی در سال ۱۹۰۵ میلادی شد.<ref>https://archive.today/20121212001205/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+az0018)</ref>

در دائرةالمعارف بزرگ شوروی آمده است که «در اواسط سدهٔ ۱۱م (۵ ه‍.ق) هجوم [[اقوام ترک]] (از جمله غُزان و دیگران) که دودمان سلجوقی در رأس آن‌ها قرار داشتند به [[سرزمین اران]] و شیروان آغاز گردید». چند خان‌نشین، ملک‌نشین و سلطان‌نشین کوچک پدید آمد که در نیمهٔ دوم سدهٔ ۱۲ق/نیمه دوم سدهٔ ۱۸م شمارهٔ آن‌ها به ۱۵ رسید. عمده‌ترین آن‌ها عبارت بودند از خان‌نشین‌های باکو، گنجه، دربند، قُبه (قوبا = کوبا). قراباغ، نخجوان، طالش، شَکی، شروان، ایروان، کوتکاشِن، قَبَله و شَمشادیل. سلطان‌نشین‌های کوچک بعضی مستقل و بعضی دیگر تابع خان‌ها بودند به عنوان نمونه سلطان‌نشین‌های آرش، ایلی‌سو و کوتکاشن از خان‌شکی، و ملک‌نشین‌ها از خان قراباغ تبعیت می‌کردند. در ۱۴ و ۲۱ مه ۱۸۰۵م در اردوگاه [[ارتش روسیه]] واقع در ساحل [[کورک‌چای]] موافقتنامه‌ای به امضا رسید که طبق آن، خان‌های قراباغ و شکی تابعیّت دولت روسیه را پذیرفتند. پس از پایان [[جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار|جنگ‌های ایران و روسیه]]، بخشی از این سرزمین به اشغال روسیه درآمد و در پی انعقاد معاهدهٔ ترکمانچای، بعضی خان‌ها، ازجمله خان‌های اردوباد و نخجوان، الحاق خود را به [[امپراتوری روسیه]] اعلام نمودند<ref name="dreza"/>

=== سقوط تزارها و استقلال آذربایجان ===
[[پرونده:Mammad Amin Rasulzade.jpg|بندانگشتی|150px|[[محمدامین رسول‌زاده]] اولین رئیس‌جمهور و مؤسس [[جمهوری دمکراتیک آذربایجان]] در سال ۱۹۱۸]]

در آغاز [[سده بیستم میلادی|قرن بیستم]] با رشد صنایع، تفکرات [[اصلاح‌طلبی|اصلاح‌طلبانه]] در آذربایجان شکل گرفت. در سال ۱۹۰۳ میلادی [[حزب همت|حزب چپ‌گرای همت]] با هدف دفاع از زبان و فرهنگ آذربایجانی تشکیل شد.

در سال ۱۹۱۲ با انشعاب در حزب همت، [[مساوات (حزب)|حزب مساوات]] شکل گرفت. به دنبال سقوط تزارها، حزب [[بلشویک]] که متشکل از [[مردم ارمنی|ارامنه]] و [[مردم روس|روس‌ها]] بود سعی در تشکیل دولتی [[کمونیسم|کمونیستی]] داشتند که با مخالفت مردم مسلمان و تشکیل ارتش اسلام این حرکت ناکام ماند سرانجام در روز ۱۸ مه سال ۱۹۱۸ جمهوری آذربایجان با عنوان [[جمهوری خلق آذربایجان|جمهوری دمکراتیک آذربایجان]] توسط [[محمدامین رسول‌زاده]] رهبر حزب مساوات، اعلام استقلال کرد.<ref name=ToolAutoGenRef2/><ref>https://archive.today/20121212060203/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query2/r?frd/cstdy:@field(DOCID+az0018)</ref>
[[کشتار شوشی]] که به [[نسل‌کشی ارمنی‌ها|نسل‌کشی هزاران ارمنی]] انجامید از وقایع مهم این دوره است.<ref>Giovanni Guaita (2001). "Armenia between the Bolshevik hammer and Kemalist anvil". 1700 Years of Faithfulness: History of Armenia and its Churches. Moscow: FAM. {{ISBN|5-89831-013-4|en}}.
"'''In March 1920 a terrible pogrom took place in Shushi, organized by Azerbaijanis with the support of Turkish forces. Azerbaijani and Soviet authorities during the decades will deny and try to hush up the mass killings of about 30000 Armenians'''"</ref><ref>Russian analysts Igor Babanov and Konstantin Voevodsky write that "'''On March, 1920, during the occupation of Shusha town, 30 thousand Armenians were massacred'''". / Игорь Бабанов, Константин Воеводский, Карабахский кризис, Санкт-Петербург, 1992</ref>

تلاش [[جمهوری خلق آذربایجان|جمهوری دمکراتیک آذربایجان]] برای آغاز گفتگوهای اتحاد با ایران با هجوم بلشویک‌ها ناکام ماند و این کشور نوبنیاد تنها دو سال پس از کسب استقلال، تحت سلطه اتحاد جماهیر شوروی درآمد.<ref>https://archive.today/20121212013641/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query2/r?frd/cstdy:@field(DOCID+az0019)</ref>

=== در اتحاد جماهیر شوروی ===
از سال ۱۹۲۰ با پیروزی بلشویک‌ها، جمهوری آذربایجان به مدت ۷۱ سال تا ۱۹۹۲، با نام [[جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی]] یکی از [[جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی|جمهوری‌های]] تشکیل دهندهٔ [[اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی]] بود.

از ۱۹۲۲ تا ۱۹۳۶، این کشور بخشی از [[جمهوری سوسیالیستی ماورای قفقاز شوروی]] بود و مانند گرجستان و ارمنستان، دچار گسترش شهرنشینی شد و با پیشرفت‌های گسترده اقتصادی، صنعتی شد. شهرنشینی، [[آموزش و پرورش]] و پویایی اجتماعی در جمهوری آذربایجان موجب بروز تضادهای اجتماعی بین [[کلان‌شهر]] باکو، و مناطق سنتی عقب مانده روستایی گردید. در این جمهوری آموزش به [[زبان آذربایجانی]] بود و مقامات مهم اجرایی آذربایجانی بودند. اما به ویژه در دوره حکومت [[استالین]] (۱۹۲۸–۱۹۵۳م) و رهبری [[میرجعفر باقراف|باقروف]] بر حزب کمونیست آذربایجان، این جمهوری شدیداً تحت سیطره مسکو بود. پس از مرگ وی استقلال این جمهوری بیشتر شد و فرصت‌های بیشتری برای رشد نخبگان سیاسی و فکری این کشور فراهم شد. این نخبگان در هنگام بروز نزاع با ارمنیان قره باغ، در فوریه ۱۹۸۸، در بین رهبران [[جبههٔ خلق آذربایجان]] (اپوزیسیون)، و هم مخالفان کمونیستشان حضور داشتند. در سال‌های ۱۹۸۸ و ۱۹۹۰، خشونت ضد ارمنیان به ترتیب در سومقائیت، و باکو بروز کرد و نتیجتاً در ۱۹۹۰ حکومت مسکو دست به [[عملیات نظامی]] علیه جمهوری آذربایجان زد.<ref name="cgie.org.ir">{{یادکرد وب |url=http://www.cgie.org.ir/shavadn.asp?id=391&avaid=2276 |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۱ ژوئیه ۲۰۱۱ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121029031059/http://www.cgie.org.ir/shavadn.asp?id=391&avaid=2276 |archivedate=۲۹ اکتبر ۲۰۱۲ |dead-url=yes}}</ref>

=== استقلال مجدد ===
در پی [[کودتا|کودتای]] نافرجام علیه [[میخائیل گورباچف|گورباچف]] رهبر شوروی سابق در اوت ۱۹۹۱، جمهوری آذربایجان اعلام استقلال کرد و [[ایاز مطلب‌اف]]، رهبر حزب کمونیست به عنوان نخستین رئیس‌جمهور انتخاب شد. گروه [[اپوزیسیون]] [[جبهه خلق آذربایجان|جبههٔ خلق آذربایجان]] در مهٔ ۱۹۹۲ مطلب‌اف را برانداخت و [[ابوالفضل ایلچی‌بیگ]] با شعار جدایی از [[کشورهای مستقل همسود]] و حفظ سیطره بر [[ناگورنو قره‌باغ]]، در انتخاباتی که این جبهه برگزار کرد پیروز شد.<ref name="cgie.org.ir"/> پس از او [[حیدر علی‌اف]] از ۱۹۹۳ تا زمان مرگ خود در سال ۲۰۰۳ ریاست جمهوری را بر عهده داشت و پس از او پسرش [[الهام علی‌اف]] به ریاست جمهوری رسید که تاکنون بر سر قدرت بوده است.

=== جنگ اول قره‌باغ ===
{{اصلی|جنگ اول قره‌باغ}}
'''جنگ اول قره‌باغ''' {{آذری|Qarabağ müharibəsi}}(و به {{Lang-hy|Արցախյան ազատամարտ}} جنگ آزادی‌بخش آرتساخ) جنگی بود که از فوریه ۱۹۸۸ تا [[مارس]] ۱۹۹۴ در ناحیه [[قره‌باغ]]، واقع در جنوب غربی جمهوری آذربایجان، بین جمهوری آذربایجان و اکثریت<ref name="ratios">[[دیدبان حقوق بشر]]. ''Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh''. December 1994, p. xiii, {{شابک|1-56432-142-8}}, citing: Natsional'nyi Sostav Naseleniya SSSR, po dannym Vsesoyuznyi Perepisi Naseleniya 1989 g. , Moskva, "Finansy i Statistika"</ref><ref name="refworld.org">[https://www.refworld.org/docid/49749d5b32.html World Directory of Minorities and Indigenous Peoples - Azerbaijan : Armenians]</ref><ref name="Human Rights Watch, 2015">[https://books.google.com/books?id=4ipKwifQaNIC&pg=PR18&lpg=PR18&dq=Karabakh+population+1988&source=bl&ots=ZJfs8Cgxar&sig=ACfU3U0zyQXGCpMYjixK-knQ2gGul8f2pw&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjLq-rPn9vmAhVqx4UKHd8DCNsQ6AEwEXoECA0QAQ#v=onepage&q=Karabakh%20population%201988&f=false Azerbaijan: Azerbaijani mugam]</ref><ref name="Council of Europe">[https://books.google.com/books?id=JDB8z8xZNjYC&pg=RA9-PA6&lpg=RA9-PA6&dq=Karabakh+population+1988&source=bl&ots=z3c0SJTHgh&sig=ACfU3U21oMyPPjxdMZ0t9UJhACgNDWDO_g&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiAr4Tln9vmAhUPx4UKHce7AoE4ChDoATAEegQICRAB#v=onepage&q=Karabakh%20population%201988&f=false Parliamentary Assembly Documents, Working papers 2000 Ordinary session (Third part), Volume IV]</ref>[[مردم ارمنی|ارمنی]] ساکن با پشتیبانی [[ارمنستان]] رخ داد. با بالا گرفتن درگیری، هرکدام از طرفین سعی در [[پاکسازی قومی]] مناطق تحت تصرف خود از نژاد دیگر کردند.<ref name=CASE-STUDY-IN-ETHNIC-STRIFE>{{cite journal|last=Rieff|first=David|title=Without Rules or Pity|work=Foreign Affairs|volume=76|issue=2|url=http://www.cilicia.com/armo19e.html|publisher=[[شورای روابط خارجی]]|date=June 1997|accessdate=13 February 2007|archive-url=https://archive.today/20080720114733/http://www.cilicia.com/armo19e.html|df=dmy-all|archive-date=۲۰ ژوئیه ۲۰۰۸|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite book|last=Lieberman|first=Benjamin|title=Terrible Fate: Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe|url=https://archive.org/details/terriblefateethn0000lieb|publisher=Ivan R. Dee|year=2006|location=Chicago|pages=[https://archive.org/details/terriblefateethn0000lieb/page/284 284]–292|isbn=1-56663-646-9}}</ref>

در نتیجه جنگ قره‌باغ بیش از ۳۵ هزار نفر کشته شدند و بیش از ۸۰۰ هزار نفر در نواحی مورد مناقشه، آواره و مجبور به جلای وطن شدند. برای برقراری صلح دائمی و فراگیر در منطقه کوشش‌های متعددی به عمل آمد و طرح‌های صلح مختلفی ارائه گردیده است ولی هیچ‌یک به نتیجه عینی و مورد انتظار نرسید و وضعیت حاکم بر منطقه همچنان نه جنگ و نه صلح است.<ref>علی عباس اف و هاریتون چاخاتریان، مناقشه قره‌باغ؛ آرمان‌ها و واقعیت‌ها، مترجم و نشر:موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر ایران، چاپ نخست ۱۳۸۳</ref>

در جریان جنگ [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] رئیس‌جمهور وقت ایران در اکتبر ۱۹۹۳. م / آبان [[۱۳۷۲ (خورشیدی)|۱۳۷۲]] به باکو سفر کرد و طی سه روز (۴، ۵ و ۷ آبان) دیدارهای خصوصی و مکرری با [[حیدر علی‌اف]] داشت. در این سفر رئیس‌جمهور وقت آذربایجان از [[ایران]] درخواست ورود عملی به جنگ را کرد. هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود به این موضوع پرداخته و می‌نویسد: «... تقریباً همه‌جا در حرکت‌ها و بازدیدها، رئیس‌جمهور [حیدر علی‌اف] همراه من بود، یکی از حرف‌های مهم و تکراری‌اش این بود که ایران از این فرصت جنگ با [[مردم ارمنی|ارامنه]] استفاده کند و حضور خودش را در آذربایجان بالا ببرد و گاهی تعبیر می‌کرد که این‌جا از آنِ ایران بوده و حالا هم بیایید دفاع کنید و اداره کنید. در [[نخجوان]] هم که بود، شبیه این حرف‌ها را می‌زد و تحلیل می‌کرد که اگر شما آذربایجان را تحت قدرت خود بگیرید، حاکمیت [[روسیه]] در کل [[قفقاز]] متزلزل می‌شود …». هاشمی در خاطرات ۸ آبان [۱۳۷۲] می‌نویسد: «بعد از نماز مغرب، شورای عالی امنیت ملی جلسه داشت. دربارهٔ درخواست کمک نظامی از سوی جمهوری آذربایجان مذاکره شد. در مورد کمک‌های آموزشی، تسلیحاتی و سیاسی موافقت شد اما درمورد همکاری عملی در دفاع مخالفت شد».<ref>https://www.isna.ir/news/1400071811618/پیشنهاد-الحاق-آذربایجان-به-ایران-و-پاسخ-هاشمی</ref><ref>هاشمی رفسنجانی، اکبر، صلابت سازندگی، کارنامه و خاطرات ۱۳۷۲، به کوشش زهرا سیدروحانی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، ۱۳۹۵</ref>
حیدر علی اف در ژوئن ۱۹۹۴. م / تیر [[۱۳۷۳ (خورشیدی)|۱۳۷۳]] هم در این رابطه به ایران سفر کرد که هاشمی دربارهٔ درخواست‌های وی نیز مطالبی نوشته است.<ref>https://www.eghtesadnews.com/بخش-اخبار-سایر-رسانه-ها-61/446622-ماجرای-پیشنهاد-الحاق-جمهوری-آذربایجان-به-ایران-پاسخ-آیت-الله-هاشمی</ref><ref>http://azariha.org/2661/مروری-بر-خاطرات-هاشمی-رفسنجانی-در-خصوص-2/</ref>

بحران قره‌باغ موجب قطع [[روابط دیپلماتیک]] جمهوری آذربایجان و [[ترکیه]] با ارمنستان،<ref name="کتاب:تحولات سیاسی جمهوری ارمنستان">[[تحولات سیاسی جمهوری ارمنستان|کتاب:تحولات سیاسی جمهوری ارمنستان، نویسنده: «ولی کوزه‌گر کالجی» صفحه:۱۲۱]]</ref> انسداد مرزها و شرایط جدید و شکننده‌ای را در فضای منطقه [[قفقاز جنوبی]] حاکم نمود. حضور و نقش آفرینی بازیگرانی نظیر [[ایران]]، ترکیه، [[روسیه]]، [[آمریکا]]، [[فرانسه]]، [[سازمان امنیت و همکاری اروپا]] و [[شورای امنیت سازمان ملل متحد]] در روند تحولات قره‌باغ موجب شد این بحران ابعاد منطقه‌ای و بین‌المللی به خود گیرد.<ref name="کتاب:تحولات سیاسی جمهوری ارمنستان"/>

پس از اعلام آتش‌بس در ۲۴ دسامبر ۱۹۹۴ میلادی شورای عالی قره‌باغ [[روبرت کوچاریان]] را به عنوان نخستین رئیس‌جمهور قره‌باغ انتخاب نمود و در ۳۰ آوریل ۱۹۹۵ میلادی دومین دوره انتخابات پارلمانی قره‌باغ برگزار شد. نخستین دوره انتخابات در ۲۸ دسامبر سال ۱۹۹۱ میلادی صورت گرفت.<ref name="کتاب:تحولات سیاسی جمهوری ارمنستان؛ تحولات قره باغ پس از آتش‌بس">[[تحولات سیاسی جمهوری ارمنستان|کتاب:تحولات سیاسی جمهوری ارمنستان، تحولات قره باغ پس از آتش‌بس، نویسنده: «ولی کوزه‌گر کالجی» صفحه:۱۲۰]]</ref>[[پرونده:Ilham Aliyev in Poland, 2008.jpg|بندانگشتی|230px|الهام علی‌اف رئیس‌جمهور کنونی جمهوری آذربایجان |جایگزین=]]

=== جنگ دوم قره‌باغ ===
مقاله اصلی: [[جنگ ناگورنو قره‌باغ (۲۰۲۰)|جنگ دوم قره‌باغ]]

جنگ دوم قره‌باغ در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰ بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان آغاز شد. با وجود در خواستهای کشورهای مختلف برای کاهش تنشها و بعد از چندین آتش‌بسی نا موفق بالاخره بعد از ۴۴ روز جنگ متمادی جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان با وساطت فدراسیون روسیه موفق به عقد [[توافقنامه آتش‌بس ناگورنو قره‌باغ]] در ۹ نوامبر ۲۰۲۰ شدند. بر اساس این توافق آذربایجان بخش بزرگی از مناطق اشغال شده در طی جنگ اول قره‌باغ را بازپس گرفت.

== ساختار سیاسی ==
[[پرونده:Emblem of Azerbaijan.svg|180px|بندانگشتی|{{کوچک}}از سه [[دایره]] درون هم به رنگ‌های (به ترتیب از داخل به خارج) سبز، قرمز و آبی تشکیل شده درون این سه دایره یک ستاره هشت پر با پس زمینهٔ سفید وجود دارد و درون آن واژه [[الله]] به صورت [[شعله]] برافروخته ترسیم شده است و در قسمت آبی رنگ هم هشت نقطه زرد رنگ وجود دارد به علاوه یک خوشه [[گندم]] و یک شاخه از درخت [[بلوط]] به صورت نیم دایره دور این دایره را پوشانده است.<ref>http://www.advantour.com/azerbaijan/emblem.htm</ref>{{پایان کوچک}}]]

دولت آذربایجان یک جمهوری دمکراتیک{{مدرک}}، قانون محور{{مدرک}}، لائیک و یکپارچه است.

حاکمیت دولتی در جمهوری آذربایجان بر پایه اصل تفکیک قوا اعمال می‌گردد. سیستم سیاسی جمهوری آذربایجان از منظر شکل اعمال حاکمیت دولتی، یک جمهوری بر پایه سیستم ریاست جمهوری است.

نظام سیاسی آذربایجان از سوی برخی عالمان سیاسی به خاطر نفوذ دیرپای خانواده سیاسی علی‌اف و [[حزب آذربایجان نوین]] (''Yeni Azərbaycan Partiyası'', YAP) تأسیس شده توسط [[حیدر علی‌اف]].<ref>{{Cite web|first=Chris|last=McCallion|title=A small war in Central Asia is a big problem for Joe Biden's narrative about taking on Russia and China|url=https://www.businessinsider.com/azerbaijan-armenia-war-biden-good-vs-bad-china-russia-narrative-2022-9|date=22 September 2022|access-date=22 September 2022|website=Insider.com|language=en}}</ref> سومین رئیس‌جمهور این کشور، [[اقتدارگرایی|اقتدارگرایانه]] توصیف شده است.<ref name="Freedom_House">{{cite web|url=https://freedomhouse.org/country/azerbaijan|title=Freedom House: Azerbaijan|access-date=7 February 2023}}</ref> علی‌اف (که بین ۱۹۹۳ و ۲۰۰۳ رئیس‌جمهور بود؛ او پیشتر [[دبیرکل]] [[حزب کمونیست آذربایجان (۱۹۲۰)|حزب کمونیست آذربایجان]] بین ۱۹۶۹ و ۱۹۸۲, و [[معاون اول نخست‌وزیر اتحاد جماهیر شوروی]] بین ۱۹۸۲ و ۱۹۸۷ بود) در سال ۲۰۰۳ با [[الهام علی‌اف]]، رئیس‌جمهور چهارم و کنونی جایگزین شد.<ref>{{Cite web|date=14 December 2003|title=Azerbaijan: Biography Of Deceased Former President Heidar Aliyev|url=https://eurasianet.org/azerbaijan-biography-of-deceased-former-president-heidar-aliyev|access-date=20 September 2022|website=eurasianet.org|language=en}}</ref> گرچه آذربایجان [[انتخابات در جمهوری آذربایجان|انتخابات‌های]] متعددی از زمان استقلال خود برگزار کرده و بسیاری از نهادهای رسمی یک [[دموکراسی]] را دارد، از سوی [[خانه آزادی|خانهٔ آزادی]] در دستهٔ غیرآزاد مانده است،<ref name="Freedom_House"/><ref name="frh">{{cite web|title=Combined Average Ratings: Independent Countries 2009|publisher=FreedomHouse.org|year=2009|url=http://old.freedomhouse.org/template.cfm?page=475&year=2009|access-date=10 July 2012}}{{پیوند مرده}}</ref> و این نهاد در شاخص جهانی آزادی در سال ۲۰۲۲ به آن امتیاز ۹ از ۱۰۰ داده و آن را یک «رژیم مستحکم اقتدارگرا» خواند.<ref>{{Cite web|title=Azerbaijan: Freedom in the World 2022 Country Report|url=https://freedomhouse.org/country/azerbaijan/freedom-world/2022|access-date=2022-06-12|website=Freedom House|language=en}}</ref> در سال‌های اخیر شمار زیادی از روزنامه نگاران، وکلا و و کنشگران حقوق بشر آذربایجانی بابت انتقاد از رئیس‌جمهور علی‌اف و مقامات حکومت دستگیر و زندانی شده‌اند.<ref>"[https://www.washingtonpost.com/opinions/jailed-without-trial-in-azerbaijan/2015/03/01/34a1d342-bea1-11e4-bdfa-b8e8f594e6ee_story.html Jailed without trial in Azerbaijan]," ''[[واشینگتن پست]]''. 1 March 2015. Retrieved 26 September 2015.</ref> قطعنامه‌ای در پارلمان اروپا در سپتامبر ۲۰۱۵ آذربایجان را دچار «بزرگ‌ترین افول در حکمرانی دمکراتیک در کل اوراسیا در ده سال اخیر» دانسته و ذکر کرده گفتگوی آن با این کشور در زمینه حقوق بشر «هیچ پیشرفت بزرگی» نداشته است.<ref>"[https://www.washingtonpost.com/opinions/no-this-is-the-truth-about-azerbaijan/2015/09/25/d68a6fd0-608f-11e5-b38e-06883aacba64_story.html No, this is the truth about Azerbaijan's repression]." ''The Washington Post''. 25 September 2015. Retrieved 26 September 2015.</ref> در سال ۲۰۱۶، رئیس‌جمهور آذربایجان فرمانی را برای عفو یک دوجین از افرادی را صادر کرد که از سوی برخی سازمان‌های غیردولتی ۱۷ زندانی سیاسی شناخته می‌شدند.<ref>[http://president.az/articles/18131 Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi – SƏNƏDLƏR " Sərəncamlar Məhkum edilmiş bir sıra şəxslərin əfv olunması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı]. President.az. Retrieved 1 July 2017.</ref> این فرمان مورد استقبال وزارت امور خارجه آمریکا قرار گرفت و قدمی مثبت دانسته شد.<ref>[https://2009-2017.state.gov/r/pa/prs/ps/2016/03/254820.htm Release of Activists, Journalists, and Political Party Members in Azerbaijan]. 2009–2017.state.gov. Retrieved 1 July 2017.</ref> در مارس ۲۰۱۷، فرمان عفو دیگری صادر شد که منجر به آزادی افرادی شد که ۱۶ زندانی سیاسی تلقی می‌شدند.<ref>[http://president.az/articles/23141 Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi – SƏNƏDLƏR " Sərəncamlar Məhkum edilmiş bir sıra şəxslərin əfv olunması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı]. President.az. Retrieved 1 July 2017.</ref>

=== رئیس دولت ===
رئیس جمهوری هر ۵ سال یک بار به روش مراجعه به آرای مخفی عمومی انتخاب می‌شود. الهام حیدر اوغلو علی‌یف در تاریخ ۹ اکتبر ۲۰۱۳ به ریاست‌جمهوری آذربایجان برگزیده شده است.

=== قوه مقننه جمهوری آذربایجان ===
مجلس ملی جمهوری آذربایجان از ۱۲۵ نماینده تشکیل شده است. انتخابات چهارمین دورهٔ این مجلس در ۷ نوامبر ۲۰۱۰ برگزار شد. ۱۰۵ نفر برابر با ۸۴٪ از نمایندگان را آقایان و ۲۰ نفر برابر با ۱۶٪ از نمایندگان را زنان تشکیل می‌دهند.

=== قوه قضاییه ===
جمهوری آذربایجان شامل دادگاه قانون اساسی، دیوان عالی کشور، دادگاه استیناف و دادگاه اقتصاد می‌باشد.

'''سیستم سیاسی جمهوری آذربایجان''' بر پایهٔ اصول چند حزبی و تکثرگرایی استوار است. در حال حاضر در جمهوری آذربایجان ۵۵ حزب سیاسی دارای مجوز بوده و مشغول فعالیت هستند. احزاب سیاسی از طریق عضویت در نهاد مقننه و نهادهای مدیریت محلی، در اعمال حاکمیت دولتی مشارکت می‌کنند. به جز احزاب سیاسی، بالغ بر ۴۰۰۰ تشکل مردم‌نهاد نیز در کشور فعالیت دارند.

== اقتصاد ==
{{نوشتار اصلی|اقتصاد جمهوری آذربایجان}}
[[پرونده:Economic regions Azerbaijan.PNG|چپ|220px|بندانگشتی|نواحی اقتصادی جمهوری آذربایجان]]
جمهوری آذربایجان در مقایسه با جمهوری‌های تازه استقلال یافته اطراف خود در اثر بهره‌برداری از منابع نفتی که در سال ۲۰۰۸ برابر ۷ میلیارد بشکه بوده است (که حدود یک درصد از ذخایر اثبات شده جهان) که در حال حاضر در منطقه یک صادرکننده محصولات گازی محسوب می‌شود.<ref name="Zamin">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی = http://www.khabaronline.ir/news-29222.aspx  |عنوان = خبر انلاین |ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۲۲ مه ۲۰۱۱ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20110708075317/http://www.khabaronline.ir/news-29222.aspx  |archivedate = ۸ ژوئیه ۲۰۱۱ |dead-url = yes}}</ref> و سرمایه‌گذاری پس از استقلال توسعه بیشتری پیدا کرده است. با وجود این بعد از استقلال این کشور، تورم فزاینده ناشی از آثار جنگ [[قره‌باغ]] همراه با سیاست‌های آزادسازی قیمت‌ها و [[خصوصی‌سازی]] اقتصاد موجب شد که مردم جمهوری آذربایجان تحت فشارهای شدید اقتصادی قرار گیرند و [[قدرت خرید]] آن‌ها به‌سرعت کاهش یابد ولی از سال ۱۹۹۶ میلادی، افزایش درآمدهای حاصل از قراردادهای نفتی بین‌المللی، روند رو به رشد سرمایه‌گذاری خارجی، اعتبارات [[صندوق بین‌المللی پول]] و [[بانک جهانی]] و مساعدت [[کشورهای اروپایی]] موجب شد تا اقتصاد نابسامان این کشور کمی رو به بهبود گذارد. در سال ۲۰۰۷ از تعداد کل شاغلان در بخش اقتصادی ۷۰ درصد در [[بخش خصوصی]] مشغول به کار بودن و تعداد بیکاران ۲۸۱ هزار نفر بوده است.<ref name="Zamin"/>

[[تولید ناخالص داخلی]] آن در سال ۲۰۱۹ معادل ۴۵ میلیارد دلار<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Azerbaijan GDP - Gross Domestic Product 2014|نشانی=https://countryeconomy.com/gdp/azerbaijan?year=2014|وبگاه=countryeconomy.com|بازبینی=2019-03-10|کد زبان=en}}</ref> بوده است که تولید ناخالص سرانه اهالی کشور را معادل ۴۵۰۰ دلار می‌کند.<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=90&pr.y=6&sy=2016&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=912&s=NGDPD,NGDPDPC,PPPGDP,PPPPC&grp=0&a= Azerbaijan] International Monetary Fund</ref>

جمهوری آذربایجان برای ثبات بخشیدن به اوضاع اقتصادی با کمک صندوق بین‌المللی پول دو برنامهٔ اقتصادی را به اجرا درآورده و توانسته است میزان تورم را کاهش دهد.{{مدرک}} میزان تورم در این کشور از ۴۱۱ درصد در سال ۱۹۹۵ میلادی به ۲۰ درصد در سال ۱۹۹۶ میلادی{{مدرک}} و ۷/۳ درصد در سال ۱۹۹۷{{مدرک}} و صفر درصد در سال ۱۹۹۸ میلادی{{مدرک}} و (۵-) درصد در نیمه نخست سال ۲۰۰۰ میلادی کاهش یافته است.{{مدرک}}

در سال ۲۰۰۸ میلادی جمهوری آذربایجان بنا به گزارش بانک جهانی برترین کشور از نظر اجرای برنامه‌های اصلاحات اقتصادی بین ۱۰ کشور محاسبه شده (ده کشوری که جزئیات اطلاعات اقتصادی خود را در اختیار بانک جهانی قرار دادند) بوده است و در رتبه نخست قرار گرفت.<ref>[https://donya-e-eqtesad.com/بخش-دنیا-5/472130-جمهوری-آذربایجان-در-رتبه-نخست-اصلاحات-اقتصادی-جهان گزارش بانک جهانی: جمهوری آذربایجان در رتبه نخست اصلاحات اقتصادی جهان]</ref>{{مدرک}}

واحد پول ملی این کشور منات آذربایجان است که هر منات معادل ۰٫۵۸۸ دلار آمریکا و هر دلار آمریکا معادل ۱٫۶۹۸ منات است. (آوریل ۲۰۲۲)

== کشاورزی و دامپروری ==
طبق گزارش فائو، در سال ۲۰۱۸ مهم‌ترین محصولات کشاورزی آذربایجان به این صورت بوده است:<ref>{{یادکرد وب|عنوان=FAOSTAT|نشانی=http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC/visualize|وبگاه=www.fao.org|بازبینی=2020-06-23}}</ref>

گندم (۱٬۹۹۱٬۰۰۰ تن) - هندوانه (۳۰۷٬۰۰۰ تن) - گردو (۱۱٬۷۴۰ تن) - گوجه فرنگی (۶۰۹٬۰۰۰ تن) - چغندر قند (۲۷۷٬۰۰۰ تن) - به (۳۲٬۰۰۰ تن) - سیب زمینی (۸۹۸٬۰۰۰ تن) - گلابی (۵۲٬۰۰۰ تن) - پیاز (۲۳۵٬۰۰۰ تن) - ذرت (۲۴۸٬۰۰۰ تن) - فندق (۵۲٬۰۰۰ تن) - انگور (۱۶۷٬۰۰۰ تن) - سیر (۴۴٬۹۰۰ تن) - انجیر (۱۱٬۲۰۰ تن) - بادمجان (۷۹٬۰۰۰ تن) - خیار (۲۲۳٬۰۰۰ تن) - آلبالو (۳۸٬۸۰۰ تن) - جو (۹۱۶٬۰۰۰ تن) - سیب (۲۷۷٬۰۰۰ تن) - کلم (۱۰۸٬۰۰۰ تن)

همچنین تعداد دام زنده در این کشور به این ترتیب می‌باشد:

گاو (۲٬۴۸۲٬۰۰۰ رأس) - گاومیش (۱۷۶٬۰۰۰ رأس) - بز (۶۲۲٬۰۰۰ رأس) - اسب (۶۵٬۰۰۰ رأس) - گوسفند (۷٬۶۸۱٬۰۰۰ رأس)

== جهانگردی ==
جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر تلاش‌های قابل توجه‌ای برای افزایش گردشگری خود داشته است. همچنین سال ۲۰۱۱درکشور آذربایجان سال ''گردشگری آذربایجان'' نمایده شد. کشور آذربایجان در سال ۲۰۱۰ میزبان بیش از دو و نیم میلیون گردشگر بوده است، در سال‌های اخیر سهم گردشگری آذربایجان را بیشتر کشورهای [[اوکراین]]، [[قزاقستان]]، [[ایران]]، [[گرجستان]]، [[اردن]]، [[بحرین]]، [[آلمان]]، [[استرالیا]]، [[بلغارستان]] و [[فنلاند]] داشته‌اند<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی = http://www.shasa.ir/newsdetail-109779-fa.html |عنوان = شبکه اطلاع‌رسانی ساختمان ایران |ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20110720180315/http://www.shasa.ir/newsdetail-109779-fa.html |archivedate = ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۱ |dead-url = yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.sabadnews.com/economicnews/mobile/index.php?news=30938|عنوان = پایگاه خبری سبد نیوز|ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20110720180309/http://www.sabadnews.com/economicnews/mobile/index.php?news=30938|archivedate = ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۱|dead-url = yes}}</ref>{{مدرک}} در سال ۲۰۱۲ جمهوری آذربایجان بیشترین گردشگر را در منطقه قفقاز پذیرا بوده است. در همین سال علی‌رغم اینکه ایران دو برابر جمهوری آذربایجان گردشگر پذیرفته اما درآمد گردشگری جمهوری آذربایجان در این سال بیش از دو برابر درآمد ایران بوده است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.e-unwto.org/content/r13521/fulltext.pdf |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۲ سپتامبر ۲۰۱۴ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150112082549/http://www.e-unwto.org/content/r13521/fulltext.pdf |archivedate=۱۲ ژانویه ۲۰۱۵ |dead-url=yes}}</ref>

میراث فرهنگی و معماری ملی و [[اسلام]]ی از مهم‌ترین عامل‌های ثبات در جمهوری آذربایجان محسوب می‌شود. این کشور به‌عنوان دومین کشور [[شیعه]] در جهان، با میراث‌های معماری، آداب و رسوم، تنوع‌های فرهنگی، انواع پوشاک، صنایع دستی، غذاهای سنتی و چشم‌اندازهای جغرافیایی و طبیعی از نظر جهانگردی قابل‌توجه بوده و همه‌ساله هزاران گردشگر خارجی را به سمت جمهوری آذربایجان جذب کرده که از نظر اقتصادی نیز تأثیر به‌سزایی در [[رشد اقتصادی]] این کشور داشته است.<ref name="Zamin"/><ref>Власти Азербайджана обеспокоены состоянием исторических памятников в Нагорном Карабахе {{ru icon}}</ref>

== نیروهای مسلح ==
{{اصلی|نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان}}
تاریخ [[نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان|نیروهای مسلح آذربایجان]] به زمان جمهوری دموکراتیک آذربایجان در سال ۱۹۱۸ که ارتش ملی تازه شکل گرفته بود بازمی‌گردد.<ref>[http://www.azembassy.com.pk/en/book/?get=c3 ''Azerbaijan: Short History of Statehood''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070718172824/http://www.azembassy.com.pk/en/book/?get=c3 |date=۱۸ ژوئیه ۲۰۰۷}}, Embassy of Republic of Azerbaijan in Pakistan, 2005, Chapter 3.</ref><ref>[http://www.calend.ru/holidays/0/0/1393/ Creation of National Army in 1918] {{Ru icon}}.</ref> وقتی جمهوری آذربایجان استقلال خود را پس از فروپاشی شوروی سوسیالیستی به‌دست‌آورد بر پایه قانون در سال ۱۹۹۱ ارتش جمهوری آذربایجان تأسیس گردید.<ref>[http://www.base.spinform.ru/show_doc.fwx?Regnom=2893 Law of the Republic of Azerbaijan on Armed Forces], No. 210-XII, 9 October 1991 {{Ru icon}}.</ref> تا سال ۲۰۰۲ ارتش آذربایجان دارای ۹۵۰۰۰ پرسنل نظامی فعال و همچنین دارای ۱۷۰۰۰ [[شبه‌نظامی|نیروی شبه‌نظامی]] است.<ref name="Blandy12">C. W. Blandy [http://www.da.mod.uk/colleges/arag/document-listings/caucasus/08(17)CWB.pdf Azerbaijan: Is War Over Nagornyy Karabakh a Realistic Option? Advanced Research and Assessment Group. Caucasus Series 08/17. — Defence Academy of the United Kingdom, 2008, p.12] {{Webarchive|url=http://archive.wikiwix.com/cache/20110223145427/http://www.da.mod.uk/colleges/arag/document-listings/caucasus/08(17)CWB.pdf |date=23 فوریه 2011}}</ref> نیروهای مسلح این کشور، دارای سه شاخه [[نیروی دریایی جمهوری آذربایجان|نیروی دریایی آذربایجان]]، [[نیروی هوایی جمهوری آذربایجان|نیروی هوایی]] و [[نیروی زمینی جمهوری آذربایجان|نیروی زمینی]] است. افزون بر این شاخه‌های اصلی، نیروهای نظامی آذربایجان دارای زیرشاخه‌هایی است که در موقع لزوم می‌توانند در دفاع از کشور کمک کنند. این نیروها شامل گارد ساحلی، مرزبانان و نیروهای انتظامی داخلی است.<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html|title=CIA World factbook Azerbaijan|access-date=۱۸ سپتامبر ۲۰۰۷|archive-date=۹ ژوئیه ۲۰۱۶|archive-url=https://web.archive.org/web/20160709035525/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html|url-status=dead}}</ref> گارد ملی آذربایجان یک نیروی بیشتر [[شبه‌نظامی]] است که یک نهاد نیمه‌مستقل ویژه از سرویس حفاظت دولتی است که زیر نظر رئیس‌جمهور اداره می‌شود.<ref>{{cite web|url=http://www.axisglobe.com/news.asp?news=13236 |title=AxisGlobe.com |publisher=AxisGlobe.com |date=۲۰۰۹-۱۲-۲۱ |accessdate=۲۰۱۰-۰۶-۳۰}}</ref>

آذربایجان پیمان [[نیروهای مسلح]] متعارف در اروپا ('''سی اف ای''') را امضا کرده است. این کشور همکاری نزدیکی با [[ناتو]] در پروژهای حفاظت از صلح دارد. آذربایجان ۱۵۱ نیروی حافظ صلح در [[عراق]] و ۱۸۴ نیرو در [[افغانستان]] دارد.<ref>{{cite web|url=http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav060409.shtml|title= Azerbaijani parliament voted in March to double the number of Azerbaijani peacekeepers serving in Afghanistan to 184| publisher = eurasianet.org |accessdate=۲۰۰۷-۰۵-۲۷}}</ref>

بودجه نظامی آذربایجان برای سال ۲۰۱۱ معادل ۴٫۴۶ میلیارد دلار بوده است.<ref name="ng.ru">[http://www.ng.ru/politics/2011-01-24/1_karabah.html Карабахский детонатор на взводе - В Баку и Ереване все четче звучит воинственная риторика<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref> آذربایجان دارای صنایع دفاعی تولید اسلحه سبک، سیستم‌های کوچک توپخانه و برخی [[وسایل نقلیه]] نظامی است.<ref>{{cite web|url=http://www.un-az.org/undp/bulnews55/en3.php|title=Azerbaijan manufacturing arms}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.topix.com/world/azerbaijan/2008/09/azerbaijan-gearing-for-manufacturing-aircraft-and-helicopter|title=Azerbaijan to manufacture its own aircraft and helicopters}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.today.az/news/business/47845.html|title=Azerbaijan will produce competitive tanks, aircraft and helicopters in the future}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.panarmenian.net/news/eng/?nid=28123|title=Azerbaijan to produce tanks, aviation bombs and pilotless vehicles in 2009}}</ref> ارتش آذربایجان همکاری‌های تمرینی با گارد ملی اوکلاهاما داشته است.<ref>{{cite web|url=http://www.ngb.army.mil/ia/states/states/ok_azerbaijan%5B1&#93;.htm|title=State Partnership Program Coordinator Conference Site Oklahoma – Azerbaijan|access-date=۱۸ مارس ۲۰۱۷|archive-date=۳۰ ژوئیه ۲۰۱۳|archive-url=https://web.archive.org/web/20130730162744/http://www.ng.mil/|url-status=dead}}</ref>

== سیاست ==
[[File:Benyamin_Netanyahu_visit_to_Azerbaijan,_2016_1.jpg|پیوند=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Benyamin_Netanyahu_visit_to_Azerbaijan,_2016_1.jpg|چپ|بندانگشتی|[[الهام علی‌اف]] رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان و نتانیاهو نخست‌وزیر اسرائیل]]
به‌دنبال استقلال، فعالیت‌های سیاسی در جمهوری آذربایجان به‌شدت افزایش یافت.{{مدرک}} یکی از بزرگ‌ترین سازمان‌های سیاسی اپوزیسیون [[جبهه خلق آذربایجان|جبههٔ خلق آذربایجان]] حول [[ملی‌گرایی]] ملی و دفاع در مقابل حملات ارمنستان تشکیل شد.{{مدرک}} این سازمان در مراحل بعدی حاوی فراکسیونهایی با اندیشه‌های پان ترکیسم نیز بوده است. در اولین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری [[ابوالفضل ایلچی‌بیگ]] با اندیشه‌های قوم گرایانه این مقام رسید، بعد از انتخاب ایلچی‌بیگ وی به همراه [[وزیر کشور]] خود اسکندر حمیداف در چندین نوبت خواستار تشکیل ترکیه بزرگ که شامل تمام نواحی شمالی ایران می‌شد شدند. پس از شکست‌های پیاپی در جنگ با ارمنستان، و شکست تقریباً تمامی سیاست‌های وی، و چندین قیام خونین در چند شهر از جمله [[گنجه]]، [[حیدر علی‌اف]] رئیس وقت پارلمان طی یک کودتای بدون خون‌ریزی قدرت را به دست آورد و [[ابوالفضل ایلچی‌بیگ|ایلچی‌بیگ]] به تبعید فرستاده شد.

در زمان ریاست‌جمهوری وی و پسرش روابط با ایران به‌تدریج گرمتر شد، تا جایی که رؤسای جمهور هر دو کشور در چندین نوبت به کشور یکدیگر سفر کرده‌اند، و جمهوری آذربایجان کنسولگری‌ای نیز در شهر [[تبریز]] افتتاح کرد و علی‌اف پسر به آن شهر سفر کرده و با تجار آن دیدار کرد. موافقتنامه‌های زیادی نیز در زمینه‌های تجاری، ورزشی، فرهنگی و مرزی بین دو کشور بسته شده است. در سال‌های اخیر جریانات ضدایرانی تحت حاکمیت [[الهام علی‌اف]] دوباره شدت گرفته است.<ref>[http://www.tabnak.ir/fa/news/210320/مقامات-جمهوری-آذربایجان-به-دنبال-تجزیه-ایران-هستیم - مقامات جمهوری آذربایجان: به دنبال تجزیه ایران هستیم <!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref> همچنین این کشور در فهرست ناقضان [[آزادی رسانه|آزادی مطبوعات]] است.<ref>[http://azerireport.com/index.php?option=com_content&task=view&id=2170&Itemid=48 azerireport.com - Azerbaijan Belongs On Obama's List Of Violators Of Press Freedom<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref>

=== مسایل مورد مناقشه ===
{{اصلی|کشتار سومگاییت}}
{{اصلی|کشتار خوجالی}}
{{اصلی|جنگ قره‌باغ}}
در پی گسسته شدن اتحاد جماهیر شوروی و آغاز درگیری‌های قومی، تعداد کثیری از ساکنان [[مردم ارمنی|ارمنی]] منطقه [[قره‌باغ]] با مداخله ارتش [[ارمنستان|جمهوری ارمنستان]] موفق به کنترل این ناحیه و شش ناحیه غیر ارمنی‌نشین شدند. جمهوری [[قره‌باغ]] که کنترل بیست درصد از اراضی جمهوری آذربایجان را دارد تا کنون توسط هیچ کشوری به رسمیت شناخته نشده است و از هر لحاظ تحت نفوذ و حاکمیت [[ارمنستان]] می‌باشد. در اثر این جنگ‌ها حدود یک میلیون اهالی آذری، ارمنی و کُرد جنگ‌زده این منطقه [[بی خانمان]] گشته و تعداد کثیری هنوز در پناهگاه‌های موقتی و نیمه موقتی به‌سر می‌برند.

=== حقوق بشر ===
جمهوری آذربایجان یکی از ضعیف‌ترین کشورها در رعایت [[حقوق بشر]] است. در چند سال گذشته فشار بر منتقدان دولت به روش‌های گوناگون در حال افزایش بوده است. گفته می‌شود یکی از دلایل عدم تمایل اعضای [[شورای اروپا]] به مجازات یا مذاکره در این مورد با جمهوری آذربایجان، به خاطر منابع [[نفت خام]] و [[گاز طبیعی]] این کشور است.<ref>[http://www.bbc.co.uk/persian/world/2014/10/141022_an_azerbaijan_politics_critics_detained 'فشار بر منتقدان جمهوری آذربایجان زیاد می‌شود'] بی‌بی‌سی فارسی، ۳۰ مهر ۱۳۹۳</ref>

== جمعیت‌شناسی ==
{{اصلی|جمعیت‌شناسی جمهوری آذربایجان|فهرست شهرهای جمهوری آذربایجان}}
از جمعیت ۸٬۲۳۸٬۶۷۲ نفری جمهوری آذربایجان، ۵۱ درصد شهرنشین و ۴۹ درصد در روستاها زندگی می‌کنند.<ref>[http://www.intute.ac.uk/worldguide/html/819_people.html Intute - World Guide - Azerbaijan]</ref> نرخ [[رشد جمعیت]] در این کشور ۰٫۷۶۲ درصد است.

=== قومیت‌ها ===
براساس سرشماری سال ۱۹۹۹، ۹۰٫۶ درصد از جمعیت جمهوری آذربایجان را [[مردم آذربایجانی|آذربایجانی]]، ۲٫۲ درصد را [[مردم لزگی|لزگی]] ([[داغستان|داغستانی]])، ۱٫۸ درصد را [[مردم روس|روس]] و ۱٫۵ درصد را [[مردم ارمنی|ارمنی]] تشکیل می‌دهند؛ البته تقریباً تمامی ارمنی‌ها در [[قره‌باغ|منطقهٔ خودمختار قره‌باغ کوهستانی]] زندگی می‌کنند.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html#People |عنوان=CIA - The World Factbook |بازبینی=۴ اوت ۲۰۱۰ |archive-date=۹ ژوئیه ۲۰۱۶ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160709035525/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html#People |url-status=dead}}</ref> براساس سرشماری سال ۱۹۸۹ شوروی، حدود ۲۶۲٬۰۰۰ نفر غیر آذربایجانی از ۹ قومیت مختلف در این کشور زندگی می‌کرده‌اند که از این میان، ۱۷۱٬۰۰۰ نفر لزگی و ۲۱٬۰۰۰ نفر تالشی بوده‌اند؛ اما تالشی‌ها جمعیت خود را حدود ۲۰۰٬۰۰۰ تا ۳۰۰٬۰۰۰ نفر برآورد می‌کنند.<ref>[http://countrystudies.us/azerbaijan/18.htm Azerbaijan - Population and Ethnic Composition]</ref>

آمارهای رسمی این کشور در مورد اقلیت‌های قومی مورد چالش پژوهشگران قرار گرفته است و در محافل خصوصی نیز خود آذربایجانی‌ها قبول دارند که تعداد لزگی‌ها، تالش‌ها و کردها بسیار بیشتر است.<ref name="Cornell, Svante E 2000. p 2622">Cornell, Svante E. Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. Richmond, Surrey,, GBR: Curzon Press Limited, 2000. p 262. Where as officially the number of Lezgins registered as such in Azerbaijan is around ۱۸۰٬۰۰۰ the Lezgins claim that the number of Lezgins registerd in Azerbaijan is much higher than this figure, some accounts showing over ۷۰۰٬۰۰۰ Lezgins in Azerbaijan. These figures are denied by the Azerbaijani government, but in private many Azeris acknowledge the fact that the Lezgins – for that matter the Talysh or the Kurdish-population of Azerbaijan is far higher than the official figures... For the Lezgins in Azerbaijan, the existence of ethnic kin in Dagestan is of high importance. Nariman Ramazanov, one of the Lezgin political leaders, has argued that whereas the Talysh, Tats, and Kurds of Azerbaijan lost much of their language and ethnic identity, the Lezgins have been able to preserve theirs by their contacts with Dagestan, where there was naturally no policy of Azeri assimilation. …. The Lezgin problem remains one of the most acute and unpredictable of the contemporary Caucasus. This said, the conditions for a peaceful resolution of the conflict are present. No past conflict nor heavy mutual prejudices make management of the conflict impossible; nor has ethnic mobilization taken place to a significant extent. Hence there are no actual obstacles to a de-escalation of the conflict at the popular level. At the political level, however, the militancy of Sadval and the strict position of the Azeri government give cause for worry, and may prevent the settlement of the conflict through a compromise such as a freetrading zone. The Lezgin problem needs to be monitored and followed in closer detail, and its continued volatility is proven by the tension surrounding a recent Lezgin congress in Dagestan.</ref> هم‌اکنون دولت جمهوری آذربایجان سیاست سخت آسیمیله کردن اقلیتهای قومی را پیگیری می‌کند<ref>Christina Bratt (EDT) Paulston, Donald Peckham (eds.), Linguistic Minorities in Central and Eastern Europe, Multilingual Matters publisher, 1998, {{ISBN|1-85359-416-4|en}}, p. 106 1993 there was an attempt officially to restore the Latin script; very few people advocated the Arabic script. Kryzi and Khinalug speakers, as well as most Tsakhurs, are bilingual and tend to assimilate with the Azeris. The same is true of the Tat speakers, and slightly less about the Talysh. At least there is no official recognition, teaching or publishing in these languages in any form. Lezghins in Azerbaijan are struggling very determinedly for their linguistic revival, but with little success. Generally there is a prevailing policy of forceful assimilation of all minorities, including the Talysh, Tat, Kurds and Lezgins. There is little or no resistance to assimilation from the Kryzi, Khinalug, Tsakhurs or Tat, and not much resistance from the Talysh. There are some desperate efforts of resistance from the Udin, stubborn resistance from the Kurds, and an extremely active struggle from the Lezgins, who want to separate Lezgin populated districts both from Dagestan and Azerbaijan in order to create an autonomous republic with Lezgin as the state language.</ref> و باعث گردیده است که بسیاری از لزگی‌ها، تالش‌ها و کردها در این صدسال اخیر در قوم آذربایجانی ادغام شوند.<ref>Cornell, Svante E. Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. Richmond, Surrey,, GBR: Curzon Press Limited, 2000. p 49. Further, Many Kurds, Lezgins, Talysh in Azerbaijan were assimilated into the Azerbaijani identity</ref> این در حالیست که بر اساس [[قانون اساسی]] جمهوری آذربایجان تمام اقوام ساکن این کشور از حق آموزش به [[زبان مادری]] و حفظ فرهنگ بومی برخوردارند.<ref>{{یادکرد وب|url=http://www.un-az.org/doc/constitution.doc|title=نسخه آرشیو شده|accessdate=۱۳ ژوئن ۲۰۱۶|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150922082955/http://www.un-az.org/doc/constitution.doc|archivedate=۲۲ سپتامبر ۲۰۱۵|dead-url=yes}}</ref> اما این اصل قانون اساسی کشور به درستی توسط دولت به اجرا در نیامده و [[شورای اروپا]] نیز در گزارش سال ۲۰۰۹ خود تلاش دولت این کشور را برای حفظ [[تنوع فرهنگی]] و فرهنگ‌های قومی کم دانسته است.<ref>http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/progress2009/sec09_512_en.pdf The legislative and institutional framework for the protection of national minorities remains insufficient. Issues of concern include the lack of comprehensive anti-discriminatory legislation and limited possibilities for national minorities to effectively channel their views and concerns to the authorities, as well as reported cases of intolerance faced by persons or organisations advocating minority rights. Some national minorities continue to face discrimination. Like last year, there was no progress towards ratification of the Protocol n° ۱۲ of the ECHR on the general prohibition of discrimination or of the European Charter on Minority Languages.</ref>

'''جدول جمعیت گروه‌های قومی آذربایجان (۱۹۲۶–۲۰۰۹)'''<ref>''Statistical Yearbook of Azerbaijan 2006'', State Statistical Committee, Baku, table 2.6, p. 69</ref><ref>{{یادکرد وب|url=http://www.azerbaijan.az/_GeneralInfo/_Population/_population_e.html|title=The Population of Azerbaijan|accessdate=۲۷ اوت ۲۰۱۳|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180328034119/http://www.azerbaijan.az/_GeneralInfo/_Population/_population_e.html|archivedate=۲۸ مارس ۲۰۱۸|dead-url=yes}}</ref>
{| class="wikitable" style="text-align: right;"
|- bgcolor="#e0e0e۰"
! rowspan="2" |{{سخ}}گروه قومی
! colspan="2" | آمار دولتی ۱۹۲۶<sup>۱</sup>
! colspan="2" | آمار دولتی ۱۹۳۹<sup>۲</sup>
! colspan="2" | آمار دولتی ۱۹۵۹<sup>۳</sup>
! colspan="2" | آمار دولتی ۱۹۷۰<sup>۴</sup>
! colspan="2" | آمار دولتی ۱۹۷۹<sup>۵</sup>
! colspan="2" | آمار دولتی ۱۹۸۹<sup>۶</sup>
! colspan="2" | آمار دولتی ۱۹۹۹<sup>۶</sup>
! colspan="2" | آمار ۲۰۰۹<ref name="Azer2009">[http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls Censuses of Republic of Azerbaijan 1979, 1989, 1999, 2009]</ref>
|- bgcolor="#e0e0e۰"
! تعداد
! %
! تعداد
! %
! تعداد
! %
! تعداد
! %
! تعداد
! %
! تعداد
! %
! تعداد
! %
! تعداد
! %
|-
| align="left" |[[مردم آذری|آذربایجانی‌ها]]
| align="right" | ۱٬۴۳۷٬۹۷۷
| align="right" | ۶۲٫۱
| align="right" | ۱٬۸۷۰٬۴۷۱
| align="right" | ۵۸٫۴
| align="right" | ۲٬۴۹۴٬۳۸۱
| align="right" | ۶۷٫۵
| align="right" | ۳٬۷۷۶٬۷۷۸
| align="right" | ۷۳٫۸
| align="right" | ۴٬۷۰۸٬۸۳۲
| align="right" | ۷۸٫۱
| align="right" | ۵٬۸۰۴٬۹۸۰
| align="right" | ۸۲٫۷
| align="right" | ۷٬۲۰۵٬۴۶۴
| align="right" | ۹۰٫۶
| align="right" | ۸٬۱۷۲٬۸۰۰
| align="right" | ۹۱٫۶
|-
| align="left" |[[لزگی‌ها]]
| align="right" | ۳۷٬۲۶۳
| align="right" | ۱٫۶
| align="right" | ۱۱۱٬۶۶۶
| align="right" | ۳٫۵
| align="right" | ۹۸٬۲۱۱
| align="right" | ۲٫۷
| align="right" | ۱۳۷٬۲۵۰
| align="right" | ۲٫۷
| align="right" | ۱۵۸٬۰۵۷
| align="right" | ۲٫۶
| align="right" | ۱۷۱٬۳۹۵
| align="right" | ۲٫۴
| align="right" | ۱۷۸٬۰۲۱
| align="right" | ۲٫۲
| align="right" | ۱۸۰٬۳۰۰
| align="right" | ۲٫۰۲
|-
| align="left" |[[ارمنی‌ها]]
|۲۸۲٬۰۰۴||۱۲٫۲
|۳۸۸٬۰۲۵||۱۲٫۱
|۴۴۲٬۰۸۹||۱۲٫۰
|۴۸۳٬۵۲۰||۹٫۴
|۴۷۵٬۴۸۶||۷٫۹
|۳۹۰٬۵۰۵||۵٫۶
|۱۲۰٬۷۴۵<sup>۸</sup>||۱٫۵
|۱۲۰٬۳۰۰<sup>۸</sup>||۱٫۳۵
|-
| align="left" |[[مردم روس|روس‌ها]]
| align="right" | ۲۲۰٬۵۴۵
| align="right" | ۹٫۵
| align="right" | ۵۲۸٬۳۱۸
| align="right" | ۱۶٫۵
| align="right" | ۵۰۱٬۲۸۲
| align="right" | ۱۳٫۶
| align="right" | ۵۱۰٬۰۵۹
| align="right" | ۱۰٫۰
| align="right" | ۴۷۵٬۲۵۵
| align="right" | ۷٫۹
| align="right" | ۳۹۲٬۳۰۴
| align="right" | ۵٫۶
| align="right" | ۱۴۱٬۶۸۷
| align="right" | ۱٫۸
| align="right" | ۱۱۹٬۳۰۰
| align="right" | ۱٫۳۵
|-
| align="left" | [[مردم تالش|تالش‌ها]]
| align="right" | ۷۷٬۳۲۳
| align="right" | ۳٫۳
| align="right" | ۸۷٬۵۱۰
| align="right" | ۲٫۷
| align="right" | ۸۵
| align="right" | ۰٫۰
| align="right" |
| align="right" |
| align="right" |
| align="right" |
| align="right" | ۲۱
| align="right" | ۱۱۲٬۰۰۰
| align="right" | ۱٫۲۶
|-
| align="left" |[[آوارهای قفقازی|آوارها]]
| align="right" | ۱۹٬۱۰۴
| align="right" | ۰٫۸
| align="right" | ۱۵٬۷۴۰
| align="right" | ۰٫۵
| align="right" | ۱۷٬۲۵۴
| align="right" | ۰٫۵
| align="right" | ۳۰٬۷۳۵
| align="right" | ۰٫۶
| align="right" | ۳۵٬۹۹۱
| align="right" | ۰٫۶
| align="right" | ۴۴٬۰۷۲
| align="right" | ۰٫۶
| align="right" | ۵۰٬۸۷۱
| align="right" | ۰٫۶
| align="right" | ۴۹٬۸۰۰
| align="right" | ۰٫۵۶
|-
| align="left" |[[ترک‌های استانبولی|ترک‌ها]]
| align="right" | ۹۵
| align="right" | ۰٫۰
| align="right" | ۶۰۰
| align="right" | ۰٫۰
| align="right" | ۲۰۲
| align="right" | ۰٫۰
| align="right" | ۸٬۴۹۱
| align="right" | ۰٫۲
| align="right" | ۷٬۹۲۶
| align="right" | ۰٫۱
| align="right" | ۱۷٬۷۰۵
| align="right" | ۰٫۳
| align="right" | ۴۳٬۴۵۴
| align="right" | ۰٫۵
| align="right" | ۳۸٬۰۰۰
| align="right" | ۰٬۴۳
|-
| align="left" |[[تاتارها]]
| align="right" | ۹٬۹۴۸
| align="right" | ۰٫۴
| align="right" | ۲۷٬۵۹۱
| align="right" | ۰٫۹
| align="right" | ۲۹٬۳۷۰
| align="right" | ۰٫۸
| align="right" | ۳۱٬۳۵۳
| align="right" | ۰٫۶
| align="right" | ۳۱٬۲۰۴
| align="right" | ۰٫۵
| align="right" | ۲۸٬۰۱۹
| align="right" | ۰٫۴
| align="right" | ۳۰٬۰۱۱
| align="right" | ۰٫۴
| align="right" | ۲۵٬۹۰۰
| align="right" | ۰٬۲۹
|-
| align="left" |[[تات‌های قفقاز]]
| align="right" | ۲۸٬۴۴۳
| align="right" | ۱٫۲
| align="right" | ۲٬۲۸۹
| align="right" | ۰٫۱
| align="right" | ۵٬۸۸۷
| align="right" | ۰٫۲
| align="right" | ۷٬۷۶۹
| align="right" | ۰٫۲
| align="right" | ۸٬۸۴۸
| align="right" | ۰٫۱
| align="right" | ۱۰٬۲۳۹
| align="right" | ۰٫۱
| align="right" | ۱۰٬۹۲۲
| align="right" | ۰٫۱
| align="right" | ۲۵٬۲۰۰
| align="right" | ۰٫۲۸
|-
| align="left" | [[اوکراینی‌ها]]
| align="right" | ۱۸٬۲۴۱
| align="right" | ۰٫۸
| align="right" | ۲۳٬۶۴۳
| align="right" | ۰٫۷
| align="right" | ۲۵٬۷۷۸
| align="right" | ۰٫۷
| align="right" | ۲۹٬۱۶۰
| align="right" | ۰٫۶
| align="right" | ۲۶٬۴۰۲
| align="right" | ۰٫۴
| align="right" | ۳۲٬۳۴۵
| align="right" | ۰٫۵
| align="right" | ۲۸٬۹۸۴
| align="right" | ۰٫۴
| align="right" | ۲۱٬۵۰۰
| align="right" | ۰٬۲۴
|-
| align="left" | [[مردمان ساخوری|ساخوری‌ها]]
| align="right" | ۱۵٬۵۵۲
| align="right" | ۰٫۷
| rowspan="2" align="right" | ۶٬۴۶۴
| rowspan="2" align="right" | ۰٫۲
| align="right" | ۲٬۸۷۶
| align="right" | ۰٫۱
| align="right" | ۶٬۲۰۸
| align="right" | ۰٫۱
| align="right" | ۸٬۵۴۶
| align="right" | ۰٫۱
| align="right" | ۱۳٬۳۱۸
| align="right" | ۰٫۲
| align="right" | ۱۵٬۸۷۷
| align="right" | ۰٫۲
| align="right" | ۱۲٬۳۰۰
| align="right" | ۰٫۱۴
|-
| align="left" | [[اودیان]]
| align="right" | ۲٬۴۴۵
| align="right" | ۰٫۱
| align="right" | ۳٬۲۰۲
| align="right" | ۰٫۱
| align="right" | ۵٬۴۹۲
| align="right" | ۰٫۱
| align="right" | ۵٬۸۴۱
| align="right" | ۰٫۱
| align="right" | ۶٬۱۲۵
| align="right" | ۰٫۱
| align="right" | ۴٬۱۵۲
| align="right" | ۰٫۱
| align="right" | ۳٬۸۰۰
| align="right" | ۰٫۰۴
|-
| align="left" |[[گرجی‌ها]]
| align="right" | ۹٬۵۰۰
| align="right" | ۰٫۴
| align="right" | ۱۰٬۱۹۶
| align="right" | ۰٫۳
| align="right" | ۹٬۵۲۶
| align="right" | ۰٫۳
| align="right" | ۱۳٬۵۹۵
| align="right" | ۰٫۳
| align="right" | ۱۱٬۴۱۲
| align="right" | ۰٫۲
| align="right" | ۱۴٬۱۹۷
| align="right" | ۰٫۲
| align="right" | ۱۴٬۸۷۷
| align="right" | ۰٫۲
| align="right" | ۹٬۹۰۰
| align="right" | ۰٫۱۱
|-
| align="left" | [[یهودیان]]
| align="right" | ۲۰٬۵۷۸
| align="right" | ۰٫۹
| align="right" | ۴۱٬۲۴۵
| align="right" | ۱٫۳
| align="right" | ۴۰٬۱۹۸
| align="right" | ۱٫۱
| align="right" | ۴۸٬۶۵۲
| align="right" | ۱٫۰
| align="right" | ۳۵٬۴۸۷
| align="right" | ۰٫۶
| align="right" | ۳۰٬۷۹۲
| align="right" | ۰٫۴
| align="right" | ۸٬۹۱۶
| align="right" | ۰٫۱
| align="right" | ۹٬۱۰۰
| align="right" | ۰٫۱
|-
| colspan="2" | ۸٬۹۲۲٬۴۰۰

|-
| colspan="17" align="left" |<small><sup>۱</sup> Source:[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_26.php?reg=2275]. <sup>۲</sup> Source:[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php]. <sup>۳</sup> Source:[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_59.php]. <sup>۴</sup> Source:[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_70.php]. <sup>۵</sup> Source:[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php]. <sup>۶</sup> Source:[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php]. <sup>۷</sup> تمامی [[کردها]] در جغرافیای [[جمهوری کردستان سرخ]] سابق، میان جغرافیای [[ارمنستان]] و [[قره باغ]] زندگی می‌کنند. در اواخر دهه ۱۹۳۰ مقامات شوروی بیشتر جمعیت کردنشین آذربایجان را به قزاقستان تبعید کردند<sup>۸</sup>تمامی [[ارمنی‌ها]] از دهه ۱۹۹۰ در جغرافیای [[قره‌باغ]] سکونت دارند.</small>
|}<ref name="autogenerated1"/>
{{bar box
| title=گروه‌های قومی در جمهوری آذربایجان ([[اطلاعات‌نامه جهان|داده‌های سازمان سیا]])<ref name="autogenerated1">{{یادکرد وب |نشانی=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html |عنوان=سازمان سیا - جمهوری آذربایجان |بازبینی=۱۸ سپتامبر ۲۰۰۷ |archive-date=۹ ژوئیه ۲۰۱۶ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160709035525/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html |url-status=dead}}</ref>
| titlebar=#ddd
| right1='''گروه قومی'''
| right1='''درصد'''
| float=right
| bars=
{{bar percent|[[مردم آذری|آذربایجانی‌ها]]|red|۹۰٫۶|۹۰٫۶٪}}
{{bar percent|[[لزگی ها|اقوام داغستانی]]|green|۲٫۲|۲٫۲٪}}
{{bar percent|[[مردم روس|روس‌ها]]|yellow|۱٫۸|۱٫۸٪}}
{{bar percent|[[ارمنی‌ها]]|black|۱٫۵|۱٫۵٪}}
{{bar percent|سایر اقوام|blue|۳٫۵|۳٫۵٪}}
}}

=== آذربایجانی‌ها ===
[[مردم آذری|قوم آذربایجانی]] که اکثریت مردم این کشور را تشکیل می‌دهند مردمی عمدتاً [[شیعه]]‌مذهب، [[آذربایجانی|ترک‌زبان]] و با [[فرهنگ ایرانی]] هستند.<ref>[http://www.washingtonpost.com/wp-srv/world/countries/azerbaijan.html#land]</ref> به نوشته دائرةالمعارف بزرگ اسلامی «در این قوم، عنصر غالبِ ترک که پیامد مهاجرت اقوام ترک - به‌ویژه سلجوقیانِ اُغوز در سدهٔ ۱۱ م/۵ ق - به این سرزمین است، با ساکنان کهن این سرزمین، یعنی ایرانیان و دیگر مردمانی که از روزگار باستان در [[ماوراء قفقاز]] می‌زیسته‌اند، ترکیب شده است».<ref name="di"/> مطالعات ژنتیکی جدید نشان داده که آن‌ها هم از نظر [[میتوکندری]] [[دی‌ان‌ای]]، که نسب مادری را نشان می‌دهد و هم از نظر [[کروموزوم Y]]، که نسب پدری را می‌نمایاند، به همسایگان جغرافیایی خود یعنی اقوام قفقازی (گویشوران به [[زبان‌های قفقازی]]) شبیه ترند تا به خویشان زبانی خود یعنی [[اقوام ترک‌تبار]] در نقاط دیگر دنیا. خصوصیات ژنتیکی قفقازی‌ها نیز در مجموع چیزی بین اروپائی‌ها و ساکنان خاورمیانه است که نسب مادری شباهت بیشتری را به اروپائی‌ها و نسب پدری شباهت بیشتری را به خاورمیانه‌ای‌ها نشان می‌دهد. این نتایج ایده جابجایی زبانی آذربایجانی‌ها را تقویت می‌کند و نشان می‌دهد که گروه‌های مهاجر آن قدر کوچک بوده‌اند که سهم ژنتیکی آن‌ها در جمعیت فعلی قابل مشاهده نیست.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.eva.mpg.de/genetics/pdf/Y-paper.pdf |عنوان=نسخه آرشیو شده |بازبینی=۲۷ دسامبر ۲۰۱۱ |archive-date=۱۶ ژوئیه ۲۰۱۲ |archive-url=https://web.archive.org/web/20120716205710/http://www.eva.mpg.de/genetics/pdf/Y-paper.pdf |url-status=dead}}</ref>

=== لزگی‌ها ===
لزگی‌ها جزو اقوام بومی قفقازی هستند که به یکی از زبان‌های خانواده قفقازی تکلم می‌کنند.
برای نمونه پروفسور سوانته کرنل می‌گوید:" این آمارها نشانگر نظرات رسمی دولت هست، ولی در واقعیت شمار لزگی‌ها روشن نیست. هرچند مقامات رسمی آن را صد و هشتاد هزار نفر ذکر می‌کنند اما منابع دیگری تعداد لزگی‌ها را بسیار بیشتر دانسته و آن را در حدود هفتصد هزار نفر می‌دانند.<ref name="Cornell, Svante E 2000. p 262">Cornell, Svante E. Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. Richmond, Surrey,, GBR: Curzon Press Limited, 2000. p 262.
Where as officially the number of Lezgins registered as such in Azerbaijan is around ۱۸۰٬۰۰۰ the Lezgins claim that the number of Lezgins registerd in Azerbaijan is much higher than this figure, some accounts showing over ۷۰۰٬۰۰۰ Lezgins in Azerbaijan. These figures are denied by the Azerbaijani government, but in private many Azeris acknowledge the fact that the Lezgins – for that matter the Talysh or the Kurdish-population of Azerbaijan is far higher than the official figures...
For the Lezgins in Azerbaijan, the existence of ethnic kin in Dagestan is of high importance. Nariman Ramazanov, one of the Lezgin political leaders, has argued that whereas the Talysh, Tats, and Kurds of Azerbaijan lost much of their language and ethnic identity, the Lezgins have been able to preserve theirs by their contacts with Dagestan, where there was naturally no policy of Azeri assimilation. …. The Lezgin problem remains one of the most acute and unpredictable of the contemporary Caucasus. This said, the conditions for a peaceful resolution of the conflict are present. No past conflict nor heavy mutual prejudices make management of the conflict impossible; nor has ethnic mobilization taken place to a significant extent. Hence there are no actual obstacles to a de-escalation of the conflict at the popular level. At the political level, however, the militancy of Sadval and the strict position of the Azeri government give cause for worry, and may prevent the settlement of the conflict through a compromise such as a freetrading zone. The Lezgin problem needs to be monitored and followed in closer detail, and its continued volatility is proven by the tension surrounding a recent Lezgin congress in Dagestan.</ref> همچنین در آمار [[اتنولوگ]]، حدود لزگی‌ها در جمهوری آذربایجان ۳۶۴٫۰۰۰ نفر ذکر شده است.<ref name=ToolAutoGenRef3>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=Azerbaijan Ethnologue report for Azerbaijan<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref>

برپایه آمار رسمی جمهوری آذربایجان جمعیت لزگی‌ها ۱۷۸۰۲۱ هزار نفر است.<ref>[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dybcensus/V2_table4.xls 27 فوریه 1999 census of Azerbaijan]</ref>

به قول پروفسور کرنول، نریمان رمضانُف یکی از رهبران سیاسی لزگی می‌گوید که هرچند بسیاری از تالش‌ها، تات‌ها و کردها زبانشان را به خاطر سیاست‌های آسیمیلاسیون باخته‌اند، ولی لزگی‌ها به خاطر روابط با [[داغستان]] (که سیاست آسیمیله شدن دولت جمهوری آذربایجان در آن وجود ندارد) توانسته‌اند زبان و فرهنگ خود را بهتر حفظ کنند.<ref>Cornell, Svante E. Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. Richmond, Surrey,, GBR: Curzon Press Limited, 2000
pg 259:
For the lezgins in Azerbaijan, the existence of ethnic kin in Daghestan is of high importance. Nariman Ramazonov, one of the Lezgin political leaders, has argued that whereas the Talysh, Tats and Kurds of Azerbaijan lost much of their language and ethnic identity, the Lezgins have been able to preserve theirs by their contacts with Daghestan, where there was no natural policy of Azeri assimilation.</ref>

=== تالشی‌ها ===
طبق دانشنامهٔ ایران، بیشترین [[تراکم جمعیت]] روستاییان در این کشور در نواحی واقع در جنوب شرقی آن است که اکثریت این جمعیت را [[مردم تالش|تالشی‌ها]] (که آن‌ها نیز ایرانی‌تبارند) تشکیل می‌دهند و بسیاری از آداب رسوم کهن خود را هم حفظ کرده‌اند.<ref name="di">[http://www.cgie.org.ir/shavadn.asp?id=391&avaid=2276 «آذَرْبایْجان، جُمْهوری»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121029031059/http://www.cgie.org.ir/shavadn.asp?id=391&avaid=2276 |date=۲۹ اکتبر ۲۰۱۲}}، [[دانشنامهٔ ایران]]، وبگاه [[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]</ref>

آمار سال ۱۹۲۶ شوروی (در رابطه با کم شمردن این آمار به بخش تات‌ها در همین مقاله بنگرید)، تعداد تالشی‌ها را ۷۷٫۰۳۹ نفر ذکر کرده است.<ref name="osce.org">Hema Kotecha, Islamic and Ethnic Identities in Azerbaijan: Emerging trends and tensions, OSCE, Baku, July 2006
[http://www.osce.org/documents/ob/2006/08/23087_en.pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090305180115/http://www.osce.org/documents/ob/2006/08/23087_en.pdf|date=۵ مارس ۲۰۰۹}}
According to the census of 1926, there were ۷۷٬۰۳۹ Talysh in Soviet Azerbaijan. 1959 and following censuses do not mention the Talysh who became officially Azerbaijanis and this has been the case ever since. Nevertheless, the Talysh language was
acknowledged as a mother tongue by ۱۰٬۵۰۰ people in 1959. According to data from 1983, nearly ۱۰۰٬۰۰۰ Talysh live in Iran.
Only in 1989 did the census register the Talysh ethnicity. ۷۶٬۸۰۰ in Azerbaijan is the 1999 official population, undoubtedly an under-representation (given the problems with registering as Talysh) and some claim a current population of ۵۰۰٬۰۰۰ living in the southern regions of Azerbaijan.131 (Talysh also inhabit the north-western areas of Iran – Gilan province and some of Ardebil).</ref> آمار سال ۱۹۵۹ تالشی‌ها را ذکر نکرده و آن‌ها را جزو آذربایجانی‌ها شمرده است. سپس در سال ۱۹۹۹ (آمار رسمی جمهوری آذربایجان) تعداد تالشی‌ها ۷۶٫۸۰۰ نفر شمرده شده است (یعنی کمتر از سال ۱۹۲۶). امروزه نیز مقامات جمهوری آذربایجان تعداد تالشی‌ها را همان ۷۶٫۸۰۰ نفر برمی‌شمرند. اما از دیدگاه بسیاری از پژوهشگران تعداد تالشی‌ها بسیار بیشتر از این می‌باشد و این ارقام تنها ناشی از کم‌شماری اقلیت‌های قومی توسط دولت است.<ref name="osce.org"/> پروفسور وارتان گریگوریان این آمارسازی مقامات جمهوری آذربایجان را یک تحریف می‌داند<ref name="taleshan.com">مجله ایران‌شناسی دوره۳/(۱۳۷۱) بتسدا(Bethesda)آمریکا/ رویه‌های ۶۰۲ تا۶۱۱/ سرنوشت تلخ تالش‌ها در آذربایجان شوروی-ادغام داوطلبانه! یا تقلب و تزویر/وارتان گریگوریان/
[http://www.taleshan.com/talesh-sh.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100726165608/http://www.taleshan.com/talesh-sh.htm|date=26 ژوئیه 2010}}</ref>.

همچنین پروفسور کرنول می‌گوید که حداقل ۲۰۰٫۰۰۰ تا ۴۰۰٫۰۰۰ تالشی در جمهوری آذربایجان وجود دارد<ref>Cornell, Svante E. Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. Richmond, Surrey,, GBR: Curzon Press Limited, 2000. p 308.
In the south there is a substantial community of the Iranian ethnic group, of Talysh, possibly some ۲۰۰٬۰۰۰ –۴۰۰٬۰۰۰ people.</ref>. بر اساس آمار [[اتنولوگ]] در سال ۱۹۹۶ تعداد تالشی‌ها در این کشور حدود ۸۰۰ هزار نفر، لزگی‌ها ۳۶۴ هزار نفر و [[مردم کرد|کردها]] ۲۰ هزار نفر بوده است.<ref name=ToolAutoGenRef3/> پروفسور [[وارتان گریگوریان]] (استاد دانشگاه و رئیس چند دانشگاه آمریکا) مقاله مفصلی در رابطه با آسیمیله کردن تالشی‌ها به دست شوروی و مقامات جمهوری آذربایجان نوشته است.<ref name="taleshan.com"/>

در کل دو علت برای کم شمردن تالش‌ها ذکر شده است: اول از همه فشار بر هویت تالش در دوران شوروی و دوم حساسیت برانگیختن از این‌که کسی خود را غیر آذربایجانی معرفی کند<ref>Hema Kotecha, Islamic and Ethnic Identities in Azerbaijan: Emerging trends and tensions, OSCE, Baku, July 2006
[http://www.osce.org/documents/ob/2006/08/23087_en.pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090305180115/http://www.osce.org/documents/ob/2006/08/23087_en.pdf|date=۵ مارس ۲۰۰۹}}
pg 8
The suppression of Talysh identity (predominant in the south) during the Soviet period led to a situation in which the Talysh ethnicity is unquantifiable (yet the population with the largest growth rate in the country). This is also partly due to a reluctance to claim Talysh identity (influenced by a stigma against publicly pronouncing non-Azerbaijani identity) and the diminishing use of Talysh language, except in places which are relatively remote and unintegrated. Nationalists seem fairly marginalised.</ref>.

=== تات‌ها ===
زبان تات‌های قفقاز [[زبان فارسی|فارسی]] است<ref>Gernot Windfuhr, "Persian Grammer: history and state of its study", Walter de Gruyter, 1979. pg 4:""Tat- Persian spoken in the East Caucasus""</ref> و آن که در [[ایران]]، [[تاتی]] نامیده می‌شود نیست.

دولت جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۹ میلادی، جمعیت تات‌های آذربایجان را تنها ۱۰٬۹۲۲ نفر اعلام کرده است.<ref>http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dybcensus/V2_table4.xls</ref>

این در حالی‌است که تا [[قرن بیستم]] تعداد تات‌زبان‌ها بسیار بیشتر بوده است. برای نمونه در آمار سال ۱۸۸۶، شمار تات‌ها ۱۲۰٫۰۰۰ نفر ذکر شده است.<ref name="Natalia G. Volkova 1996">“In the nineteenth century the Tats were settled in large homogeneous groups. The intensive processes of assimilation by the Turkic-speaking Azerbaijanis cut back the territory and numbers of the Tats. In 1886 they numbered more than ۱۲۰٬۰۰۰ in Azerbaijan and ۳٬۶۰۰ in Daghestan. According to the census of 1926 the number of Tats in Azerbaijan (despite the effect of natural increase) had dropped to ۲۸٬۵۰۰, although there were also ۳۸٬۳۰۰ “Azerbaijanis”with Tat as their native language. ”
(Natalia G. Volkova “Tats”in Encyclopedia of World Culture, Editor: David Publisher, New York: G.K. Hall, Prentice Hall International, 1991-1996).</ref> اما پس از حکومت شوروی، در سال ۱۹۲۶، تعداد تات‌ها به ۲۸٫۵۰۰ تقلیل یافت.<ref name="Natalia G. Volkova 1996"/> بنابر نظر این منبع، تعداد تات‌ها به خاطر سیاست آسیمیله کاهش یافته است.

عباس قلیخان باکیخانوف (قرن نوزدهم) نیز زبان «مملکت باکو» به علاوه چند نقطه دیگر را نیز تاتی ذکر کرده است<ref>Abbas Qoli Agha Bakikhanov, a 19th century literary figure from the Caucasia mentions in his Golestan Iram large number of Tats in the area around Baku:
There are eight villages in Tabarsaran which are: Jalqan, Rukan, Maqatir, Kamakh, Ridiyan, Homeydi, Mata'i, and Bilhadi. They are in the environs of a city that Anushiravan built near the wall of Darband. Its remains are still there. They speak the Tat language, which is one of the languages of Old Persia. It is clear that they are from the people of Fars and after its destruction they settled in those villages...The districts situated between the two cities of Shamakhi and Qodyal, which is now the city of Qobbeh, include Howz, Lahej, and Qoshunlu in Shirvan and Barmak, Sheshpareh and the lower part of Boduq in Qobbeh, and all the country of Baku, except six villages of Turkmen, speak Tat. it becomes apparent from this that they originate from Fars.

(Floor, Willem. and Javadi, Hasan. i(۲۰۰۹), "The Heavenly Rose-Garden: A History of Shirvan & Daghestan by Abbas Qoli Aqa Bakikhanov, Mage Publishers, 2009)

Original Persian:
درصفحه ۱۸ کتاب مذکور آمده است: هشت قریه در طبرسران که جلقان و روکال و مقاطیر و کماخ و زیدیان و حمیدی و مطاعی و بیلحدی باشد، در حوالی شهری که انوشیروان در محل متصل به دربند تعمیر کرده بود و آثار آن هنوز معلوم است، زبان تات دارند. ایضاً در صفحه ۱۹ کتاب یاد شده آمده است: محالات واقع در میان بلوکین‌شماخی و قدیال که حالا شهر قبه است، مثل حوض و لاهج و قشونلو در شیروان و برمک و شش پاره و پایین بدوق در قبه و تمام مملکت باکو سوای شش قریهٔ تراکمه، همین زبان تات را دارند… قسم قربی مملکت قبه سوای قریهٔ خنالق که ربانی علی‌حده دارد و ناحیهٔ سموریه و کوره دو محال طبرسران که دره و احمدلو می‌باشند به اصطلاحات منطقه، زبان مخصوص دارند و اهالی ترک‌زبان را مغول می‌نامند.

(Gulistan-i Iram, Baki Khanuf, “Gulistan-i Iram”, matn-i ilmi - intiqadi bi-sayy va ihtimam: Abd al-Karim Ali-zadah[va digaran],Bakku: Idarah-i intisharat-i Ilm, 1970.)</ref>. درصفحه ۱۸ کتاب مذکور آمده است: هشت قریه در طبرسران که جلقان و روکال و مقاطیر و کماخ و زیدیان و حمیدی و مطاعی و بیلحدی باشد، در حوالی شهری که انوشیروان در محل متصل به دربند تعمیر کرده بود و آثار آن هنوز معلوم است، زبان تات دارند. ایضاً در صفحه ۱۹ کتاب یاد شده آمده است: محالات واقع در میان بلوکین‌شماخی و قدیال که حالا شهر قبه است، مثل حوض و لاهج و قشونلو در شیروان و برمک و شش پاره و پایین بدوق در قبه و تمام مملکت باکو سوای شش قریهٔ تراکمه، همین زبان تات را دارند… قسم قربی مملکت قبه سوای قریهٔ خنالق که ربانی علی‌حده دارد و ناحیهٔ سموریه و کوره دو محال طبرسران که دره و احمدلو می‌باشند به اصطلاحات منطقه، زبان مخصوص دارند و اهالی [[ترک‌زبان]] را مغول می‌نامند.<ref>گلستان-ارم - متن علمی - انتشارات علم
(Gulistan-i Iram, Baki Khanuf, “Gulistan-i Iram”, matn-i ilmi - intiqadi bi-sayy va ihtimam: Abd al-Karim Ali-zadah[va digaran],Bakku:
Idarah-i intisharat-i Ilm, 1970.)</ref>

=== کردها ===
بخش عمده کردهای آذربایجان در سده‌های ۱۹ و ۲۰ میلادی وارد این سرزمین شدند. بیشتر آنها در جنگ بین [[روس‌]] ها و [[ترکان عثمانی]]، آوارگانی بودند که به خاطر نزدیکی دینی با آذربایجانی‌ها در خاک آذربایجان سکنی گزیدند.<ref name=ToolAutoGenRef1/>

[[مردم کرد|کردها]] یکی از ملت‌هایی [[جمهوری آذربایجان]] هستند که زیرفشار سخت آسیمیله، شمار آن‌ها در جمهوری آذربایجان کاهش یافته‌است؛ به گونه‌ای که اگر یک فرد کرد به جای این که خود را یک آذربایجانی معرفی کند، بر هویت ملی خویش پافشاری می‌کرد، قادر به پیداکردن شغل نبود.<ref>Ismet Chériff Vanly, “The Kurds in the Soviet Union”, in: Philip G. Kreyenbroek & S. Sperl (eds.), The Kurds: A Contemporary Overview (London: Routledge, ۱۹۹۲
“Not only did Turkey and Azerbaijan pursue an identical policy, both employed identical techniques, e.g. forced assimilation, manipulation of population figures, settlement of non-Kurds in areas predominantly Kurdish, suppression of publications and abolition of Kurdish as a medium of instruction in schools. A familiar Soviet technique was also used: Kurdish historical figures such as Sharaf Khan of Bitlis and Ahmad Khani and the Shaddadid dynasty as a whole were described as Azeris. Kurds who retained “Kurdish”as their nationality on their internal passports as opposed to “Azeri”were unable to find employment. ”</ref>

کردهای جمهوری آذربایجان بیشتر در منطقه [[ناگورنو قره‌باغ]] (در اطراف شهرهای [[کلبجر (شهر)|کلبجر]] و [[لاچین (شهر)|لاچین]]) در مرکز کشور (شهرهای [[هاک]] و [[زنگلان (شهر)|زنگلان]] و زردآوا و در [[جمهوری نخجوان]] (اطراف شهرهای [[شهرستان سدرک|سده رک]] و [[تیواز]]) زندگی می‌کنند. بعد از وقوع [[جنگ قره‌باغ]]، کردها نیز مانند آذربایجانی‌ها این منطقه را ترک نمودند و به سایر مناطق آذربایجان کوچ کردند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=برآورد استراتژیک آذربایجان|نام خانوادگی=واحدی|نام=الیاس|ناشر=موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران|سال=1382|شابک=|مکان=تهران|صفحات=336 و 337}}</ref>

[[کرنل]] در رابطه با [[جمعیت کردها]] می‌گوید: «آمار کردها بسیار است، برخی آن را حدود ده درصد از جمعیت کشور برشمرده‌اند».<ref>Cornell, Svante E. Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. Richmond, Surrey,, GBR: Curzon Press Limited, 2000
pg 21:The Kurdish population is also substanial, according to some sources over 10 percent of the population; in the south there is a substantial community of Iranian ethnic group, of Talysh, possible some 200000-400000 people.</ref> برخی از منابع کرد به وجود ۲۰۰٬۰۰۰ نفر کرد در جمهوری آذربایجان اشاره می‌کنند؛ اما در آمار رسمی گفته شده که تنها ۱۲٬۰۰۰ نفر کرد در این کشور زندگی می‌کنند؛ دلیل این امر آن است که پس از سال ۱۹۳۰ به تدریج منابع دولتی قومیت اکثر کردها را از روی عمد آذربایجانی عنوان کرده‌اند.<ref>According to Thomas de Waal:
Smaller indigenous Caucasian nationalities, such as Kurds, also complained of assimilation. In the 1920s, Azerbaijan's Kurds had had their own region, known as Red Kurdistan, to the west of Nagorny Karabakh; in 1930, it was abolished and most Kurds were progressively recategorized as "Azerbaijani." A Kurdish leader estimates that there are currently as many as ۲۰۰٬۰۰۰ Kurds in Azerbaijan, but official statistics record only about ۱۲٬۰۰۰.</ref>

کردهای ساکن در اطراف منطقه قره باغ از سال ۱۹۲۳ تا ۱۹۲۹ میلادی، این منطقه را تحت عنوان استان خودمختار کرد ([[کردستان سرخ]]) اعلام کردند که این منطقه در نتیجه سیاست‌های شوروی کمونیستی به حالت پیشین برگشت.<ref name=ToolAutoGenRef1 />

=== زبان‌ها ===
زبان رسمی کشور، [[آذربایجانی]] است ولی زبان‌های [[زبان روسی|روسی]]، [[لزگی]]، [[تالشی]]، [[تاتی]]، [[زبان‌های کردی|کردی]] و [[زبان آواری|آواری]] نیز صحبت می‌شود. آذربایجانی از نظر تقسیمات زبانی، جزئی از دسته ترکی جنوب باختری یا [[ترکی اوغوز]] می‌باشد. [[زبان آذربایجانی]]، [[ترکی استانبولی]] و [[ترکمنی]] در گروه ترکی جنوب باختری (اوغوز) قرار می‌گیرند.

=== ادیان ===
حدود ۴۵ درصد جمعیت جمهوری آذربایجان مسلمان هستند. ۸۵ درصد جمعیت مسلمان جمهوری آذربایجان [[شیعه]] و ۱۵ درصد بقیه [[سنی]] هستند.<ref>http://files.preslib.az/projects/remz/pdf_en/atr_din.pdf</ref> ۴۴٫۹ درصد از مردم جمهوری آذربایجان، مسلمان (۸۵ درصد شیعه<ref>[http://files.preslib.az/projects/remz/pdf_en/atr_din.pdf Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan - Presidential Library - Religion]</ref><ref name="pewforum.org2">{{یادکرد وب|url=http://pewforum.org/newassets/images/reports/Muslimpopulation/Muslimpopulation.pdf|title=نسخه آرشیو شده|accessdate=۱۱ اوت ۲۰۱۰|archiveurl=https://web.archive.org/web/20091010050756/http://pewforum.org/newassets/images/reports/Muslimpopulation/Muslimpopulation.pdf|archivedate=۱۰ اکتبر ۲۰۰۹|dead-url=yes}}</ref>)، حدود ۵۴ درصد از جمعیت آذربایجان [[بی‌دینی|بی‌دین]] هستند. ۲٫۵ درصد ارتدوکس روس و ۲٫۳ درصد ارمنی هستند. البته درصد اعتقاد به ادیان در این کشور صوری است؛ چراکه عدهٔ بسیار کمی از مردم عبادت کرده و واقعاً به دین خود وابستگی دارند.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html |عنوان=CIA - The World Factbook |بازبینی=۱۸ سپتامبر ۲۰۰۷ |archive-date=۹ ژوئیه ۲۰۱۶ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160709035525/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html |url-status=dead}}</ref>

جمهوری آذربایجان به همراه ایران، عراق و بحرین چهار کشوری هستند که در آن شیعیان اکثریت جمعیت را تشکیل می‌دهند.<ref name="pewforum.org2"/>{{مدرک}} پس از استقلال از شوروی تبلیغات اسلامی در این کشور رشد داشته است<ref>[http://www.iwpr.net/report-news/azerbaijan-state-hounds-muslim-leaders Azerbaijan: State Hounds Muslim Leaders] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110819070851/http://iwpr.net/report-news/azerbaijan-state-hounds-muslim-leaders|date=19 اوت 2011}}، بازدید: آوریل ۲۰۱۰</ref>

== فرهنگ و هنر ==
فرهنگ مردم جمهوری آذربایجان بنا به موقعیت جغرافیایی و میراث تاریخی متأثر از فرهنگ‌های مختلف منطقه قفقاز و خاورمیانه از جمله فرهنگ‌های [[ایران]]ی، [[ترکی]]، [[مردم روس|روسی]] و [[اسلام]]ی است. در سال ۲۰۰۹ باکو از طرف سازمان‌های [[یونسکو]] به عنوان پایتخت فرهنگی [[جهان اسلام]] معرفی شد.<ref name="Zamin"/> و امروزه فرهنگ غربی با شدت بسیار رایج می‌گردد. بجز اکثریت آذربایجانی اقوام متفاوتی همچون [[مردم ارمنی|ارمنی‌ها]]، [[مردم کرد|کردها]] و [[مردم تالش|تالشی‌ها]] در جنوب و شرق و [[لزگی‌ها]] و [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/vjw/Azerbaijan.html یهودی] هاو [[تات‌های قفقاز|تات‌ها]] در شمال به رنگارنگی زبان‌ها و فرهنگ رایج افزوده‌اند. نرخ باسوادی در این کشور ۹۸٪ ذکر شده است.<ref>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=AZ Ethnologue report for Azerbaijan<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref> برگزاری جشن [[نوروز]] و [[موسیقی مقام]] نشانه‌های نزدیکی و تأثیر ماندگار و تاریخی به فرهنگ ایرانی هستند. از لحاظ ادبیات نیز شعرایی مانند خاقانی شروانی و نظامی گنجوی از خاک جمهوری آذربایجان فعلی برخاسته‌اند و تأثیرهای اساسی در ادبیات فارسی داشته‌اند.

=== سینما ===
سینما در آن منطقه ریشه تاریخی دارد. در واقع سه سال پس از نمایش اولین فیلم در [[فرانسه]]، فیلم‌هایی کوتاه دربارهٔ فوران نفت و یک رقص توسط یک مهندس فرانسوی فعال در حوزه صنعت نفت که به [[امپراتوری روسیه]] و باکو آمده بود، گرفته شد.<ref>[http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/53_folder/53_articles/53_100years.html The Pre-Soviet Era: Celebrating 100 Years in Film, Not 80-Aydin Kazimzade<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://books.google.fr/books?id=gM6QDAAAQBAJ&pg=PR23&dq=The+Oil+Gush+in+Historical+Dictionary+cinema&hl=fr&sa=X&ved=0ahUKEwjMjrWmlMToAhUKqxoKHUzYA7EQ6AEIKDAA#v=onepage&q=The%20Oil%20Gush%20in%20Historical%20Dictionary%20cinema&f=false|عنوان=Historical Dictionary of Russian and Soviet Cinema}}</ref>

=== موسیقی ===
{{نوشتار اصلی|موسیقی آذربایجانی}}
جمهوری آذربایجان از لحاظ موسیقی غنی است، انواع موسیقی در این کشور رایج است<ref>{{یادکرد وب |url=http://azerimusic.net/old/musiqi.htm |title=Musiqi - AzeriMusic.Net<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات --> |accessdate=۱۷ اوت ۲۰۰۸ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080509092218/http://www.azerimusic.net/old/musiqi.htm |archivedate=۹ مه ۲۰۰۸ |dead-url=yes}}</ref>{{مدرک}}
* [[موسیقی مقامی آذربایجانی]]
* [[موسیقی میخانه‌ای]]
* [[عاشیق|موسیقی عاشیق]]
* [[موسیقی تالشی]]

[[مسابقه آواز یوروویژن ۲۰۱۲]] با برنده شدن آذربایجان در سال ۲۰۱۱ و با ترانه "Running Scared" با اجرای دو هنرمند آذربایجانی اِلدار و نگار در جمهوری آذربایجان و در شهر باکو و در تالار نوساز کریستال این شهر برگزار گردید. با توجه به تصمیم EBU پایان این مسابقه در ۲۶ مه ۲۰۱۲، برابر با شنبه ۶ خرداد سال ۱۳۹۱ [[هجری شمسی]] برگزار گردید.{{یادکرد وب | عنوان=Stories | وبگاه=Eurovision Song Contest | پیوند=https://eurovision.tv/stories?_t=the_organisers_of_the_eurovision_song_contest_whats_up&id=35383 | کد زبان=en | تاریخ بازبینی=2024-05-20}} ۴۲ کشور در این نوبت از مسابقه شرکت کرده بودند و ترانه "سرخوشی" از لوریَن از کشور سوئد برنده این مسابقه شد. روسیه با گروه " مادر بزرگها " مقام دوم و صربستان هم مقام سوم را از آن خود کرده آذربایجان هم چهارم شد.

=== ورزش ===
در سال ۲۰۱۵ [[بازی‌های اروپایی]] در این کشور برگزار شد و همچنین یکی از میزبان‌های مسابقات فوتبال قهرمانی اروپا ۲۰۲۰ بود.

از تیم‌های فوتبال این کشور می‌توان به [[باشگاه فوتبال قره‌باغ]] و [[تیم ملی فوتبال آذربایجان]] اشاره کرد.

=== آشپزی ===
{{نوشتار اصلی|آشپزی آذربایجان}}

== نگارخانه ==
<gallery>
Image:Bibi Heybat Mosque Baku 1.jpg| مسجد و آرامگاه بی‌بی هیبت «خواهر امام رضا»<ref>[http://azer.com/aiweb/categories/magazine/63_folder/63_articles/63_bibiheybat.html 6.3 The Bibi-Heybat Mosque: When Legends Shape Reality<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref>
Image:Caravanserai-Sheki.jpg|کاروانسرای شهر [[شکی]]
Image:Diri Baba mausoleum.jpg|زیارتگاه دیری بابا در منطقه مرزه
Image:Nabran Caspian Sea Resort.jpg|شهر توریستی نابران واقع در بخش [[خاچماز]]
Image:Paysage karabagh 01.jpg| منطقه [[قره باغ]]
Image:Khinaliqmountain.JPG|منطقه گردشگری خینالیق
Image:Azerbaijani Village.JPG|<small>روستای خینالیق در [[قوبا]]</small>
Image:Qobustan Petroglyphs.jpg|سنگ نگاره قبوستان
Image:Alazani Valley (3).jpg|دره آلازانی
Heydar Aliyev Cultural Center.jpg| مرکز فرهنگی حیدر علیف
Image:Gabala lake.jpg|دریاچه‌ای در منطقهٔ [[قبله]]
</gallery>

== جستارهای وابسته ==
{{درگاه|جمهوری آذربایجان}}
{{چندستونه|۳}}
* [[روابط ایران و جمهوری آذربایجان]]
* [[اعتراضات علیه ممنوعیت حجاب در جمهوری آذربایجان]]
* [[پولشویی دولت جمهوری آذربایجان]]
* [[پراکنش مردم آذری]]
* [[آذربایجانی]]
* [[طرح تروریستی ۲۰۰۷ باکو]]
* [[قاچاق انسان در آذربایجان]]
* [[روابط اسرائیل و جمهوری آذربایجان]]
* [[فساد در جمهوری آذربایجان]]
* [[تروریسم در جمهوری آذربایجان]]
* [[جمهوری خودمختار نخجوان]]
* [[حقوق کودکان در جمهوری آذربایجان]]
* [[موسیقی آذربایجانی]]
* [[حقوق بشر در جمهوری آذربایجان]]
* [[رقص‌های آذربایجانی]]
* [[کتابخانه ملی جمهوری آذربایجان]]
* [[مافیای آذربایجانی]]
* [[قره‌باغ]]
* [[کمک‌های ایران به جمهوری آذربایجان]]
* [[پناهندگان در جمهوری آذربایجان]]
* [[دیپلماسی خاویار]]
* [[نیازمندی به روادید برای شهروندان جمهوری آذربایجان]]
* [[نیروی حافظ صلح جمهوری آذربایجان]]
* [[وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان]]
* [[کانال‌های تلویزیونی جمهوری آذربایجان]]
{{پایان چندستونه}}

== منابع ==
{{پانویس}}
* [https://archive.today/20121212062804/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+az0034) کتابخانه کنگره آمریکا]

== پیوند به بیرون ==
{{جعبه پیوند به پروژه‌های خواهر|خودکار=بله}}
* [http://azer.com/ آذربایجان اینترنشنال]
* [http://www.azerbaijan.az/ بنیاد حیدر علی‌اف]
* {{Curlie|Regional/Asia/Azerbaijan}}
* [https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/azerbaijan/ جمهوری آذربایجان]. ''[[کتاب حقایق جهانی]]''. [[سیا]].
* [https://www.bbc.com/news/world-europe-17043424  نمایه کشور] در [[بی‌بی‌سی]]
* {{OSM relation|364110}}

{{Coord|40.3|47.7|dim:300000_region:AZ|display=title}}
{{موضوعات آذربایجان}}
{{الگوهای ناوبری
|title= مقاله‌های وابسته به جمهوری آذربایجان
|list=
{{کشورهای آسیا}}
{{کشورهای مستقل اروپا}}
{{کشورهای مستقل همسود|state=collapsed}}
{{سازمان همکاری اقتصادی}}
{{سازمان امنیت و همکاری اروپا}}
{{کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی}}
{{مناقشه قره‌باغ}}
{{سازمان همکاری شانگهای}}
}}
{{داده‌های کتابخانه‌ای}}

[[رده:جمهوری آذربایجان| ]]
[[رده:ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در سال ۱۹۹۱ (میلادی)]]
[[رده:بنیان‌گذاری‌های ۱۹۹۱ (میلادی) در آسیا]]
[[رده:بنیان‌گذاری‌های ۱۹۹۱ (میلادی) در اروپا]]
[[رده:جمهوری‌ها]]
[[رده:دولت‌های مدرن ترک]]
[[رده:قفقاز جنوبی]]
[[رده:قفقاز]]
[[رده:کشورها در آسیا]]
[[رده:کشورها در اروپا]]
[[رده:کشورها و سرزمین‌های ترکی آذربایجانی‌زبان]]
[[رده:کشورهای عضو اتحادیه کشورهای مستقل مشترک‌المنافع]]
[[رده:کشورهای عضو سازمان ملل متحد]]
[[رده:کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی]]
[[رده:کشورهای عضو شورای اروپا]]
[[رده:کشورهای غرب آسیا]]
[[رده:کشورهای محصور در خشکی]]