Arango harana

Artikulu hau Lleidako haranari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Aran».

Aran harana
Val d'Aran Vall d'Aran
Ereserkia: Montanhes araneses
flag of Val d'Aran (en) escut de la Vall d'Aran (en)
Localització de la Vall d'Aran.svg
Geografia
Hiriburua	Vielha e Mijaran 42°42′8″N 0°47′45″E
Hiririk handiena	hiriburu
Azalera	633,60
Mugakideak	Pallars Sobirà, Alta Ribagorça eta Ribagorza
Administrazioa
Gobernua	Conselh Generau d'Aran
Arango Sindikoa	Maria Vergés Pérez
Legebiltzarra	Arango Kontseilu Nagusia
Demografia
Biztanleria	10.175
Dentsitatea	16,06 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi okzitaniera katalan gaztelania
Erabilitako hizkuntzak	ikusi okzitaniera
BPG nominala	316.100.000 € (2014)
BPG per capita	32.100 € (2014)
Bestelako informazioa

Aran harana (araneraz ofizialki Val d'Aran, katalanez Vall d'Aran) Kataluniako ipar-mendebaldeko eskualdea da, Pirinioetan eta Lleida probintzian dagoena. Okzitaniako lurraldea da.

620.47 km²-ko eskualde honetan 10.175 lagun bizi ziren (2020) eta 9 udalerri daude. Biztanle dentsitatea 16,09 biz/km²-koa da. Hiriburua Vielha e Mijaran da (5.500 bat biztanle).

Geografia

Arango harana Gaskoiniako hego-ekialdean dago, Okzitaniaren hegoaldeko erdiko aldean.

Arango harana politikoki Lleidan dago, Lleidako ipar-mendebaldeko mutur-muturrean.

Arango harana Okzitaniako Gaskoinian kokatu ohi da. Administrazio kontuetan, Okzitania ia osoa Frantzian sartu zuten bere garaian baina Arango harana Espainian sartu zuten.

Inguru naturala

Pirinioen ekialdean dagoen haran honen lurraldearen heren bat 2.000 metrotik gora dago. Montlude (2.518 m), Comaloforno (3.033 m), Besiberri Nord (3.008 m), Tuc de Molières (3.010 m, eskualdeko mendirik altuena, baina iturri batzuen arabera Besiberri Nord horrek 3.018 metro omen ditu eta eskualdeko altuena da), Punta Alta (3.014 m), Feixan (2.955 m), Colomers (2.9333 m), Malh de Pois (2.883 m), Forcanada (2.883 m), Maubèrme (2.881 m), Tuc de Vacivèr (2.644 m), Montcorbison (2.172 m) eta Montardo (2.833 m) mendirik altuenen artean ditugu.

Bestalde, Garona eta Noguera Pallaresa ibaiak eskualde honetan sortzen dira, Garona ibaiaren sorburua alboko haranean, Benasque-Benásen badago ere.

Hauek dira inguru honetan desagertzear dauden animalia espezieak: hartz arrea (Ursus arctos), eper zuria (Lagopus mutus), ahuntz kataluniarra, sargantana aranesa (Lacerta aranica) eta ugatza (Gypaëtus barbatus). XX. mendean, Pirinioetako hartz-populazioak gainbehera handia izan zuen eta hartz arrea ia desagertu egin zen, baina Esloveniatik ekarri zituzten ale batzuk. 1973an 'espezie babestua' izendatu zuten haranean (Espainiako 2573/1973 Dekretua). 2004ko azaroan Cannelle emea hil zen Frantzian, bertako azken hartza. Orain dauden hartzak Esloveniatik ekarritakoak dira edo Esloveniakoen ondorengoak.

Mugakideak

Iparraldetik Frantzia estatuan kokaturik dauden Gaskoiniako beste hiru eskualderekin du muga, hego-mendebaldetik Huescarekin (Aragoi), hegoaldetik Goi Ribagorza eskualde katalanarekin eta ekialdetik Pallars Sobiràrekin.

Udalerriak

Arango haranean 33 mendiko herri txikik osatzen dute, eta 9 udalerritan antolatuta daude.

Udala	Biztanle	Udala	Biztanle
Arres	65	Les	946
Bausen	58	Naut Aran	1803
Bossòst	1109	Vielha e Mijaran	5559
Es Bòrdes	259	Vilamòs	186
Canejan	107

Herriak

Arango eskualdea 6 terçons edo 6 eskualde txikiagotan banatzen da: Quatre Lòcs, ipar-mendebaldean; Marcatosa, erdialdean, Pujòlo, ekialdean; Irissa, mendebaldean; Castièro, hego-ekialdean eta Aries e Garòs hego-ekialdean.

• Vielha e Mijaran. (900 m).
• Arres. (1267 m). (Arres de Jos, behekoa, eta Arres de Sus, goikoa).
• Arró.
• Arròs.
• Arties.
• Aubèrt.
• Bagergue.
• Baqueira eta (Plat de) Beret.
• Bausen. (931 m).
• Begós.
• Benós.
• Betlan.
• Betren.
• Bossòst. (710 m).
• Canejan. (906 m).
• Casarilh.
• Casau.
• Era Bordeta.
• Es Bòrdes. (852 m).
• Escunhau.
• Garòs.
• Gausac.
• Gessa
• Les. (634 m).
• Mont.
• Montcorbau.
• Montgarri.
• Pont d'Arròs.
• Pontaut.
• Salardú.
• Sant Joan de Toran.
• Tredòs.
• Unha.
• Vila.
• Vilamòs. (1255 m).
• Vilac.

Politika

Kataluniako Generalitateak eskualde honetako Conselh Generau d'Aran izeneko gobernuari hainbat eskumen berezi laga dizkio.

Hizkuntzak

Hizkuntza ofizialak aranera, katalana eta gaztelania dira. Gaur eguneko hizkuntzaren ikuspegitik, Aran harana Okzitaniako zati da.

Teoria onartuen arabera, Val d´Aran izena euskaratik ei dator, Aran horrek zuzenean haran esan nahi baitu, hau da, tautotoponimoa da.

«	(...) és simplement el nom rediviu de valí en el base aquitànic local, que allí pervisqué fins a la fi del primer millenni d. C. No descartem del tot que en el del Vallès hi hagi en una forma o altra alguna reminiscència del mot ibèric corresponent. Però és mera possibilitat vaga i innecessària.	»
—Joan Coromines

Akitanieraren lekukotza: ILVRBERRIXO / ANDEREXO Escunhau elizan topatutako testua. (Gaur egun ikusten dena, Escunhauko elizan aurkitu zuten jatorrizkoaren testuaren kopia da).

XI. mendeko dokumentu batean, Agengo Santa Feren kantuan, Aran haraneko baskoiak aipatzen dira:

«

(Okzitanieraz) Cisclant bascon, que son d'Aran Dizon: `Por ren viva nonn an'! [...]

»

«

Hasi dira txistuka Arango baskoiak, eta honela esan dute: [...]

»

Bestalde, Val d´Aranen euskaratik azaldu daitezkeen zenbait toponimo mantendu dira.

Okzitania ia osoa Frantziako estatuan sartu zuten. Arango harana salbuespena da.

Aranera okzitanieraren dialektoa da. Arango harana Okzitaniako lurralde bakarra da non okzitaniera ofiziala den. Okzitanieraren eremuan oso zabala den arren okzitanieraren Arango dialektoari bakarrik eman izan zaio estatus ofiziala. Arango okzitanieraren bertoko aldaera hizkuntza ofiziala da haran osoan, eta Espainiako Erresumako hizkuntza ofizialen zerrendan dago gaztelania, katalana, euskara eta galizieraarekin batera. (Okzitanierak ez du, oraingoz, hizkuntza ofizial estatusik Frantzian).

Irudiak

• 
  Tuc de Molières (3.010 m).
• 
  Ipar Besiberri (3.008 m).
• 
  Arango haraneko hiriburua: Vielha e Mijaran. (900 m).
• 
  Bossost herriko eliza.
• 
  Sant Miquèu eliza, Vielha e Mijaran eskualdeko hiriburuan.
• 
  Piros hartzari egindako azken argazkia.
• 
  Pirinioetako mendiak, basoak, belardiak.
• 
  Arango eskualdeko mendi eta laku batzuk.
• 
  Bassa d´Oles.
• 
  Estanh dera Restanca.
• 
  Estanh de Montcasau.
• 
  Tuc de Saslòsses.
• 
  Estanh de Pòdo.
• 
  Estanhs de Ribereta.
• 
  Estanh Gelat eta Tuc de Pòdo.
• 
  Montgarriko Santutegia

Ikus, gainera

• Kataluniako eskualdeak.

Kanpo estekak

• (Katalanez)(Okzitanieraz) Arango Kontseilu Orokorra
• (Gaztelaniaz) Arango turismoa Val d'Aran
• (Gaztelaniaz) Turismo; Val d'Aran bisitatzeko aholku batzuk.
• (Katalanez)(Okzitanieraz) (Gaztelaniaz) Val d'Aran: mendi-ibiltaritza.
• (Katalanez)(Okzitanieraz) (Gaztelaniaz) Val d'Aran herriz herri.
• (Katalanez)(Okzitanieraz) (Gaztelaniaz) Val d'Aran: mendi-ibiltaritza. Bide erraz batzuk.
• (Katalanez)(Okzitanieraz) (Gaztelaniaz) "Bosques de mil colores en la Val d’Aran".
• (Katalanez)(Okzitanieraz) (Gaztelaniaz) "Val d’Aran Natura Parketik ibilbideak".
• (Katalanez)(Okzitanieraz) (Gaztelaniaz) turismo gidatxoak.

• Datuak: Q12602
• Multimedia: Val d'Aran / Q12602