Edukira joan

Gabriel (goiaingerua)

Wikipedia, Entziklopedia askea
«San Gabriel» orriak hona dakar. Bestelako esanahiei buruzko orria hau da: «San Gabriel (argipena)»
Gabriel (goiaingerua)

Bizitza
Jarduerak
Santutegia
Irailaren 29
Graduakomandante buru

Gabriel juduen, kristauen eta musulmanen erlijioetan, hiru goiaingeruetako bat da, gizakiekin komunikatzen dena Jainkoaren aginduz. Danielen Liburuaren arabera, igarkizunak eta profeziak argitzen zituen. Lukasen ebanjelioan, Zakariasi Joan Bataiatzailearen jaiotza iragarri zion eta Mariari, Jesusena. Koranean Mahomari bere bokazioa iragarri zion aingerua da.

Juduen beste hainbat liburu eta idatzitan ere agertzen da. Adibidez, Henoken liburuan.

Kristau eliza askok Santu gisa hartzen dute Gabriel (besteak beste ortodoxoek, katolikoek, luteranoek eta anglikanoek).[1]

Yezidien erlijioan ere agertzen da Gabriel, eta Zazpi Misterioetako bat dela uste dute. Jainkoak zazpi hauei eman zien mundua. Sarritan, Melek Taus goiaingeruarekin nahasten dute Gabriel.[2]

Etimologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Goiangeruren beste izen bat arkanjelu da. Izen hau koine grezieratik dator, ἀρχάɣɣελος edo archangelos hitzetik. ἀρχ edo arc aurrizkiak "zuzentzen edo gobernatzen duena" esan nahi du, eta ἄɣɣελος edo angelos hitzak "mezularia". Beraz, archangelos hitzak aingeruetan lehena edo aingeruen burua esan nahi du.

Gabriel hitza, aldiz, hebreerako "Gavri'el" izenetik dator (גַּבְרִיאֵל), eta "Jainkoaren indarra" esan nahi du. Bi zati ditu: "gever" hitza (גֵּבֶר), gizon edo indar esan nahi duena, eta "El" hitza (אֵל), Jainkoa esan nahi duena.

Zoroastrismoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kristo Aurreko VI. mendean Juduak Babilonian zeuden exiliatuta, eta hauen sinismenek aldaketa nabarmenak eduki zituzten, zoroatrismoaren eraginez. Adibidez, erlijio honek aingeruetan sinisten zuen eta baita ongiaren eta gaizkiaren arteko gatazkan.

Zoroastrismoko Vohu Manah edo pentsamendu onak eta Gabrielen mezulari rolak antzekotasunak dituzte, eta baliteke Babiloniako erlijioaren eraginez izatea, ikerlari batzuen ustez.[3]

XVIII. mendeko irudia

Judaismoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Errabino talmudiarren ustez, gabriel "lihoz jantzitako gizona" da, Danielen Liburuan eta Ezekielen Liburuan aipatzen dena. Talmudiar judaismoak uste du Ezekielen Liburuan agertzen den aingerua, Jerusalen suntsitzera bidalitakoa, Gabriel izan zela. Danielen liburuan, aldiz, Gabrielen eginbeharra Danielen bisioak interpretatzea da. Rol hau geroko kontakizunetan ere mantendu du. Juduen Entziklopediaren arabera, Gabrielen gizon baten itxura hartzen du eta Jainkoaren ezkerrean esertzen da.[4] III. mendean Sirian bizi izan zen Simon ben Lakishek ziurtatu zuen Migel, Rafael eta Gabriel aingeruen izenak Babiloniako exiliotik zetozela.[5]

Kabalan Gabriel Yesoden sefirotarekin identifikatzen da. Kabalako literaturan Gabrielek paper garrantzitsua dauka baita ere Jainkoaren goiaingeru gisa. Gabrieli ez zaio otoitz egiten, errezu hauei erantzun diezaiekeen bakarra Jainkoa delako, eta honek bidaltzen du Gabriel bere ordezkari gisa.[4]

Juduen mitologiaren arabera, Edenean bada bizitzaren edo arimen arbola bat.[6] Hau loratu egiten da eta arima berriak sortzen ditu, eta Guf-ean erortzen dira, Arimen altxorrean. Gabrielek altxor horretan bilatzen du eta eskura datorkion lehen arima aukeratzen du. Hala, Lailah aingeruak enbrioia zaintzen du hau jaio arte.[7]

Testamentuen arteko literatura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kristo aurreko 200. urtearen eta Kristo ondorengo 50. urtearen arteko garaiari testamentuen artekoa deitzen zaio. Garai hartan literatura ugari idatzi zen, batez ere apokalipsiari buruzkoa. Aingeruen eta deabruen izenak eta eskalafoia sarritan aipatzen ziren, eta bakoitzak betebehar eta estatus jakin bat zeukan Jainkoaren aurrean.

Henoken liburuan (9:1-3) Gabrielek, Migelek, Urielek eta Sarielek "odol ugari ikusi zuten lurrean isurita" (9:1) eta gizakien arimak entzun zituzten negarrez, "gure kausa Gorengoarengana eramanez" (9:3). Henoken liburuaren 10:1 atalean Jainkoaren erantzuna dator, zeinak lau ordezkari bidali zituen, hauen artean Gabriel, madarikatuak suntsitzera.

Henoken arabera, Gabriel jagoten duten aingeruetan bosgarrena da. Paradisuaren gainean dago, serafinen eta kerubinen gainetik.

Kristautasuna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Itun Zaharra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Testamentu zaharrean Gabriel Danielen bisioak interpretatzen dituena da,[8] eta behin baino gehiagotan agertu zitzaion.[9]

Da Vinciren Anuntziazioa

Itun Berria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Testamentu Berrian behin baino gehiagotan aipatzen da Gabriel. Zakariasi agertu zitzaion, adibidez.

Zakarias tenpluan zegoen, eta Gabriel etorri zitzaion esanez bere emazte Isabelek, antzua zenak, ume bat edukiko zuela. Jaio zen umea Juan Bataiatzailea izan zen.

Behin batean, Zakarias apaiz-zerbitzua egiten ari zen tenpluan Jainkoaren aurrean, bere apaiz-sailaren txanda baitzen. Apaizen ohituren arabera, berari egokitu zitzaion Jaunaren santutegira sartzea intsentsua eskaintzeko

Herri guztia kanpoan zegoen otoitzean, intsentsua eskaintzen zen bitartean. Hartan, Jaunaren aingeru bat azaldu zitzaion Zakariasi, intsentsu-aldarearen eskuinean zutik. Hura ikustean, ikaratu egin zen Zakarias eta beldurrak hartu zuen. Baina aingeruak esan zion:

–Ez beldurtu, Zakarias, entzun du Jainkoak zure eskaria. Zeure emazte Elisabetek semea emango dizu eta Joan ipiniko diozu izena. Pozez beteko zara, eta beste jende asko ere poztuko da haren jaiotzaz, handia izango baita benetan Jaunaren aurrean. Ez du ardorik, ez pattarrik edango, eta amaren sabeletik bertatik Espiritu Santuaz beteko du Jainkoak. Israeldar asko bihurtuko ditu beren Jainko Jaunarengana. Eliasen espiritu eta ahalmenaz jantzirik, Jaunaren aurretik etorriko da, gurasoak eta seme-alabak elkarrekin baketzeko eta errebeldeak zintzoen senera bihurtzeko; horrela prestatuko du herria Jauna onartzeko.

Zakariasek esan zion aingeruari:

–Nola jakin dezaket horrela gertatuko dena? Ni zaharra naiz, eta emaztea ere urteetan aurreratua.

Aingeruak erantzun zion:

–Ni Gabriel naiz eta Jainkoaren zerbitzura nago; berak bidali nau zuri hitz egitera eta berri hau ematera. Hara, mutu geldituko zara eta ezin izango duzu hitz egin hau guztia gertatu arte, bere garaian beteko diren nire hitzak sinetsi ez dituzulako.

Lukas, 1. kapitulua[10]

Fra Angelicoren Anuntziazioa

Testamentu Berriaren arabera, Gabriel izan zen Mariari esan ziona Jesusen ama izango zela, Isabel haurdun geratu eta sei hilabetera:

Handik sei hilabetera, Jainkoak Gabriel aingerua bidali zuen Nazaret zeritzan Galileako herri batera, birjina batengana; birjinak Maria zuen izena, eta Jose zeritzan Daviden jatorriko gizon batekin ezkontzeko hitzemana zegoen.

Aingeruak, Mariarenean sarturik, esan zion: –Agur, Jainkoaren gogoko hori! Jauna zurekin.

Hitz hauek entzutean, ikaratu egin zen Maria eta agur horrek zer esan nahi ote zuen galdetzen zion bere buruari. Aingeruak esan zion:

–Ez beldurtu, Maria! Jainkoak gogoko zaitu. Hara, haurdun gertatuko zara, semea izango duzu eta Jesus ipiniko diozu izena. Handia izango da, Goi-goikoaren Seme deituko diote, eta bere aita Daviden tronua emango dio Jainko Jaunak. Israel herriko errege izango da betiko, eta beraren erregetzak ez du azkenik izango. Mariak esan zion aingeruari:

–Baina nola gerta daiteke hori, ez bainaiz gizon batekin bizi?

Aingeruak erantzun zion:

–Espiritu Santua etorriko da zuregana eta Goi-goikoaren indarrak hodeiak bezala estaliko zaitu; horregatik, zuregandik jaioko dena santua izango da eta Jainkoaren Seme deituko diote. Begira, Elisabet zure lehengusina ere haurdun gertatu da bere zaharrean eta sei hilabeteko dago agorra omen zena; Jainkoarentzat ez baita ezer ezinezkorik.

Orduan, esan zuen Mariak:

–Hona hemen Jaunaren mirabea. Gerta bekit zuk esan bezala.

Eta aingeruak utzi egin zuen.

Lukas, 1. kapitulua[10]

Gabriel aingerua Oliteko Santa Maria elizaren atarian

Testamentu Berrian aipatzen diren aingeru bakarrak Gabriel, Migel (Judas 1:9) eta Rafael dira (Tobit 12:6 eta Tobit 15). Bibliak ez die deitzen goiaingeru Gabriel eta Rafaeli. Gainera, Bibliak sinisdunei esaten die ez jarraitzeko aingeruak gurtzen dituzten pertsonak: «Ez zaitzatela gaitzets apal-itxuran agertu eta aingeruen kultua atsegin duten horiek; ikuskarietan murgiltzen dira eta beren giza burutapen ergelez harropuzturik dabiltza» (Kolosarrei 2:18).[11]

Gabriel Reimseko katedralean

Gabriel tronpeta jotzailea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gabriel sarritan irudikatu izan da tronpeta joaz. Dena dela, nahiz eta Bibliak tronpetak aipatzen dituen hilak berpiztu aurretik, ez du zehazten Gabriel denik tronpeta horiek jotzen dituena. Beste erlijioetan ere ez da aipatzen Gabriel tronpeta jotzaile gisa. Judaismoan Jainkoa edo Migel dira instrumentu hau jotzen dutenak, baina ez Gabriel. Zoroastrismoan ez dago tronpetarik Azken Epaiketan. Islamean, aldiz, tronpeta jotzen duena Israfil da (hau da, Rafael), nahiz eta Koranean ez den aipatzen. Elizaren Gurasoek ere ez dute aipatzen Gabriel tronpeta jotzaile gisa.[12]

Gabriel tronpeta jotzaile gisa erakusten duten lehen adierazpenak 1455ekoak dira, bizantziar artekoak. Eskuizkribu armeniar batean, adibidez, Gabriel tronpeta jotzen agertzen da, hildakoak euren hilobietatik ateratzen diren bitartean. Bi mende geroago Gabriel tronpetajotzaile gisa agertu zen lehen aldiz kultura anglosaxoian. Hain zuzen ere, John Miltonen Galdutako paradisua lanean (1667).[12]

Jaiegunak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gabriel fresko batean, Georgiako Tsalenjikha katedralean

1608 eta 1921 urteen arteko iturri askok erakusten dutenez, San Gabriel Goiaingeruaren jaia martxoaren 18an ospatzen zen. Salbuespen bakarra 1856ko iturri bat da, apirilaren 17a aipatzen duena. Iturri hori The Catholic Directory, Ecclasiastical Register, and Almanac da, eta bertan martxoaren 18a parentesi artean agertzen da, agian denboraldi baterako salbuespena izan zelako.[13]

1608an argitaratutako "Flos sanctorum..."[14] izeneko iturriak martxoaren 18a aipatzen du, eta baita 1853ko "La leyenda de Oro..." iturriak ere.[15]

1886koa den The Irish Ecclesiastical Record[16] dokumentuak ere martxoaren 18a aipatzen du. Baita 1886ko The Bible, the Missal, and the Breviary[17] liburuak edota 1910eko Manual of Christian Doctrine[18] liburuak ere.

1921eko egutegi erromatarrak martxoaren 24an ezarri zuen San Gabrielen eguna,[19] eta 1969. urtean data berriro aldatu eta irailaren 29an ipini zuten, San Migel eta San Rafaelekin batera ospatzeko.[20] Ingalaterrako Elizak ere irailaren 29an ezarri du San Gabrielen eguna.

Gabriel aingerua Istanbulgo Haga Sofian

Eliza Ortodoxoak eta bizantziar erritua jarraitzen duten ekialdeko elizek egutegi juliarreko azaroaren 8an ospatzen dute jai hau (hau egutegi gregoriarrean azaroaren 21a da). Eliza Ortodoxoak beste egun batzuetan ere ospatzen ditu Gabrielen agerpenak eta mirariak.[21][22]

Etiopiako elizak abenduaren 28an ospatzen du Gabrielen eguna eta egun horretan erromes asko joaten dira Kulubin Gabrielek daukan elizara.[23]

Patroia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1951ko urtarrilaren 12an Pio XII.a Aita Santuak telekomunikazioen eta arlo honetako langileen patroi izendatu zuen Gabriel Goiaingerua. Beranduago, 1972ko abenduaren 9an, postarien eta posta zerbitzuko langileen patroi ere izendatu zuen Pablo VI.a Aita Santuak. Jainkoaren enbaxadore gisa ere ezagutzen denez, enbaxadore eta diplomatikoen patroi gisa ere ezagutzen da Gabriel.[24]

Islama

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mahoma eta Gabriel, XVI. mendeko marrazki batean

Gabriel Errebelazioaren Aingerua da islamean. Biblian Gabriel Jainkoaren mezulari gisa agertzen da, eta honek Daniel, Maria eta Zakariasengana bidaltzen du. Horregatik, islamiar tradizioak aipatzen du Gabriel hainbat profetarengana bidali zuela Jainkoak errebelazio eta aginduekin, tartean Adamengana. Islamaren arabera, Gabrielek Adam kontsolatu zuen hau lurrera jaitsi zenean.[25]

Islamak dioenez, Jainkoak Gabriel bidali zion Mahomari Korana errebelatzeko. Liburu honen 53. kapituluak aingeru bat deskribatzen du, baina ez du izendatzen. Baina Koranaren interpretatzaileen Gabriel identifikatu dute pasarte horretan. Beste hainbat pasartetan ere aipatzen da Gabriel.

Artea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
El Grecoren Anuntziazioa

Gabriel aingerua hainbat arte eta sorkuntza lanetan agertu da historian zehar.

Adibidez, Gabrieli buruzko pinturak ugariak izan dira azken mendeetan, batez ere Anuntziazioari buruzkoak. Ezagunak dira, besteak beste, Leonardo Da Vincik (1450 inguruan) edo El Grecok egindakoak (1575).

Garai berriagoetara etorriz, eta literatura eta edota musikari dagokionez, badira hainbat adibide.

Literaturan, Salman Rushdieren Bertso Satanikoak liburuko protagonistak uste du Gabrielen gorpuzte modernoa dela. Liburu hau debekatua izan zen hainbat herrialde musulmanetan, eta Aita Santuak ere gaitzetsi zuen. Irango Khomeini aiatolak idazlea hiltzeko agindua eman zuen.

Musikari dagokionez, Bob Dylanen Sugar Baby abestian ere Gabriel aipatzen da.

Euskal kantutegi tradizionalean ere agertzen dira Gabrieli buruzko erreferentziak. Gernikako marijesietan kantatzen diren kopla hauetan, adibidez:

Nor emen mensajerua?

San Gabriel aingerua

egingo dabena ondo

Jaunaren agindua.

Maria Jose, ...


Arkanjel San Gabriel

Anunziadoria

ez gaizuz espantadu

ain jente umildia.

Jesucristo, ...[26]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ «Gabriel, Archangel» ccdl.claremont.edu (Noiz kontsultatua: 2024-10-13).
  2. ↑ Zeitschrift für Religionswissenschaft5. Jahrgang 1997 diagonal-Verlag Ursula Spuler-Stegemann Der Engel Pfau zum Selbstvertändnis der Yezidi, p. 14
  3. ↑ Mircea Eliade, The Encyclopedia of Religion, 1987, 283. orrialdea.
  4. ↑ a b «GABRIEL - JewishEncyclopedia.com» jewishencyclopedia.com (Noiz kontsultatua: 2024-10-12).
  5. ↑ https://web.archive.org/web/20140428164859/http://www.bibleinterp.com/articles/gabriel357902.shtml
  6. ↑ (Ingelesez) Scholem, Gershom. (1987). Origins of the Kabbalah. Princeton University Press ISBN 978-0-691-02047-1. (Noiz kontsultatua: 2024-10-12).
  7. ↑ https://web.archive.org/web/20121030044612/http://www.scribd.com/doc/95135842/224/THE-TREASURY-OF-SOULS
  8. ↑ «Dn 8,15-27 - BIBLIJA.net - Biblia interneten» www.biblija.net (Noiz kontsultatua: 2024-10-12).
  9. ↑ «Dn 9,20-27 - BIBLIJA.net - Biblia interneten» www.biblija.net (Noiz kontsultatua: 2024-10-12).
  10. ↑ a b «Lk 1 - BIBLIJA.net - Biblia interneten» www.biblija.net (Noiz kontsultatua: 2024-10-12).
  11. ↑ «Kol 2,6-19 - BIBLIJA.net - Biblia interneten» www.biblija.net (Noiz kontsultatua: 2024-10-12).
  12. ↑ a b S. Vernon McCasland, "Gabriel's Trumpet", Journal of Bible and Religion 9:3:159–161 (1941eko abuztua)
  13. ↑ (Ingelesez) The Catholic Directory, Ecclasiastical Register, and Almanac. 1856 (Noiz kontsultatua: 2024-10-12).
  14. ↑ (Gaztelaniaz) Villegas, Alonso de. (1794). Flos sanctorum: historia general de la vida y hechos de Jesu-Christo ... y de los santos de que reza y haze fiesta la Iglesia Catholica .... en la imprenta de Isidro Aguasvivas (Noiz kontsultatua: 2024-10-12).
  15. ↑ (Gaztelaniaz) La Leyenda de Oro para cada dia del año, 1: vidas de todos los santos que venera la lglesia.... librería Española 1855 (Noiz kontsultatua: 2024-10-12).
  16. ↑ (Ingelesez) The Irish Ecclesiastical Record. Browne and Nolan 1886 (Noiz kontsultatua: 2024-10-12).
  17. ↑ (Ingelesez) Church, Catholic. (1853). The Bible, the Missal, and the Breviary: Or, Ritualism Self-illustrated in the Liturgical Books of Rome, Containing the Text of the Entire Roman Missal, Rubrics, and Prefaces. T. & T. Clark (Noiz kontsultatua: 2024-10-12).
  18. ↑ (Ingelesez) Manual of Christian Doctrine. 1910 (Noiz kontsultatua: 2024-10-12).
  19. ↑ (Gaztelaniaz) Engel, Pedro. (2018). Almanaque mágico: Rituales, fiestas y dioses. Editorial Catalonia ISBN 978-956-324-651-3. (Noiz kontsultatua: 2024-10-12).
  20. ↑ Calendarium Romanum (Libreria Editrice Vaticana, 1969), 11. or.
  21. ↑ https://web.archive.org/web/20150116101352/http://www.keliaxionestin.com/eng/?page_id=760
  22. ↑ https://web.archive.org/web/20070928014848/http://www.westsrbdio.org/prolog/my.html?month=July&day=13&Go.x=6&Go.y=12
  23. ↑ Nega Mezlekia, Notes from the Hyena's Belly: An Ethiopian Childhood (New York: Picador, 2000), 266 or.
  24. ↑ https://astropediablog.com/arcangel-gabriel-quien-es-como-invocar-mensajero-de-dios/
  25. ↑ Cyril Glasse (2000). The Concise Encyclopedia of Islam. Lahore: Suhail Academy. 136. or.
  26. ↑ https://www.eusko-ikaskuntza.eus/eu/dokumentu-fondoa/euskal-kantutegia/ab-4184/

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Gabriel_(goiaingerua)&oldid=9940330"(e)tik eskuratuta