Sabindarren euskara garbia

Sabin eta Luis Arana Goiri anaiek 1896an sortutako Bizkaya'ren Edestija ta Izkerea Pizkundia argitaletxearen zigilua.

Bizkaierazko gramatika.

Euskara garbia terminoak bi esanahi bereizi ditu: euskara argia eta ulerterraza, batetik; eta maileguzko hitz eta esapideak —nahiz hizkuntzan aspaldi txertatuak, nahiz hartu berriak— baztertzen dituen euskara eredua, bestetik. Artikulu honen gaia bigarren adiera da; zehazki, XX. mendearen hasieran Sabin Aranak eta Euskal Pizkundearen garaiko sabindar garbizaleek sortutako eta eurek erabilitako hizkuntza eredua, erdarek kutsatu gabekoa, «euzkera garbija» euren hitzetan. Euskara garbi horren araberako neologismo edo hitz berri ugari sortu zituzten. Neologismo horiei sabinismo ere deitzen zaie. Kontuan izatekoa da, hala ere, euskarak dituen eta izan dituen forma garbizale guztiak ez direla Aranarenak eta haren jarraitzaileenak, ez baitira horiek izan euskara garbiaren zale bakarrak.

Hitz berri horietako gehienak hemeroteketan eta bitxikeria historikotzat gordeta geratu dira; beste asko, ordea, gaur egun ere barra-barra erabiltzen ditugu: aditz, aldundi, antzoki, argazki, batzorde, bazkide, ertzain, hizki, idatzi, idazkari, ikastola, ikurriña, jaurlaritza, lehendakari, narrasti, ordezkari, ugaztun, urtaro, zaindari, zenbaki eta abar. Gaiei dagokienez, sabinismo ugari erlijio eta politika alorrei lotuta daude.

Aurrekariak eta jarraitzaileak

Mugimendu horren aurrekari nagusia Pablo Pedro Astarloa izan zen, XVIII. mendean; eta mende hartan bertan Manuel Larramendik eta Joan Antonio Mogelek ere hizkuntzaren garbitasuna bilatu zuten.

Euskara garbiaren adibideak erraz topa daitezke Resurreccion Maria Azkueren 1905eko hiztegi erraldoian, eta hiztegi horri Bera'tar Erroman Mirena eta López Mendizabal'dar Ixaka jelkideek 1916an egindako gehigarrian, Kirikiño, Lauaxeta nahiz Txomin Agirre idazleen lanetan, edo 1937an eta Espainiako Bigarren Errepublikaren garaian argitaratutako Eguna egunkarian, besteak beste. Espainiako Gerra Zibilak eta ondorengo frankismoak eredu garbiaren hedapena goitik behera oztopatu zuen, orduko ikastoletan irakasteari ekin eta gutxira.

Kontuan hartu behar da, azkenik, euskara batuaren aurreko garaiak izan zirela haiek, eta bizkaiera idatziaren hastapenekin bat egin zuela eredu horrek, batzuetan euskalki hark eraginda. Garai horietan euskara zaharrenaren formak gehien mantentzen zituen euskalkia bizkaiera zelako ustea nahiko hedatuta zegoen: hori zabaltzen lehena Willem Jan van Eys herbeheretar hizkuntzalaria izan zen, 1879an. Halaber, gogora bedi garai hartan zenbait bizkaitar egile, Juan Mateo Zabala kasu, euskalki horren barruan ere formarik «aratzenak» bilatzen saiatu zirela gipuzkerarenetatik (artean, euskal literaturan hegemonikoa) aldentzeko, eta argudiotzat bizkaieraren —beste euskalkiekin alderatuz— «zahartasuna» eta «araztasuna» aipatzen zituztela. Azkuek gaztetan ere ideia horiek bere egin zituen, nahiz eta gero damutu.

Pertsona izendegia

Sakontzeko, irakurri: «Sabin Aranaren pertsona izendegia»

Sabin Aranak sortutako santuen izendegia —Deun-Ixendegi Euzkotarra deitu zuena— egilea hil ondoren argitaratu zuten, 1910ean. Hain zuzen ere, Euskal Herri katoliko-katoliko hartan, santuen izenak jartzen zitzaizkien ia haur guztiei. Ehun urtetik gora igaro ondoren, Sabin Aranak asmatutako izen haietako asko oso erabiliak dira egun ere: Ander, Andoni, Endika, Gaizka, Gorka, Iker, Imanol, Iñaki, Irune, Jasone, Jone, Josune, Julen, Karmele, Kepa, Lander, Markel, Nekane, Zuriñe eta abar.

Zenbakiak

Sabin Aranak zenbatzeko beste sistema bat asmatu zuen, behin baino gehiagotan aldatu egin zutena, eta azkenean gaurko zenbakiekin baliokidetzarik ez zuena.

Hemen daude zenbakien izen berri batzuen adibideak:

• 1: Eka.
• 20: Berramarr.
• 100: Bostogei.
• 1.000: Anei.
• 2.000: Ogireun.
• 10.000: Anbei.
• 100.000: Anirei.
• 1.000.000: Unei.
• 10.000.000: Unbei.
• 100.000.000: Unirei.
• 1.000.000.000: Onei.
• 10.000.000.000: Onbei.
• 100.000.000.000: Onirei.
• 1.000.000.000.000: Eidi.

Hizkiak

Hauek dira letra edo izkiak izendatzeko orduko modu garbiak, arandarren arabera:

• b: bi
• c: cuc
• d: de
• dd: ildde
• f: fi
• g: ga
• h: ha
• j: jija
• k: kask
• l: lol
• ll: illo
• m: mi
• n: non
• ñ: iño
• p: pi
• rr: urr
• s: sus
• ss: ssuss
• t: test
• ts: atselts
• tt: itte
• tx: txe
• tz: atzeltz
• v: avi
• x: axa
• y: ya
• z: zuz

Gramatika-garbizaletasuna

Iritziri hedatuenek "garbizaletasuna" edo "sabindarren euskara garbia" lexiakoarekin eta "hitz berriak asmatzearekin" lotzen badute ere, garbizaletasuna gramatikan ere egon daiteke.

Haietako bat da euskal sintaxia edo esaldi-joskera egiteko modua. Bittor Hidalgo euskal filologoaren arabera, Seber Altubek 1919-1920 urteetan atera zuen De la sintaxis vasca liburuan eta 1929an atera zuen Erderismos liburuan, euskal aditza bigarren tokian joanagatik (batez ere bikoteetan), "aditza esaldiaren bukaeran" lege bihurtu zuen, hau da, aditza zenbat eta gehiago atzeratzeko mandatua eman zuen. Altubek finkatu zuen beste lege bat, galderetan galdegaia beti aditzaren aurrean ezartezarena izan zen. Hidalgoren arabera, oso esaldi laburretan erabiltzen zen joera bat, mota guztietako (esaldi luzeak, menpeko perpausak, esaldi konposatuak...) lege bihurtu zuen Altubek. Hidalgok dioenez, Altubek Azkueren babesa izan zuen horretarako. Hidalgoren esanetan, Altubek (eta Azkuek) eragin zuen euskara subjektua-objektua-aditza hurrenkerako hizkuntza izatea, ordu arte euskaraz normalagoa izan baitzen subjektua-aditza-objektua ordena. Hidalgoren iritziz, 1900 aurreko testuetan, aditza esaldiaren erdian kasuen % 55ean agertzen da, eta bukaeran, % 28an: ehunekoa altua da, beste hizkuntzen aldean; baina ez halako lege bat ateratzeko modukoa. Hidalgok badio, horretaz gain, kasu batzuetan (Mogelen Peru Abarka eleberrian, Txomin Agirreren Auñamendiko Lorea eleberrian...) batzuetan aditza esaldiaren aurretik jarri izan dela: ez da hori normalean, "baina ez da erdarakada, Altubek esan moduan". Hala ere, Hidalgok onartzen du Gipuzkoan Agustin Kardaberazek ere aditza atzeratzeko joera izan zuela, Altubek baino lehenago.

Bittor Hidalgok dioenez, 1900 aurretikako idazle gehienek bestelako hurrenkeran "modu klasikoan" idazten dute: Azkueren eragina erraldoia izan zenez, idazle batzuek idazkera aldatu egin zuten joskerari zegokionez, adibidez Txomin Agirrek.

Hidalgoren ustetan, sintaxiaren arloko garbizaletasun horrek Sabin Aranak eta haren jarraitzaileek bultzatutako lexiko-garbizaletasunak baino gehiago iraun du. Bi arrazoi ematen ditu horretarako: batetik, garbizaleek "hizkuntzaren muina" lexikotik joskerara "lekualdatu" dutelako, hau da, orain lexikoaren inguruan malgutasun handiagoa dagoelako joskeraren inguruan dagoen zorroztasunaren trukean; eta bestetik, euskara batua sortzeko egin ziren biltzarretan joskerari eta Altuberen ideiak ihardesteari garrantzirik eman ez izana, eta artean zegoen erreferentzia bakarra (Altube, hain zuzen) inertziaz hartu izana. Dena dela, Azkue eta Altuberen eskolako sintaxia idatzizko hizkeran gailendu dela dio halaber, eta ahozko hizkeran oraindik ere "sistema klasiko-herrikoia" nagusi dela. Hidalgoren arabera, garbizaletasun-joera horrek testuak artifizialago egitea ekarri du.

Zenbait kritika izan dira horren kontra: adibidez, hasiera batean Justo Mokoroa eta Koldo Mitxelena izan ziren kritikorik handienak, eta gerora Luis Villasante ere bai, hasieran azkuetar-altubetarra bazen ere. 1993an Pello Esnalek eta Joxe Ramon Zubimendik ateratako Idazkera-liburua lanean "aditza atzeratzeko joera lege bihurtzeari" kaltegarri zeritzoten. Bestalde, Bittor Hidalgok berak ere gogorarazten du Euskaltzaindiak 1987an esan zuela euskara "ordena libreko hizkuntza bat" zela.

Horoskopoa

Hauek dira Sabin Aranak horoskoporako sortutako izenak:

• Aries: Aritoaga.
• Taurus: Zezenaga.
• Gemini: Bikieta.
• Cancer: Karramarroaga.
• Leo: Lunaga.
• Virgo: Neskaga.
• Libra: Aztaga.
• Scorpius: Lupuaga.
• Sagitarius: Azkondunaga.
• Capricornius: Akerraga.
• Aquarius: Ugeta.
• Piscis: Arrañeta.

Hiztegia

A

• Abeliztia: Zoologia.
• Abenda: Arraza.
• Aberri: Patria, sorterri, jaioterri.
• Abertzale: Patriota.
• Abestu: Kantatu.
• Abizen: Deitura.
• Aboska: Soinu.
• Aditz: Aditza. Lehen aldiz Larramendik proposatu zuen, baina kontzeptu erlijioso edo teologiko moduan, hau da, "elokuentzia" edo "erretolika" moduan, edota "Jainkoaren hitz" moduan. Adi-itz edo adititz formak erabili izan dira, eta ematen du erroa hau dela: "aditzeko hitza". Forma modernoan erabiltzen lehena badirudi Jose Ignacio Arana izan zela, eta Azkuek ere proposatu zuen, Sabin Aranak baino lehenago. Kurioski, gaztelaniaz verbo hitzak ere esanahi biak hartzen ditu.
• Agerrpen: Aurkikunde, aurkikuntza.
• Agintz: Agindu.
• Agurtza: Arrosario.
• Aintza: Loria.
• Aizkunde: Ahazte, ahanztura.
• Akeita: Kafe. Esanahi modernoan, modu zabalean erabiltzeko Azkuek proposatu zuen hitza. Antza denez, belar mota bat izendatzen zuen eta hasieran kafearen esanahi gisa "lokalismo" bat eta baita "soziolekto" bat izan zitekeen, hau da, Baxenafarroako Donamartiriko emakumeek (soilik Donamartirin eta soilik emakumeek) kafea esateko erabiltzen zuten hitza, auzokideek uler ez zezaten (orduan emakumeek kafea hartzea ez omen zegoen ondo ikusitua). Azkuek hitz "orokor" gisa proposatzeko arrazoiak ez daude garbi, Julio Urkixoren arabera nahasketa bat izan zen. 1936-1937 arteko Eusko Jaurlaritzaren egunkari ofizialean erabiltzen zuten.
• Alderdi: Partidu politiko. Aurretik hitza izan bazen parte, zati edo inguru ere esateko. Batez ere Iparraldean fakzio edo bando esateko ere XIX. mendean badugu hitza, adibidez Duvoisinek erabilitakoa; baina Hegoaldean, Sabin Arana baino lehen ere tarteka, "hitz kultu" gisa erabili zen, esaterako Eusebio Azkuek edo Blas Praderek (Euskal Erria aldizkarian) erabili zuten. Hala ere, ezin uka Sabin Aranak hitz horren zabalkundean eta batez ere "alderdi politiko moderno" esanahiarekin identifikatzerakoan izan zuen eragina (beste gauza batzuen artean bera izan baitzen ofizialki partidu bat "alderdi" izendatzen lehena).
• Aldeztu: Defendatu.
• Aldundi: Diputazio. Antza denez, Azkuek proposatu zuen hitza dugu. Aurretik ekauta erabiltzen zen, jada Larramendik biltzen zuen hitza. 1917an Gipuzkoako Foru Aldundiak lehen aldiz erabili zuen aldundi. Hala ere, Euskaltzaindiko idazkari izan zen Nazario Oleagak, bere idazkaritza-aldian, oraindik ekauta hitzaren alde egin zuen.
• Agakaskadi: Alfabetu
• Antzerrki: Komedia.
• Antzerrti: Teatro, antzerki.
• Antzoki: Teatro, antzerki.
• Ardoki: Artegi, saroi, korrale.
• Argazki: Fotografia, erretratu. Itxuraz, Manuel Arriandiaga izan zen hitza proposatu zuena.
• Argittaldu: Argitaratu.
• Arlaban: Har(t)zuri, alabastro.
• Arrdotzari: Limoi-edari, limonada.
• Arremon: Aldatu.
• Arren: Otoitz.
• Arriantzerti: Eskultura.
• Arroki: Belaki. Esponja (gaztelaniaz), éponge (frantsesez).
• Arrpide: Harpide.
• Artezkari: Zuzendari.
• Askaldi: Hasiera.
• Askatasun: Mogelek erabili zuen lehen aldiz "askatutasun" formaren pean. Francisco Ignacio Lardizabalek askatasun erabili zuen; baina bi horien kasuan ohitura-erraztasun edo ohitura-askatasunari zegokion, askatasun politikoari baino (edo asko jota, Lardizabalen kasuan, askatasun indibiduala esna nahi zuen). Ziurrenik Sabin Arana izan zen lehena "askatasun politiko"aren esanahiarekin askatasun erabiltzen. Esan beharra dago Aranak nahiago zuela eta maizago erabili zuela azkatasun forma askatasun baino.
• Asmainddu: Asmoa kendu, burutik kendu.
• Astamakila: Txabalina.
• Atarapen: Ondorio, emaitza.
• Atsege: Goibel, abailduta.
• Atzaldu: Azaldu.
• Atzegun: Bezpera.
• Atzorro: Eskularru.
• Auna: Pirinio.
• Aunarr: Piriniotar.
• Aur-iztia: Pediatria.
• Aurgintz-iztia: Obstetrizia.
• Aurreztu: Aurkeztu.
• Autetsi: Hautatu, aukeratu. Sabino Aranak neologismo gisa asmatu bazuen ere, Lapurdin eta Nafarroa Beherean tradizio luzeko hitza da hautetsi.
• Auteskunde: Hauteskunde.
• Autsegubazten: Hausterre-egun, hauts-egun.
• Atetiko gaitz-iztia: Patologia kirurgikoa.
• Azarrmen: Ausardia.
• Azkatasun: Askatasun.
• Azke: Aske.
• Azketsi: Barkatu.
• Azkintxa: Hezkuntza.
• Aztaki: Gramo.
• Aztakin: Balantza.
• Azurbaltz: Espainiar. Sabin Aranak erabili zuen, baina Juan Martin Elexpururen arabera, Bergara aldean jada erabiltzen zen kanpotarrak, batez ere erdaldunak, izendatzeko.

B

• Bakal: Monarkia.
• Bakalderri: Erresuma.
• Bakaldun: Errege, erregina.
• Bakaulki: Tronu, jargoi.
• Bakezaletasun: =
• Baltzerri: Espainia.
• Bar: Landare, begetal.
• Barru gaitz-iztia: Patologia medikoa.
• Barrukatu: Erauzi, atera.
• Barrutaldu: Injektatu, xiringatu.
• Batzakintza: Bilduma.
• Batzakuntza: Kontseilu.
• Batzoki: Biltoki.
• Batzorde: Lehen aldiz 1916an agertu zen Euskal Esnalea aldizkarian, eta Bizkaiko Aldundiak 1917an erabili zuen, jeltzaleak gobernuan zirela, Txinditza-Batzordea (Ogasun-Batzordea) ofizialki organu bat izendatuz. 1919-1920ko aktetan Euskaltzaindiak onartu egin zuen. Sabin Aranak ez zuen sekula ere erabili, askotan kontrakoa uste izan bada ere.
• Bazkide: =
• Bazkun: Elkarte.
• Begiztu: Begiratu.
• Bekostun: Diadema.
• Belastun: Belarritako.
• Beldu: Apostolu.
• Ben: Ganorazko, formal.
• Berbegikera: Hizkuntza.
• Beribil: Automobil.
• Bernazorro: Zangozorro, polaina.
• Berrbixi: Berpiztu.
• Berrbizkunde: Berpizkunde.
• Berrogeikaro: Garizuma, berrogeialdi.
• Besostun: Besoko.
• Bidezabal: Errepide.
• Bilddegi: Biltegi.
• Billebai: Erdaindu, ingurebaki, zirkunzidatu.
• Biltzilla: Urria (hilabetea).
• Bitxain: Bidezain.
• Biztoki: Mundu.
• Bultzi: Tren.
• Burdi: Bagoi.
• Burestun: Koroa.
• Buruindu: Burua moztu, lepo egin.
• Burukatu: Asmoa kendu, burutik kendu.

D

• Dagonilla: Abuztua. Forma horretan Sabin Aranak erabili zuen lehen aldiz, baina aurretik bazegoen dagenila edo daguenila, Julio Urkixoren zuzendaritzapeko Eusko Ikaskuntzaren atsotitzen hiztegiak, Azkuek edo Koldo Mitxelenak bildu duten moduan.
• Dardarindarr: Elektrizitate.
• Deikun: Iragarki.
• Deun: done edo san (Deun Ander, Deun Jon...). Sabin Aranak proposatu zuen hitza, lehendik zegoen done hitzaren aldaera-forma "jator" moduan, jada bazegoen deunge (saindu gabeko, gaizto; donge hitza arruntagoa bazen ere Larramendik esan moduan) hitzetik eratorria.
• Deun Oro: Domu Santu.
• Dotxera: Aleman (hizkuntza).

E

• Ederti: Arte.
• Edesti: Historia.
• Egazegikorr: Txartel, paper.
• Egazki: Aireplano.
• Egutegi: =
• Ekandu: Ohitu.
• Elerti: Literatura.
• Elestu: Deskribatu.
• Elgaro: Abendualdi.
• Emegaitz-iztia: Ginekologia.
• Enda: Arraza.
• Epaikari: Epaile.
• Erabijau: Eraldatu.
• Ereserki: Himno.
• Eresi edo Ereserti: Musika.
• Ereski: Musika-nota.
• Ereskin: Musika-tresna.
• Eresti: Abesti.
• Erizkizundi: Galdeketa, itaunketa.
• Errikatu: Erbesteratu, atzerriratu, emigratu.
• Erritaldu: Immigratu.
• Errkal: Errepublika.
• Errki: Erregio, eskualde.
• Esakun: Errefrau, atsotitz, esaera zahar.
• Eseskaldi: Tentaldi, tentazio.
• Eskestun: Eskumuturreko.
• Eskotera: Eskoziera.
• Eskuztatu: Tratatu, hartu.
• Espetxe: Kartzela.
• Estuntza: Kate.
• Euzkadi: Euskadi, Euskal Herria.
• Euzkelgi: Euskalki.
• Euzkotar: Euskadikoa.

G

• Gaizkatu: Salbatu. Sabin Aranak proposatutako neologismoak haren jarraitzaileen artean nolabaiteko arrakasta izan zuen, egun ahaztuta badago ere. Eratorriak ere atera ziren, adibidez, gaizkatzaile. Egun, Sabin Aranaren azken etxea izan zen Sukarrietako eraikinean, Aranaren omenez jarritako plaka batzean "Euzkadiren gaizkatzaile" deitzen diote.
• Gaitz-izti: Patologia.
• Gangeri: Kolera, Gangeseko eritasun).
• Garagarrdo: Garagardo, zerbeza.
• Garrestun: Gerriko.
• Gaudi: Unibertso.
• Gedin: Bokal.
• Gentza: Bake.
• Gerkerri: Grezia.
• Gezna: Mezu.
• Gezna-etxe: Enbaxada.
• Geztoki: Infernu.
• Gixaldi: Gizaldi, mende.
• Giza-soin iztia: Anatomia.
• Gogo Deun: Izpiritu Santu.
• Gogo-gaitz iztia: Psikiatria.
• Gogo-lantze: Kultura. Agian lehen aldiz Joxe Migel Barandiaranek erabili zuen 1930eko hamarkadan. Eusko Jaurlaritzak ere erabili zuen, bere sail bati Zuzentza eta Gogolantze Zaingoa izena jarri zion.
• Goi-buru: Lelo.
• Goizparr: Ebanjelio.
• Goizparrgille: Ebanjelista.
• Gongotzon: Goiaingeru.
• Gopatz: Erlijio.
• Gosaldu (?): =
• Goteun: Izpiritu Santu.
• Gotzain: Apezpiku.
• Gotzaiztu: Deabru.
• Gotzon: Aingeru
• Goxaldu: Gosaldu, barautsi.
• Guda: Gerra. Larramendiren garaitik dokumentatzen den hitza. Iztuetak eta Duvoisinek ere erabili zuten XIX. mendean. Azkuek hobetsi zuen.
• Gudaldi: Bataila.
• Gudari: =
• Gudarozte: Armada.
• Guramen: Borondate, desio.
• Gurtarin: Automobil.
• Guturi: Hiria.
• Guzpar: Ebanjelio.

I

• Ibaittu: Urak gainezka egin.
• Ibirkera: Hebreera.
• Idatzi: Izkiriatu. Forma horretan Sabin Aranak erabili zuen, baina aurretik Mogelek erabilitako iratsi edo eratsi formetan oinarritu zen. Azkuek iratsi formaren alde egin zuen. Aranaren garaikide Kirikiñok eta Etxeitak tarteko iratzi ere erabili zuten.
• Idazkari: =
• Idazkola: Bulegoa.
• Idazkortza: Bolaluma
• Idazkun: =
• Idazpen: Artikulu.
• Idazti: Liburu.
• Igali: Fruta.
• Igarrle: Igarle, profeta.
• Igidin: Kontsonante.
• Ikastola: Ikastola, eskola, ikastetxe. Hitz hori, forma horretan, lehen aldiz Sabin Aranak erabili zuen, baina aurretik bazegoen ikasola: Karmelo Etxegaraik eta Jose Manuel Etxeitak erabili zuten, eta lehenago, iparraldean Martin Duhalde itzultzaileak eta Emile Larrek. Larramendik ere aipatu zuen behin, baina hitz horren erabileraren aurka aholkatzeko. Garai hartan edozein ikastetxe, baita «akademia» eta are «korronte intelektual» esateko ere balio zuen hitzak. Egungo forman, hau da, euskarazko ikastetxe esateko, agian Kepa Enbeitak erabili zuen lehen aldiz. Hitzaren esanahi horren arabera, lehen ikastola dena —euskara hutseko eskola— 1914an sortu zen Donostian, nahiz eta haren izenean ikastola hitza ez erabili (hala ere, baziren aurrekari batzuk: Azkuek 1896an sortu zuen Euskal Ikastetxea, baina hori euskaraz irakasteko ez, baizik euskara bera irakasteko zen. Bestetik, 1903an Bilbon ikasgaiak euskaraz irakasten zuten ikastetxea zabaldu zuten salletarrek, baina hura ikastetxe elebiduna zen, ez euskara hutsekoa). Kepa Enbeitaren ekarpenaz gain, hitzaren «euskarazko ikastetxe» esanahia 1932an Euzko Ikastolen Batza, soilik euskarazko eskolak biltzen zituena sortzeak eragin zuen. Hala ere, esanahi berri hori agertzeak ez zuen berehalakoan esanahi zaharra («edozein ikastetxe») baztertu: Lino Akesolok eta Orixek (horrek 1958an), «ikastetxe» esateko erabiltzen segitu zuten. 1936an Eusko Jaurlaritzak ikastetxe edo are unibertsitate esateko erabili zuen. 1950eko hamarkadan sortzen hasi zen «ikastolen mugimendua» izenekoak hitza halako eskolekin identifikatzen lagundu zuen pixkanaka. Ikastola haietako gehienak parrokietakoak ziren. Egungo esanahiaren azken ezaugarria, hau da, euskal eskolak izateaz gain gurasoen kooperatiba jabetza erregimenekoak izatearena, 1970eko hamarkadan hasi zen agertzen, ikastola ia guztiak behin betiko legeztatu eta ofizialki parrokietakoak izatetik kooperatibo izatera igaro zirenean.
• Ikerrkunde: Bisitazio.
• Ikurr: Ikur.
• Ikurrdi: Armarri.
• Ikurriña: Euskal bandera.
• Ikurrkun: Marka.
• Ikurpen: Esangura.
• Ikurrton: Sakramentu.
• Ingalera: Ingeles hizkuntza.
• Ingaleldun: Ingelesdun.
• Ingi: Paper.
• Ingoski: Orrialde.
• Ingurrazti: Koaderno.
• Ingurrti: Liburuxka, foileto.
• Iñarkun: Funtzio.
• Iñarkun iztia: Fisiologia.
• Iradigi: Inauguratu.
• Irakarri: Ernaldu.
• Irakastola: Katedra.
• Irakastola Nagusia: Unibertsitatea.
• Irar(r)kola: Inprimategi.
• Irarle: Inprimatzaile, tipografo.
• Irasle: Fundatzaile.
• Iraterti: Arkitektura.
• Irazan: Sortu.
• Irazapen: Sorrera, sorkuntza.
• Irazti: Liburu.
• Irazti-Deun: Biblia.
• Ispel: Ostra.
• Italeldun: Italierazko hiztun.
• Itxasozti: Nabigatzaile.
• Itxasuri: Itsasaldeko udalerri.
• Ixarrti: Izar-multzo, konstelazio.
• Izkelgi: Dialekto.
• Izki: Letra, hizki.
• Izkillu: Arma.
• Izkin: Silaba.
• Izkinde: Hiztegi.
• Izkittegi: Alfabeto.
• Izkoren: Itsasgora.
• Iznaskaldi: Hitz gurutzatuak, gurutzegrama.
• Izparr: Albiste, berri.
• Izparringi: Egunkari.
• Izpel: Likido, isurkari.
• Izperen: Itsasbehera.
• Iztabo: Ibai-aho, bokale.

J

• Jai nagosi: Pazko.
• Jasokunde: =
• Jaunerri: Jaurerri.
• Jaupa: Meza.
• Jaupari: Apaiz, abade.
• Jaupari-buru: Bikario.
• Jaurlaritza: Gobernu. Antza denez, lehen aldiz, Eusko Jaurlaritzak berak erabiltzen du 1936an. Hala ere, aurretik badago jaurlari edo yaurlari, hau da, gobernadore, Euskaltzaindiaren 1919ko aktetan zerrendan agertzen da lehen aldiz neologismo gisa; ematen duenez, Azkuek proposatua.
• Jazokintza: Historia.
• Josulagun: Jesuita.

K

• Kalteztu: Erasotu, borrokatu.
• Kedatz: Intsentsu.
• Kittutasun: Askatasun.
• Kondaira: Historia. Lehen aldiz kontaira forman erabili zuen Joanes Etxeberri Sarakoak baina, antza denez, «narrazio» esanahiarekin zerabilen. «Historia» adierarekin, erabiltzen lehena agian Jüsef Egiategi izan zen, 1785ean. Iparraldean erabiltzen zen, Hegoaldean baino gehiago; Hegoaldera XIX. mendean hedatu zen. Hala ere, Sabin Aranaren aurretik, XIX. mendean jada «historia» esan nahirik ageri da Hegoaldean ere, adibidez Frantzisko Ignazio Lardizabalen Testamendu zarreco eta berrico condaira liburuaren izenburuan, edo Joan Ignazio Iztuetaren Guipuzcoaco Provinciaren condaira edo historia liburuaren izenburuan. Txomin Agirrek ere erabili zuen.
• Kotxo: Gozoki.
• Kozkotegi: Kalbario.
• Kulatz: Puntu.

L

• Laburrpen: Laburpen.
• Lagatasun: Askatasun.
• Lagi: Lege.
• Lagi-kalte: Kontraforu.
• Lagi-zarr: Foru.
• Lagundi: Erlijio konpainia.
• Lakemen: Baimen.
• Landola: Bulego, ofizina.
• Landu: =
• Larru-iztia: Dermatologia.
• Latera: Latin hizkuntza.
• Lateldun: Latinezko hiztun.
• Laterri: Estatu, herrialde.
• Laterrkera: Konstituzio.
• Laurrleko: Pezeta.
• Laztantsu: Maitabera, amultsu.
• Lehendakari: Presidente. Lendakarija idatzita Euskal Esnalea aldizkariak erabili zuen 1911n. Bizkaiko Aldundiak ere forma hori erabili zuen (Gipuzkoan lendakaria erabiltzen zen). Hala ere, Blas Praderek, 1897an lenenkari adiera erabili zuen, presidente esateko.
• Lei: Beira.
• Lekaide: Monje.
• Lekaime: Moja.
• Lekaretxe: Monasterio, komentu.
• Lekaro: Basamortu, desertu.
• Lobel: Likido, isurkari.
• Loki: Soka.
• Lotau: Lokartu.
• Ludi: Lur planeta.
• Lugontzi: Buztinezko ontzi.
• Lun: Lehoi.
• Lurraldu: Lurperatu.
• Lurrkatu: Azaleratu.
• Lutelesti: Geografia.

M

• Maketerri: Espainia.
• Margo: Kolore.
• Margoerti: Margolaritza.
• Megope: Izpiritu.
• Menaldu: Ahalbidetu.
• Menasta: Metal.
• Menbetari: Konkistatzaile.
• Mendi-estuntza: Mendikate.
• Mengatu: Askatu, burujabetu.
• Minge: Mutu.

N

• Narrasti: Astarloak proposatutako hitza, antza denez. Tolosako Euzkel Egutegian narrazti formaz agertzen da.
• Narreztu: Narrastu, herrestatu. Azkuek erabilitako hitza, bai narrastu forman. Narrastu Apaolazak erabili zuen 1890an; antza, bera izan zela lehena idazten. Narreztu badirudi Sabin Aranak erabili zuela lehen aldiz. Joseba Zinkeunegin naarraztu erabili zuen. Ematen duenez, nahiko kontsentsuzko neologismoa izan zen. Hala ere, narrasti jada Astarloarengan agertzen da.
• Narruinddu: Larrutu.
• Naskaldi: Nahaste-borraste.
• Nekaldu: Zigortu.
• Nekauzte: Nekaldi, Pasio (Jesukristorena).
• Neskutz: Birjin, dontzeila.
• Neurrkin: Metro (neurri).
• Notin: Pertsona.

O

• Obendi: Bekatari. Sabin Aranak erabili zuen lehen aldiz, alta, hoben, oben, hogen edo ogen tradizio handiko hitzak dira. Etxeparek ogen erabiltzen zuen, Leizarragak hogen, Martin Goietxek oben eta Estebe Materrek eta Joanes Etxeberri Ziburukoak, hoben. Migel Ros, 1616an Erronkariko alkate izan zenak, bere gutunetan ere hoben zerabilen. Egun, hogen eta hoben hobesten dira, "h"z.
• Obenge: Errugabe, hobengabe.
• Oguzi: Ahoskatu.
• Oipen: Ohitura.
• Olantxe: Amen.
• Oldau: Oholeztatu, oholtza jarri.
• Oldoztu: Pentsatu.
• Olerki: Poema.
• Olerti: Poesia.
• Ondi: Aldare.
• On-esan: Bedeinkatu.
• Onespen: Bedeinkapen.
• Ontzibijau: Ontziz aldatu.
• Opailla: Apirila.
• Opaldu: Eskaini, dedikatu.
• Ordezkari: Arana Goirik proposatutako hitza. Xabier Lizardik ordezlari ere erabili zuen.
• Oroagindu: Dekretu.
• Orrbanbako: Sortzez garbi.
• Orrinddu: Hostoa kendu edo erori.
• Orrittau: Hostoa atera.
• Orrkarrte: Urrats, pauso.
• Orrlegi: Berde, orlegi.
• Osakintza: Medikuntza.
• Oska: Soinu.
• Oski: Oinetako, zapata.
• Otseindatu: Zerbitzatu.
• Otzandasun: Bake.
• Otzari: Freskagarri.
• Oztez: Handizka.
• Oztin: Urdin.

P

• Pantzeldun: Frantses (hiztun).
• Pantzera: Frantses (hizkuntza).
• Pantzetarr: Frantziar, frantses (herritar).
• Pantzeskarr: Frantziskotar.
• Pizkunde: =

S

• Salben: Salmenta.
• Saneurri: Salneurri.
• Sellaro: Seihileko.
• Semakarr: Seme bakar.
• Senaldi: Belaunaldi.
• Sendakitz gogo-iztia: Psikologia medikoa.
• Sendakitzia: Farmakologia.
• Sendi: Familia.
• Sendu: Ernaldu.
• Sengi: Seme-alabak.
• Soin-eun iztia: Histologia.
• Soin-gaitz iztia: Anatomia patologikoa.
• Soñubidun: Diptongo.
• Soñukera: Fonetika.
• Sorrkalde: Sortalde.
• Sorrkun: Jatorri.
• Sudur-eztarri-belarri-iztia: Otorrinolaringologia.
• Sukarri: =
• Suzikunde: Suntsipen.
• Suztau: Erre.

T

• Tirrpainddu: Tripak kendu.
• Toki-elesti: Toponimia.
• Txadon: Eliza.
• Txaide: Kale.
• Txasko-egin: Asko hitz egin.
• Txaunburu: Parroko.
• Txauno: Kapera.
• Txikarrpen: Txikigarri, diminutibo.
• Txikikuskin: Mikroskopio. Joseba Zinkunegi itzultzaileak erabili omen zuen lehen aldiz, 1920ko hamarkadan.
• Tximistargi: Elektrizitate. Azkuek idatzi zuen lehen aldiz 1897an, Euskalzale aldizkarian, baina berak aitortu zuen berak ez zela hitza asmatu, "Beste batek" baizik. Jose Manuel Etxeitak ere erabili zuen. Eusko Jaurlaritzak 1936an beren buletinetan ere erabilitako hitza da. Antza denez, Sabin Aranak ez zuen inoiz erabili, dardarindar proposatu baitzuen.
• Txindi: Diru. Manuel Arriandiagak proposatutako hitza, diru moduan. Egun ahaztuta dago, baina XX. mendeko lehen herenean zabalkunde handia izan zuen, Lauaxetak, Manterolak, Joseba Altuna zein Joseba Zinkunegi itzultzaileek, Tolosako Euzkel Egutegiak, Bizkaiko Foru Aldundiak 1918an eta Eusko Jaurlaritzak ere, 1936an. Blas Praderek 1913an lehen aldiz txanpon bezala erabili zuen.
• Txingi: Bitxi (apaindura).
• Txirotasun: Pobrezia. Baliteke Sabin Arana izatea hitza lehen aldiz erabili zuena; nolanahi ere, txiro hitza tradizio luzeko hitza da. Bizkaian ezeukitasun (halaber, ezeuki) aspaldikoa zen aurretik.
• Txonitz: Sermoi, prediku, homilia.

U

• Uarrpen: Oharpen.
• Uaua: Ume.
• Ugarrte: Uharte, irla.
• Ugaztun: Baliteke Sabin Aranak erabili izana lehen aldiz. Juan Maria Dornaku Beraren hiztegian azaltzen da (1909)
• Ugutz: Bataio.
• Ugutzari: Bataiatzaile.
• Ulerrtu: Ulertu, konprenitu, entelegatu.
• Untzau: Iltzatu.
• Urgatu: Uretatik atera.
• Urpeontzi: Urpeko, itsaspeko.
• Urralde: Aldriko.
• Urrutidazki: Telegrafo.
• Urrutizki(n): Telefono.
• Urtaro: =
• Urtu: =
• Usano: Usapal.
• Ustasun: Xumetasun.
• Usteri: Legenar, legen beltz, Hansenen gaixotasun.
• Uzkurtza: Erlijio.

X

• Xe-biziztia: Mikrobiologia.

Z

• Zaindari: Larramendik zaitari edo zaintari formetan erabili zuen. Zaindari forma 1890ean dokumentatuta dago, adibidez, Bizkaian Andra Mariari eskainitako abesti batean; beraz, ez dirudi Sabin Aranaren neologismoa denik.
• Zeindasun: Kalitate.
• Zenbaki: Numero. Sabin Aranak egunkarien edo aldizkarien argitalpenen zenbakiak izendatzeko erabili zuen. Ematen duenez, hortik pasa zen "zenbatzeko zenbaki" izatera. Bigarren esanahi horretan 1917an Bizkaiko Foru Aldundiak erabili zuen lehen aldiz.
• Zenbatasun: Kantitate, kopuru.
• Zendin: Adjektibo.
• Ziatzez: Xeheka, txikizka.
• Ziñeskitz: Kredo.
• Ziñopa: Martiri.
• Zintzaldi: Tentaldi, tentazio.
• Zomortxo: Mikrobio.
• Zugazno: Zuhaixka.
• Zuzkidatzizti: Ortografia.

Bibliografia

• Euskal Izkindea-Diccionario Vasco-Español-Francés. Resurreccion Maria Azkue, 1905-06.
• Neologismos en la obra de Sabino Arana. Ines Pagola, Euskaltzaindia, 2006.

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskara

• (Gaztelaniaz) Pagola Hernández, Inés. (2005). Neologismos en la obra de Sabino Arana Goiri. Euskaltzaindia ISBN 8495438232..
• Eguna online.
• Lendinez, Ainhoa. «Ines Pagola: “Aranak hainbat hitz asmatu zuen, baina beste mila haren estilora daude eginak”» Argia 2021-07-12 (Noiz kontsultatua: 2024-06-25).

• Datuak: Q12266739