Edukira joan

Sailkapen zientifiko: berrikuspenen arteko aldeak

Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t Bot: Interwiki lotura zaharrak garbitzen
No edit summary
Etiketak: 2017 wikitestu editorearekin Disambiguation links
1. lerroa: 1. lerroa:
{{Lanean|Joxan Garaialde}}
{{Wikipedia1000}}
{{Wikipedia1000}}
{{Beste erabilpen batzuk}}
{{Beste erabilpen batzuk}}
{{Taxonomia kategoriak}}
{{Taxonomia kategoriak}}
'''Sailkapen zientifikoa''' edo '''biologiako sailkapen zientifikoa''' [[biologia]]n [[espezie]] eta [[organismo]]ak sailkatzeko erabiltzen den sistema da. [[Lineo]]k proposatu zuen metodoan oinarritzen da, baina ondoren [[Charles Darwin]]ek egindako ekarpenekin hobetu, [[Azido desoxirribonukleiko|DNAren]] inguruko ikerketek eta analisi informatikoak berritu egin dute hau egiteko modua.
'''Sailkapen zientifikoa''' edo '''biologiako sailkapen zientifikoa''' [[biologia|biologian]] [[espezie]] eta [[organismo|organismoak]] sailkatzeko erabiltzen den sistema da. [[Lineo|Lineok]] proposatu zuen metodoan oinarritzen da, baina, ondoren, [[Charles Darwin|Charles Darwinek]] egindako ekarpenekin hobetu zen, eta [[Azido desoxirribonukleiko|DNAri]] buruzko ikerketek eta analisi informatikoek berritu egin dute hori egiteko modua.


Biologian, taxonomia ([[Antzinako greziera|antzinako grezieraz]]: τάξις (taxis) «xedapena» eta -νομία (-nomia) «metodoa») da ezaugarri partekatuetan oinarritutako [[Bizi|organismo biologikoen]] taldeak izendatzeko, definitzeko (xedatzeko) eta sailkatzeko azterketa [[Zientzia|zientifikoa]]. [[Organismo|Organismoak]] [[Taxon|taxonetan]] taldekatzen dira, eta talde horiei maila taxonomikoa ematen zaie. Maila jakin bateko taldeak batu daitezke maila handiagoko talde inklusiboago bat osatzeko, hierarkia taxonomiko bat sortuz. Erabilera modernoko lerro nagusiak dira: [[Domeinu (biologia)|domeinua]], [[Erreinu (biologia)|erreinua]], [[filum]] (batzuetan, [[Botanika|botanikan]], [[Dibisio (biologia)|dibisio]] erabiltzen da filumaren ordez), [[Klase (biologia)|klasea]], [[Ordena (biologia)|ordena]], [[Familia (biologia)|familia]], [[Genero (biologia)|generoa]] eta [[Espezie|espeziea]] dira. [[Lineo|Carl Linnaeus]] botanikari [[Suediar|suediarra]] jotzen da egungo taxonomia sistemaren sortzailetzat, taxonomia «linnearra» izenez ezagutzen den sistema garatu baitzuen organismoak kategorizatzeko eta [[Nomenklatura binomial|nomenklatura binomiala]] organismoak izendatzeko.
⚫
== Lineo ==


==Definizioa==
⚫
[[Lineo]]k ''Systema Naturae'' liburua argitaratu zuen [[1735]]an. Bere sisteman natura osoa hiru zatitan banatua zegoen: mineralak, begetalak eta animaliak. Lineok lau sailkapen maila zehaztu zituen: klasea, ordena, generoa eta espeziea.
Taxonomiaren definizio zehatza aldatu egiten da iturri batetik bestera, baina diziplinaren muina bera izaten jarraitzen du: organismo taldeen sorkuntza, izendapena eta sailkapena<ref name=":0" >Wilkins, J. S. (5 February 2011). "[https://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?]". Archived from the original on 27 August 2016. Retrieved 21 August 2016</ref>. Hona hemen, erreferentzia-puntu gisa, taxonomiaren definizio berriak:


# Banakoak espezieetan taldekatzeko teoria eta praktika, espezieak talde handiagoetan antolatuz eta talde horiei izenak emanez eta horrela sailkapen bat sortuz<ref>Judd, W. S.; Campbell, C. S.; Kellogg, E. A.; Stevens, P. F.; Donoghue, M. J. (2007). "Taxonomy". ''Plant Systematics: A Phylogenetic Approach'' (3rd ed.). Sunderland: Sinauer Associates</ref>.
⚫
Hala ere bere ekarpenik famatuena gaur egun erabiltzen den [[sistema binomial]]a da, zeinetan espezie bakoitza ''Genero espezie'' moduan aipatzen den.
# Deskribapena, identifikazioa, nomenklatura eta sailkapena barne hartzen dituen zientziaren eremua (eta [[Sistematika|sistematikaren]] osagai nagusia)<ref>Simpson, Michael G. (2010). "Chapter 1 Plant Systematics: an Overview". ''Plant Systematics'' (2nd ed.). Academic Press. ISBN 9780123743800</ref>.
# Sailkapenaren zientzia; biologian, organismoen antolamendua sailkapen batean<ref>Kirk, P. M.; Cannon, P. F.; Minter, D. W.; Stalpers, J. A., eds. (2008). "Taxonomy". ''Dictionary of the Fungi'' (10th ed.). CABI</ref>.
# Organismo bizidunei aplikatutako sailkapenaren zientzia, espezieak sortzeko bitartekoen azterketa barne, etab<ref>Walker, P. M. B., ed. (1988). ''The Wordsworth Dictionary of Science and Technology''. W. R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press</ref>.
# Organismo baten ezaugarrien azterketa, sailkatzeari begira<ref name=":1" >Lawrence, E. (2005). ''[https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC Henderson's Dictionary Of Biology]''. Pearson/Prentice Hall. [[:en:Special:BookSources/9780131273849|ISBN <bdi>9780131273849</bdi>]].</ref>.
# Sistematikak filogenia aztertzen du taxonomiaren arlo inklusiboenaren sailkapenean eta izenetan itzul daitekeen patroi bat emateko (definizio desiragarri baina ezohiko gisa zerrendatua)<ref>{{Erreferentzia|izena=Quentin D.|abizena=Wheeler|izenburua=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|orrialdeak=571–583|hizkuntza=en|data=2004-04-29|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rstb.2003.1452|aldizkaria=Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences|alea=1444|zenbakia=359|editore-abizena=Godfray|editore-izena=H. C. J.|issn=0962-8436|pmid=15253345|pmc=PMC1693342|doi=10.1098/rstb.2003.1452|sartze-data=2024-08-25}}</ref>.


Definizioek taxonomia sistematikaren azpieremutzat hartzen dute (2. definizioa); erlazio hori alderantzikatzen dute (6. definizioa), edo bi terminoak sinonimotzat hartzen dituztela dirudi. Nolabaiteko desadostasuna dago nomenklatura biologikoa taxonomiaren zatitzat (1. eta 2. definizioak) hartzen den ala taxonomiatik kanpoko sistematikaren zatitzat<ref name=":2" >{{Erreferentzia|izenburua=Botanical Nomenclature|data=2016-11-23|url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-08-25}}</ref><ref name=":3" >{{Erreferentzia|izena=Michel|abizena=Laurin|izenburua=The Advent of PhyloCode: The Continuing Evolution of Biological Nomenclature|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|data=2023-05-30|url=https://www.taylorfrancis.com/books/9781003092827|edizioa=1|isbn=978-1-003-09282-7|doi=10.1201/9781003092827|sartze-data=2024-08-25}}</ref>. Adibidez, 6. definizioa konbinatzen da nomenklatura taxonomiatik kanpo kokatzen duen sistematikaren definizio honekin6= <ref name=":1" />:
⚫
== Garapena denboran ==
* Sistematika: Organismoen identifikazioa, taxonomia eta nomenklatura aztertzea, izaki bizidunen sailkapena barne hartuta haien erlazio naturalei dagokienez, eta taxonen bariazioa eta bilakaera aztertzea.


1970ean, Michener ''et al'', biologia sistematikoaren eta taxonomiaren (askotan nahasten eta bereizi gabe erabiltzen diren terminoak) honela definitu zituzten<ref>Michener, Charles D.; Corliss, John O.; Cowan, Richard S.; Raven, Peter H.; Sabrosky, Curtis W.; Squires, Donald S.; Wharton, G. W. (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Washington, DC: Division of Biology and Agriculture, National Research Council.</ref>:
⚫
Lineoren klasifikazioaren geroztik [[Charles Darwin]]en arbaso komunaren ideia sartu zen sailkapenetan.
* Biologia sistematikoa (aurrerantzean, sistematikoa baino ez) honako arlo hauek eskaintzen dituen arloa da: a) organismoei izen zientifikoak ematen dizkie; b) deskribatzen ditu; c) horien bildumak kontserbatzen ditu; d) organismoentzat sailkapenak ematen ditu, haiek identifikatzeko gakoak eta haien banaketei buruzko datuak; e) haien historia ebolutiboak ikertzen ditu, eta f) haien ingurumen-egokitzapenak kontuan hartzen ditu. Arlo horrek historia luzea du, eta, azken urteotan, berpizkunde nabarmena izan du, batez ere eduki teorikoei dagokienez. Material teorikoaren zati batek arlo ebolutiboekin du zerikusia (aurreko e eta f gaiak); gainerakoa, bereziki, sailkapenaren arazoarekin lotzen da. Taxonomia da aurreko a) eta d) gaiez arduratzen den sistematikaren atala.


Termino multzo batek (taxonomia, biologia sistematikoa, sistematika, sailkapen zientifikoa, sailkapen biologikoa eta [[Filogenia|filogenetikoa]] barne), batzuetan, esanahi gainjarriak izan ditu, batzuetan berdinak, beste batzuetan apur bat ezberdinak, baina beti elkarrekin erlazionatuak eta gurutzatuak<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Ernest|abizena=Small|izenburua=SYSTEMATICS OF BIOLOGICAL SYSTEMATICS (OR, TAXONOMY OF TAXONOMY)|orrialdeak=335–356|hizkuntza=en|data=1989-08|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.2307/1222265|aldizkaria=TAXON|alea=3|zenbakia=38|issn=0040-0262|doi=10.2307/1222265|sartze-data=2024-08-25}}</ref>. Hemen, taxonomiaren esanahirik zabalena erabiltzen da. Terminoa 1813an sartu zuen [[Augustin Candolle|Candollek]] bere ''Théorie élémentaire de la botanique'' liburuan<ref>{{Erreferentzia|izena=Gurcharan|abizena=Singh|izenburua=Plant Systematics: An Integrated Approach|argitaletxea=Science Publishers|hizkuntza=en|data=2004|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|isbn=978-1-57808-351-0|sartze-data=2024-08-25}}</ref>. 1830ean, [[John Lindley|John Lindleyk]] sistematikaren definizio goiztiarra eman zuen, baina, botanika sistematikoa terminoa erabili beharrean, sistematiko terminoari buruz idatzi zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What is systematics and what is taxonomy? – Evolving Thoughts|data=2016-08-27|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-08-25}}</ref>. Europarrek sistematiko eta biosistemiko terminoak erabiltzen dituzte [[Biodibertsitate|biodibertsitatea]] bere osotasunean aztertzeko, eta iparramerikarrek, berriz, taxonomia erabiltzen dute maizago<ref>Brusca, R. C.; Brusca, G. J. (2003). ''Invertebrates'' (2nd ed.). Sunderland, Massachusetts: Sinauer Associates. p. 27</ref>. Hala ere, taxonomia, eta bereziki alfa taxonomia, organismoen identifikazioa, deskribapena eta izena (hau da, nomenklatura) da zehazkiago<ref>Fortey, Richard (2008). ''Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum''. London: Harper Perennial. ISBN 9780007209897</ref>; sailkapena, berriz, organismoak beste organismo batzuekin dituzten harremanak erakusten dituzten talde hierarkikoetan jartzean datza.
⚫
[[1960ko hamarkada]]n [[eskola kladistiko]]a sortu zen, taxoi bakoitza eboluzio-zuhaitz batean kokatuz. [[Taxon|Taxoi]] bakoitzak arbaso komun bateko izaki guztiak jaso behar ditu eta hauei [[monofiletiko]] deitzen zaie. Talde batea kontrakoa gertatzen bada, [[parafiletiko]]a izango da (adibidez, [[soricidae|satitsu]] guztiak ez dira talde berekoak).


===Monografia eta azterketa taxonomikoa===
⚫
[[Domeinu]]ak erlatiboki berriak dira, [[1990]]an sortu baitzen hiru domeinuen sistema. Gaur egun biologo gehienek sistema hau erabiltzen dute, nahiz eta batzuek ''bost erreinuen sistema'' erabiltzen duten. Metodo honetan lehen zegoen Monera (Bacteria) erreinua orain Bacteria eta Archaea domeinutan banatu da. Beste 4 erreinuak [[Eukarioto|Eukaryota]] domeinuan bildu dira.
Berrikuspen taxonomikoa edo azterketa taxonomikoa taxon jakin baten aldakuntza-patroien azterketa berritzailea da. Azterketa hori egin daiteke eskura dauden ezaugarri moten edozein konbinazio oinarri hartuta, hala nola [[Morfologia (argipena)|morfologikoa]], [[Anatomia|anatomikoa]], [[Palinologia|palinologikoa]], [[Biokimika|biokimikoa]] eta [[Genetika|genetikoa]]. Monografia edo berrikuspen oso bat taxon baten berrikuspen sakon bat da, une jakin batean emandako informazioarentzat, eta mundu osoarentzat. Beste berrikuspen batzuk (partzialak) mugatuak izan daitezke, erabilgarri dauden karaktere-multzoetako batzuk bakarrik erabili ahal izango baitituzte edo irismen espazial mugatua izan baitezakete. Azterketa batek aztertutako taxonaren azpi-taxonen arteko erlazioen egitura edo ezagutza berriak sortzen ditu, eta horrek ekar dezake azpi-taxon horien sailkapena aldatzea, azpi-taxon berriak identifikatzea edo aurreko azpi-taxonen fusioa<ref>{{Erreferentzia|izena=Nigel|abizena=Maxted|izenburua=Towards defining a taxonomic revision methodology|orrialdeak=653–660|hizkuntza=en|data=1992-11|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.2307/1222391|aldizkaria=TAXON|alea=4|zenbakia=41|issn=0040-0262|doi=10.2307/1222391|sartze-data=2024-08-25}}</ref>.


⚫
== Adibideak ==


⚫
Taula honetan biologiaren historian erabili diren 5 espezie nagusiak agertzen dira.








⚫
== Lineo ==
⚫
Lineok ''Systema Naturae'' liburua argitaratu zuen [[1735|1735an]]. Bere sisteman, natura osoa hiru zatitan zegoen banatua: [[Mineral|mineralak]], [[Landare|landareak]] eta [[Animalia|animaliak]]. Lineok lau sailkapen maila zehaztu zituen: klasea, ordena, generoa eta espeziea.

⚫
Hala ere, bere ekarpenik famatuena gaur egun erabiltzen den [[sistema binomial|sistema binomiala]] da, zeinetan espezie bakoitza «genero-espezie» moduan aipatzen den.

⚫
== Garapena denboran ==
⚫
Lineoren sailkapenaren geroztik, [[Charles Darwin|Charles Darwinen]] arbaso komunaren ideia sartu zen sailkapenetan.

⚫
[[1960ko hamarkada|1960ko hamarkadan]], [[eskola kladistiko|eskola kladistikoa]] sortu zen, [[taxon]] bakoitza eboluzio-zuhaitz batean kokatuz. Taxon bakoitzak arbaso komun bateko izaki guztiak jaso behar ditu, eta, horiei, [[monofiletiko]] deritzo. Talde baten kontrakoa gertatzen bada, [[parafiletiko|parafiletikoa]] izango da (adibidez, [[soricidae|satitsu]] guztiak ez dira talde berekoak).

⚫
[[Domeinu|Domeinuak]], erlatiboki, berriak dira, [[1990]]an sortu baitzen hiru domeinuen sistema. Gaur egun, biologo gehienek sistema hori erabiltzen dute, nahiz eta batzuek «bost erreinuen sistema» erabiltzen duten. Metodo horretan, lehen zegoen Monera (Bakterioa) erreinua orain [[Bakterio|Bacterio]] eta [[Archaea]] domeinutan banatu da. Beste 4 erreinuak [[Eukarioto]] domeinuan bildu dira.

⚫
== Adibideak ==
⚫
Taula honetan, biologiaren historian erabili diren 5 espezie nagusiak agertzen dira:
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 1em 0.5em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;"
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 1em 0.5em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;"
|- style="background:palegrey;"
|- style="background:palegrey;"
!style="width:16%; background:#f3f3f3;"|Izena
!style="width:16%; background:#f3f3f3;"|Izena
!style="width:16%; background:#f3f3f3;"|[[Ozpin-euli]]a
!style="width:16%; background:#f3f3f3;"|[[Ozpin-euli|Ozpin-eulia]]
!style="width:16%; background:#f3f3f3;"|[[Gizaki]]a
!style="width:16%; background:#f3f3f3;"|[[Gizaki|Gizakia]]
!style="width:16%; background:#f3f3f3;"|[[Ilar]]ra
!style="width:16%; background:#f3f3f3;"|[[Ilar|Ilarra]]
!style="width:16%; background:#f3f3f3;"|[[Kuleto faltsu]]a
!style="width:16%; background:#f3f3f3;"|[[Kuleto faltsu|Kuleto faltsua]]
!style="width:16%; background:#f3f3f3;"|''[[Escherichia coli|E. coli]]''
!style="width:16%; background:#f3f3f3;"|''[[Escherichia coli|E. coli]]''
|-
|-
75. lerroa: 103. lerroa:
|style="background:#f2f2f2;"|'''[[ordena (biologia)|Ordena]]'''
|style="background:#f2f2f2;"|'''[[ordena (biologia)|Ordena]]'''
|[[Diptera]]
|[[Diptera]]
|[[Primate]]s
|[[Primate|Primates]]
|[[Fabales]]
|[[Fabales]]
|[[Agaricales]]
|[[Agaricales]]
102. lerroa: 130. lerroa:
|-
|-
|style="background:#f2f2f2;"|'''[[genero (biologia)|Generoa]]'''
|style="background:#f2f2f2;"|'''[[genero (biologia)|Generoa]]'''
|''[[Drosophila]]''
|[[Drosophila]]
|''[[Homo]]''
|[[Homo]]
|''[[Pisum]]''
|[[Pisum]]
|''[[Amanita]]''
|[[Amanita]]
|''[[Escherichia]]''
|[[Escherichia]]
|-
|-
|style="background:#f2f2f2;"|'''[[Espezie]]a'''
|style="background:#f2f2f2;"|'''[[Espezie|Espeziea]]'''
|''[[Ozpin-euli|D. melanogaster]]''
|''[[Ozpin-euli|D. melanogaster]]''
|''[[Gizaki|H. sapiens]]''
|''[[Gizaki|H. sapiens]]''
115. lerroa: 143. lerroa:
|''[[Escherichia coli|E. coli]]''
|''[[Escherichia coli|E. coli]]''
|}
|}

==Erreferentziak==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}


== Kanpo estekak ==
== Kanpo estekak ==

20:32, 25 abuztua 2024ko berrikusketa

 Artikulu hau hobetzeko lanean ari da Joxan Garaialde lankidea.
Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira edukian edo formatuan.
Mesedez, aldaketa handi bat egin baino lehen, eztabaida ezazu haren lankide orrian edo artikuluaren eztabaida orrian, erredakzioa koordinatzeko.

Beste esanahi batzuen berri izateko, ikus: «Sailkapen zientifiko (argipena)»
Taxonomia maila nagusiak
(tarteko mailak ez dira ageri)

Sailkapen zientifikoa edo biologiako sailkapen zientifikoa biologian espezie eta organismoak sailkatzeko erabiltzen den sistema da. Lineok proposatu zuen metodoan oinarritzen da, baina, ondoren, Charles Darwinek egindako ekarpenekin hobetu zen, eta DNAri buruzko ikerketek eta analisi informatikoek berritu egin dute hori egiteko modua.

Biologian, taxonomia (antzinako grezieraz: τάξις (taxis) «xedapena» eta -νομία (-nomia) «metodoa») da ezaugarri partekatuetan oinarritutako organismo biologikoen taldeak izendatzeko, definitzeko (xedatzeko) eta sailkatzeko azterketa zientifikoa. Organismoak taxonetan taldekatzen dira, eta talde horiei maila taxonomikoa ematen zaie. Maila jakin bateko taldeak batu daitezke maila handiagoko talde inklusiboago bat osatzeko, hierarkia taxonomiko bat sortuz. Erabilera modernoko lerro nagusiak dira: domeinua, erreinua, filum (batzuetan, botanikan, dibisio erabiltzen da filumaren ordez), klasea, ordena, familia, generoa eta espeziea dira. Carl Linnaeus botanikari suediarra jotzen da egungo taxonomia sistemaren sortzailetzat, taxonomia «linnearra» izenez ezagutzen den sistema garatu baitzuen organismoak kategorizatzeko eta nomenklatura binomiala organismoak izendatzeko.

Definizioa

Taxonomiaren definizio zehatza aldatu egiten da iturri batetik bestera, baina diziplinaren muina bera izaten jarraitzen du: organismo taldeen sorkuntza, izendapena eta sailkapena[1]. Hona hemen, erreferentzia-puntu gisa, taxonomiaren definizio berriak:

  1. Banakoak espezieetan taldekatzeko teoria eta praktika, espezieak talde handiagoetan antolatuz eta talde horiei izenak emanez eta horrela sailkapen bat sortuz[2].
  2. Deskribapena, identifikazioa, nomenklatura eta sailkapena barne hartzen dituen zientziaren eremua (eta sistematikaren osagai nagusia)[3].
  3. Sailkapenaren zientzia; biologian, organismoen antolamendua sailkapen batean[4].
  4. Organismo bizidunei aplikatutako sailkapenaren zientzia, espezieak sortzeko bitartekoen azterketa barne, etab[5].
  5. Organismo baten ezaugarrien azterketa, sailkatzeari begira[6].
  6. Sistematikak filogenia aztertzen du taxonomiaren arlo inklusiboenaren sailkapenean eta izenetan itzul daitekeen patroi bat emateko (definizio desiragarri baina ezohiko gisa zerrendatua)[7].

Definizioek taxonomia sistematikaren azpieremutzat hartzen dute (2. definizioa); erlazio hori alderantzikatzen dute (6. definizioa), edo bi terminoak sinonimotzat hartzen dituztela dirudi. Nolabaiteko desadostasuna dago nomenklatura biologikoa taxonomiaren zatitzat (1. eta 2. definizioak) hartzen den ala taxonomiatik kanpoko sistematikaren zatitzat[8][9]. Adibidez, 6. definizioa konbinatzen da nomenklatura taxonomiatik kanpo kokatzen duen sistematikaren definizio honekin6= [6]:

  • Sistematika: Organismoen identifikazioa, taxonomia eta nomenklatura aztertzea, izaki bizidunen sailkapena barne hartuta haien erlazio naturalei dagokienez, eta taxonen bariazioa eta bilakaera aztertzea.

1970ean, Michener et al, biologia sistematikoaren eta taxonomiaren (askotan nahasten eta bereizi gabe erabiltzen diren terminoak) honela definitu zituzten[10]:

  • Biologia sistematikoa (aurrerantzean, sistematikoa baino ez) honako arlo hauek eskaintzen dituen arloa da: a) organismoei izen zientifikoak ematen dizkie; b) deskribatzen ditu; c) horien bildumak kontserbatzen ditu; d) organismoentzat sailkapenak ematen ditu, haiek identifikatzeko gakoak eta haien banaketei buruzko datuak; e) haien historia ebolutiboak ikertzen ditu, eta f) haien ingurumen-egokitzapenak kontuan hartzen ditu. Arlo horrek historia luzea du, eta, azken urteotan, berpizkunde nabarmena izan du, batez ere eduki teorikoei dagokienez. Material teorikoaren zati batek arlo ebolutiboekin du zerikusia (aurreko e eta f gaiak); gainerakoa, bereziki, sailkapenaren arazoarekin lotzen da. Taxonomia da aurreko a) eta d) gaiez arduratzen den sistematikaren atala.

Termino multzo batek (taxonomia, biologia sistematikoa, sistematika, sailkapen zientifikoa, sailkapen biologikoa eta filogenetikoa barne), batzuetan, esanahi gainjarriak izan ditu, batzuetan berdinak, beste batzuetan apur bat ezberdinak, baina beti elkarrekin erlazionatuak eta gurutzatuak[1][11]. Hemen, taxonomiaren esanahirik zabalena erabiltzen da. Terminoa 1813an sartu zuen Candollek bere Théorie élémentaire de la botanique liburuan[12]. 1830ean, John Lindleyk sistematikaren definizio goiztiarra eman zuen, baina, botanika sistematikoa terminoa erabili beharrean, sistematiko terminoari buruz idatzi zuen[13]. Europarrek sistematiko eta biosistemiko terminoak erabiltzen dituzte biodibertsitatea bere osotasunean aztertzeko, eta iparramerikarrek, berriz, taxonomia erabiltzen dute maizago[14]. Hala ere, taxonomia, eta bereziki alfa taxonomia, organismoen identifikazioa, deskribapena eta izena (hau da, nomenklatura) da zehazkiago[15]; sailkapena, berriz, organismoak beste organismo batzuekin dituzten harremanak erakusten dituzten talde hierarkikoetan jartzean datza.

Monografia eta azterketa taxonomikoa

Berrikuspen taxonomikoa edo azterketa taxonomikoa taxon jakin baten aldakuntza-patroien azterketa berritzailea da. Azterketa hori egin daiteke eskura dauden ezaugarri moten edozein konbinazio oinarri hartuta, hala nola morfologikoa, anatomikoa, palinologikoa, biokimikoa eta genetikoa. Monografia edo berrikuspen oso bat taxon baten berrikuspen sakon bat da, une jakin batean emandako informazioarentzat, eta mundu osoarentzat. Beste berrikuspen batzuk (partzialak) mugatuak izan daitezke, erabilgarri dauden karaktere-multzoetako batzuk bakarrik erabili ahal izango baitituzte edo irismen espazial mugatua izan baitezakete. Azterketa batek aztertutako taxonaren azpi-taxonen arteko erlazioen egitura edo ezagutza berriak sortzen ditu, eta horrek ekar dezake azpi-taxon horien sailkapena aldatzea, azpi-taxon berriak identifikatzea edo aurreko azpi-taxonen fusioa[16].





Lineo

Lineok Systema Naturae liburua argitaratu zuen 1735an. Bere sisteman, natura osoa hiru zatitan zegoen banatua: mineralak, landareak eta animaliak. Lineok lau sailkapen maila zehaztu zituen: klasea, ordena, generoa eta espeziea.

Hala ere, bere ekarpenik famatuena gaur egun erabiltzen den sistema binomiala da, zeinetan espezie bakoitza «genero-espezie» moduan aipatzen den.

Garapena denboran

Lineoren sailkapenaren geroztik, Charles Darwinen arbaso komunaren ideia sartu zen sailkapenetan.

1960ko hamarkadan, eskola kladistikoa sortu zen, taxon bakoitza eboluzio-zuhaitz batean kokatuz. Taxon bakoitzak arbaso komun bateko izaki guztiak jaso behar ditu, eta, horiei, monofiletiko deritzo. Talde baten kontrakoa gertatzen bada, parafiletikoa izango da (adibidez, satitsu guztiak ez dira talde berekoak).

Domeinuak, erlatiboki, berriak dira, 1990an sortu baitzen hiru domeinuen sistema. Gaur egun, biologo gehienek sistema hori erabiltzen dute, nahiz eta batzuek «bost erreinuen sistema» erabiltzen duten. Metodo horretan, lehen zegoen Monera (Bakterioa) erreinua orain Bacterio eta Archaea domeinutan banatu da. Beste 4 erreinuak Eukarioto domeinuan bildu dira.

Adibideak

Taula honetan, biologiaren historian erabili diren 5 espezie nagusiak agertzen dira:

Izena Ozpin-eulia Gizakia Ilarra Kuleto faltsua E. coli
Domeinua Eukarya Eukarya Eukarya Eukarya Bacteria
Erreinua Animalia Animalia Plantae Fungi Monera
Filuma Arthropoda Chordata Magnoliophyta Basidiomycota Eubacteria
Azpifiluma Hexapoda Vertebrata Magnoliophytina Hymenomycotina
Klasea Insecta Mammalia Magnoliopsida Homobasidiomycetae Proteobacteria
Azpiklasea Pterygota Placentalia Magnoliidae Hymenomycetes
Ordena Diptera Primates Fabales Agaricales Enterobacteriaceae
Azpiordena Brachycera Haplorrhini Fabineae Agaricineae
Familia Drosophilidae Hominidae Fabaceae Amanitaceae Enterobacteriaceae
Azpifamilia Drosophilinae Homininae Faboideae Amanitoideae
Generoa Drosophila Homo Pisum Amanita Escherichia
Espeziea D. melanogaster H. sapiens P. sativum A. muscaria E. coli

Erreferentziak

  1. ↑ a b Wilkins, J. S. (5 February 2011). "What is systematics and what is taxonomy?". Archived from the original on 27 August 2016. Retrieved 21 August 2016
  2. ↑ Judd, W. S.; Campbell, C. S.; Kellogg, E. A.; Stevens, P. F.; Donoghue, M. J. (2007). "Taxonomy". Plant Systematics: A Phylogenetic Approach (3rd ed.). Sunderland: Sinauer Associates
  3. ↑ Simpson, Michael G. (2010). "Chapter 1 Plant Systematics: an Overview". Plant Systematics (2nd ed.). Academic Press. ISBN 9780123743800
  4. ↑ Kirk, P. M.; Cannon, P. F.; Minter, D. W.; Stalpers, J. A., eds. (2008). "Taxonomy". Dictionary of the Fungi (10th ed.). CABI
  5. ↑ Walker, P. M. B., ed. (1988). The Wordsworth Dictionary of Science and Technology. W. R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press
  6. ↑ a b Lawrence, E. (2005). Henderson's Dictionary Of Biology. Pearson/Prentice Hall. ISBN 9780131273849.
  7. ↑ (Ingelesez) Wheeler, Quentin D.. (2004-04-29). Godfray, H. C. J. ed. «Taxonomic triage and the poverty of phylogeny» Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 359 (1444): 571–583.  doi:10.1098/rstb.2003.1452. ISSN 0962-8436. PMID 15253345. PMC PMC1693342. (Noiz kontsultatua: 2024-08-25).
  8. ↑ «Botanical Nomenclature» web.archive.org 2016-11-23 (Noiz kontsultatua: 2024-08-25).
  9. ↑ (Ingelesez) Laurin, Michel. (2023-05-30). The Advent of PhyloCode: The Continuing Evolution of Biological Nomenclature. (1. argitaraldia) CRC Press  doi:10.1201/9781003092827. ISBN 978-1-003-09282-7. (Noiz kontsultatua: 2024-08-25).
  10. ↑ Michener, Charles D.; Corliss, John O.; Cowan, Richard S.; Raven, Peter H.; Sabrosky, Curtis W.; Squires, Donald S.; Wharton, G. W. (1970). Systematics In Support of Biological Research. Washington, DC: Division of Biology and Agriculture, National Research Council.
  11. ↑ (Ingelesez) Small, Ernest. (1989-08). «SYSTEMATICS OF BIOLOGICAL SYSTEMATICS (OR, TAXONOMY OF TAXONOMY)» TAXON 38 (3): 335–356.  doi:10.2307/1222265. ISSN 0040-0262. (Noiz kontsultatua: 2024-08-25).
  12. ↑ (Ingelesez) Singh, Gurcharan. (2004). Plant Systematics: An Integrated Approach. Science Publishers ISBN 978-1-57808-351-0. (Noiz kontsultatua: 2024-08-25).
  13. ↑ «What is systematics and what is taxonomy? – Evolving Thoughts» web.archive.org 2016-08-27 (Noiz kontsultatua: 2024-08-25).
  14. ↑ Brusca, R. C.; Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Massachusetts: Sinauer Associates. p. 27
  15. ↑ Fortey, Richard (2008). Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum. London: Harper Perennial. ISBN 9780007209897
  16. ↑ (Ingelesez) Maxted, Nigel. (1992-11). «Towards defining a taxonomic revision methodology» TAXON 41 (4): 653–660.  doi:10.2307/1222391. ISSN 0040-0262. (Noiz kontsultatua: 2024-08-25).

Kanpo estekak

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Sailkapen_zientifiko&oldid=9893465"(e)tik eskuratuta