Zipre-en iturria ikusi

{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen = Zipre
| ohiko_izen_luze= Zipreko Errepublika
| bertako_izen = Κυπριακή Δημοκρατία<br />Kıbrıs Cumhuriyeti
| nongo = Zipreko
| gentilizioa = zipretar
| eremu_rankin = 161.
| biztanle_zenbatespen_rankin = 155.
| biztanle_dentsitate_rankin = 111.
}}
'''Zipre'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref><ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0159.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua= Europako toponimia fisikoa}}</ref> ({{lang-el|Κύπρος|Kypros}}; {{lang-tr|Kıbrıs}}), ofizialki '''Zipreko Errepublika''' ({{lang-el|Κυπριακή Δημοκρατία|Kypriakí Dimokratía}}; {{lang-tr|Kıbrıs Cumhuriyeti}}), [[Mediterraneoa|Mediterraneoko]] herrialde [[Uharte (geografia)|uhartetarra]] da, [[Turkia]]tik 113&nbsp;km-ra kokatua hegoaldean. Zipreko Errepublikak, nazioartean onartua den estatuak, [[Zipre (uhartea)|uhartearen]] hegoaldeko bi herenak besterik ez du kontrolatzen. Iparraldeko herena [[Turkia]]k 1974an okupatu zuen eta bertan [[Ipar Zipreko Turkiar Errepublika]] sortu: lurralde hori Turkiak besterik ez du onartu. Uhartean, [[Akrotiri eta Dhekelia]]ko [[Erresuma Batua]]ren barrutiak ere daude.

Zipre [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] itsasoko hirugarren uharterik handiena da, [[Siria]]ren mendebaldean eta Turkiaren hegoaldean. Hiriburua [[Nikosia]] da. Nikosia iparraldeko eta hegoaldeko zatien arteko mugak erdibitua dago. Iparraldeko zatiko hiri nagusiak [[Kirenia]] eta [[Famagusta]] (portua) dira, eta hegoaldeko zatikoak, berriz, [[Limasol]] (portua), [[Larnaka]] eta [[Pafos]].

Zipre 1960an [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen]] taldean sartu zen, 1961ean [[Commonwealtha|Commonwealth]]<nowiki/>en eta 2004an, [[Europar Batasuna|Europar Batasunean]].

== Etimologia ==
Zipreren aurreneko aipamena mizenarrek egin zuten K.a. XV. mendean eta ''kupirijo'' (zipretar) aipatzen da. [[Antzinako greziera|Greziera klasikoan]] {{lang|grc|Κύπρος}} (''Kýpros'') esaten zaio uharteari. Etimologia aztertzeko orduan, hiru hipotesi nagusitzen dira:

* [[Altzifre]] zuhaitzaren izena: grezieraz {{lang|grc|κυπάρισσος}} (''kypárissos'') da.
* [[Henna]] zuhaitzaren izena: grezieraz {{lang|grc|κύπρος}} (''kýpros'') da.
* [[Kobre]]aren zipretar izena, [[Sumeriera|sumeriar]] jatorrian ''zubar'' esaten dena, izan ere kobre metaketa handiak baitaude uhartean. [[Latin]]ez kobrea izendatzeko {{lang|la|''aes Cyprium''}} erabili izan zen, "zipreko metala", gerora {{lang|la|''Cuprum''}} hitzera laburtu zena. Beraz, badirudi uharteak eman ziola izena metalari eta ez alderantziz<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=R. S. P. Beekes|urtea=2009|izenburua=Etymological Dictionary of Greek|argitaletxea=Brill|orrialdea=805|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>.

== Geografia eta klima ==
=== Geografia ===
Zipre [[Mediterraneoa|Mediterraneo itsasoan]] dagoen hirugarren uharte handiena da, [[Sizilia]] eta [[Sardinia]]ren ondoren, azalerari eta populazioari dagokionez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Europe :: Cyprus — The World Factbook - Central Intelligence Agency|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cy.html|aldizkaria=www.cia.gov|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. Mundu mailan 80.a da azaleraren arabera eta 51.a populazioaren arabera. 240 kilometroko luzera eta 100 kilometro neurtzen ditu punturik zabalenean. 34° eta 36° artean iparraldean eta 32° eta 35° artean ekialdean.

[[Fitxategi:Cyprus lrg.jpg|thumb|280px|Zipre uhartearen satelite ikuspegia.]]
Turkia 75 kilometrora du, Siria eta Libano 105 eta 108 kilometrora, hurrenez hurren, Israel 200 kilometrora, Egipto 380 kilometrora. eta Greziako uharte gertukoena 280 kilometrora<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Europe Map / Map of Europe - Facts, Geography, History of Europe - Worldatlas.com|hizkuntza=en-US|url=https://www.worldatlas.com/webimage/countrys/eu.htm|aldizkaria=WorldAtlas|sartze-data=2020-10-11}}</ref>.

Bi mendilerrok zeharkatzen dute uhartea. Iparraldean, [[Kirenia mendikatea]] dago, kostaldeari buruz paralelo, eta hegoaldean uhartearen azaleraren erdia hartuz, [[Troodos]] mendikatea dago. Mendikate bien artean [[Mesaoria]] goi-ordokia dago eta [[Pedieos]] ibaiak zeharkatzen du. Zipreko punturik garaiena [[Olinpo (Zipre)|Olinpo mendia]] da (1.952m), Troodos mendikatean.

[[Limasolgo aintzira gazia|Limasolgo]] eta [[Larnakako aintzira gazia|Larnakako]] aintzira gaziak hegaztientzako pausaleku garrantzitsuak dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Limassol Salt Lake|hizkuntza=en|data=2017-03-15|url=https://www.cyprusisland.net/cyprus-lakes/limassol-salt-lake|aldizkaria=Cyprus Island|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. Aintzira horiek populatzen dituen hegazti aipagarriena [[Flamenko (hegaztia)|flamenkoa]] da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Akrotiri Salt Lake - 2020 All You Need to Know BEFORE You Go (with Photos)|hizkuntza=en|url=http://www.tripadvisor.com/Attraction_Review-g780609-d9850642-Reviews-Akrotiri_Salt_Lake-Akrotiri_Limassol.html|aldizkaria=Tripadvisor|sartze-data=2020-10-11}}</ref>.

=== Klima ===
Ziprek [[klima azpitropikal]]a du, [[Klima mediterraneo|mediterranearra]] eta erdi-lehorra, Köppen sailkapenaren arabera ''Csa'' eta ''BSh''. Negu epelak ditu eta uda, beroak. Euria negu partean baino ez du egiten eta Troodos mendikatearen tontorretan inoiz elurra agertu izan da.

=== Ur baliabideak ===
Ur gabezia kezka iturri historikoa izan da zipretarrentzat. Azken 30 urteetan [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazioak]] asko jaitsi dira, gainera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Department of Meteorology - Climate of Cyprus|data=2015-06-14|url=https://web.archive.org/web/20150614000827/http://www.moa.gov.cy/moa/ms/ms.nsf/DMLcyclimate_en/DMLcyclimate_en?opendocument|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. Azken urteetan urtegi ugari eraiki dira populazioen gorakadari eta nekazaritza beharrei aurre egiteko. 107 urtegi daude egun eta 330 milioi m<sup>3</sup> ur biltzen dute denen artean.

== Historia ==
=== Antzinaroa ===
[[Fitxategi:Gymnasion und Therme aus Südwest.jpg|280px|thumb|[[Salamina (Zipre)|Salamina]] antzinako hiri garrantzitsuena izan zen.]]
Uhartearen hegoaldeko muturrean [[Aetokremnos]] dago: bertan, k.a. 8.200 urtean ehiztari-biltzaile kolonia baten aztarnak aurkitu dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=After the Ice: A Global Human History, 20,000-5000 BC - Steven Mithen - Google Books|data=2015-09-10|url=https://web.archive.org/web/20150910191921/https://books.google.com/books?id=NVygmardAA4C&pg=PA97|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. Aurreneko gizakien etorrerak hipopotamo nanoen eta elefante nanoen iraungipena ekarri zuen. Duela 10.500 eta 9.000 urteko ur putzuak ere aurkitu dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Stone Age wells found in Cyprus|hizkuntza=en-GB|data=2009-06-25|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8118318.stm|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. K.a. 7500 urteko hilobi batean katuaren hondarrak daude: gizakiaren eta felidoen arteko harremanaren aurreneko aztarnak dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicholas|abizena=Wade|izenburua=Study traces cat's ancestry to Middle East (Published 2007)|hizkuntza=en-US|data=2007-06-29|url=https://www.nytimes.com/2007/06/29/health/29iht-29cat.6404420.html|aldizkaria=The New York Times|issn=0362-4331|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. Neolito garaiko [[Khirokitia]] herrixka (K.a. 6800) [[UNESCO]]k [[Gizateriaren ondare]] izendatu zuen, hain ongi mantentzen delako<ref>{{Erreferentzia|izena=UNESCO World Heritage|abizena=Centre|izenburua=Choirokoitia|hizkuntza=en|url=https://whc.unesco.org/en/list/848/|aldizkaria=UNESCO World Heritage Centre|sartze-data=2020-10-11}}</ref>.

[[Brontze Aroa]]n bi aldiz iritsi ziren greziarrak. K.a. 1400 urtean [[Mizenastar zibilizazioa|mizenastarrak]] izan ziren aurrenekoak eta haien inperioa K.a. 1100-1050 artean erori zenean [[akaziar]]rak bertaratu ziren. Ezagutzen den errege zipretar zaharrena Kushmeshusha da, K.a. XIII. mendekoa. Ugaritera bidalitako eskutitzetan haren izena agertzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Eric H.|abizena=Cline|izenburua=1177 B.C.: The Year Civilization Collapsed|argitaletxea=Princeton University Press|hizkuntza=en|data=2015-09-22|url=https://books.google.es/books?id=_M1bCgAAQBAJ&redir_esc=y|isbn=978-1-4008-7449-1|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. Ziprek greziarrentzat izan zuen garrantziaren lekuko greziar mitologiako [[Afrodita]] eta [[Adonis]] jainkoen sorlekua izatea da. Zipre uhartea hamabi hiri-estatutan banatu zen, mendebaldetik ekialdera: Marion, Pafos, Soloi, Kourion, Lapetos, Tamasos, Amathus, Ledra, Idalion, Kitroi, Kition eta Salamina.

[[Fitxategi:Ancient kingdoms of Cyprus en.svg|280px|thumb|Zipreko antzinako hamabi hiri-estatuak.]]
K.a. X. mendean [[Kition]] hirian merkatari [[fenizia]]rrak zeuden, [[Tiro]]tik iritsiak, eta hiriaren garrantzia politikoa nabarmen handitu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Shelby White & Leon Levy Program: Hadjisavvas|data=2016-03-04|url=https://web.archive.org/web/20160304111945/http://www.fas.harvard.edu/~semitic/wl/publications/2012/hadjisavvas.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. Ziprek kokapen estrategikoa zuen Ekialde Hurbilean eta kobre meategiak ere handiak ziren. Horregatik inperio handiek inbaditu egin zuten. [[Asiria]]rrek gobernatu zuten K.a. 708 urtean, ondoren [[Egiptoko Aro Berantiarra|egiptoarrek]] eta K.a. 545etik aurrera [[Akemenestar Inperioa|pertsiarrek]]. Salaminako errege zen Onesilus pertsiarren aurka matxinatu zen K.a. 499an baina ez zuen arrakastarik izan. K.a. 333 urtean [[Alexandro Handia]]k konkistatu zuen eta honen heriotzaren ondoren [[Ptolomeotar Erresuma]] egiptoarraren barnean gelditu zen. Hurrengo mendeetan zipretarrak asko helenizatu ziren. K.a. 58. urtean [[Erromatar Inperioa]]k konkistatu zuen<ref name=":0">{{Erreferentzia|url=https://web.archive.org/web/20090110091429/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+cy0013)|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. Erromatar probintzia izan zen inperioak iraun artean.

=== Erdi Aroa ===
Erromatar Inperioa 395ean bitan banatu zenean, ekialdeko [[Bizantziar Inperioa]]n geratu zen. Orduan finkatu zen oraindik ere badirauen greziar-kristau ideologia zipretarrengan. 649an hasi eta hiru mendetan zehar eraso ugari etorri ziren [[Sortalde (Ekialde Hurbila)|Sortaldetik]]. Piraten erasoak izan ziren nagusiki baina tamaina handiko hainbat eraso ere izan zituen eta kalte handiak jasan zituen. Hiri handiak suntsitu ziren ([[Salamina (Zipre)|Salamina]] esate baterako) eta milaka zipretar hil ziren. Ez da garai hartako eliza bizantziar bakar bat ere mantendu. 965ean [[Nizeforo II.a Fokas]] errege bizantziarrak garaipen esanguratsuak lortu zituenean berrezarri zen bizantziarren agintea.

[[Fitxategi:Nicosia by Giacomo Franco.jpg|280px|thumb|[[Nikosiako harresiak|Nikosiako harresi]] veneziarrak.]]
1191n [[Rikardo I.a Ingalaterrakoa]]k helburu izan gabe konkistatu zuen Zipre. Lur Santutik itzultzen ari zela, ingelesen flotak ekaitz ugari izan zituen eta [[Kreta]] eta [[Rodas]] uharteetan geldialdiak egin zituen. Bere ezkongai [[Berengela Nafarroakoa]] eta Joana Ingalaterrakoa eta Siziliako erregina zeramatzan ontzia Ziprera iritsi zen eta [[Limasol]] parean bota zuen aingura. [[Isaac Komnenos]] Zipreko erregeak itsasontzia eta emakume biak bahitu zituen. Errege ingelesak Sizilian zuen armadari dei egin eta Zipre inbaditu zuen. Rikardo eta Berengela Limasolen ezkondu ziren.
Rikardo I.ak uhartearekiko interes berezirik ez zuen azaldu eta [[Tenpluko Ordena]]ri saldu zion. Hauek Guy de Lusignan zaldun frantsesari saldu zioten eta 1192an [[Zipreko Erresuma]] sortu zen. Hurrengo mendeetan Lusignan Etxeak agindu zuen Zipren. Nikosia hiriburuko [[Selimiye meskita (Nikosia)|Santa Sofia katedralean]] koroatzen ziren Zipreko errege<ref name=":3">{{erreferentzia|izena=|abizena=Schabel, Chris|urtea=2012|izenburua=Frankish & Venetian Nicosia 1191-1570: Ecclesiastical Monuments and Topography|argitaletxea=In Michaelides, Demetrios (ed.). Historic Nicosia. Nicosia: Rimal Publications.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=9789963610440|hizkuntza=}}</ref> eta Famagustako [[Lala Mustafa Pasha meskita|San Nikolas katedralean]] Jerusalemgo errege erbestean koroatzen ziren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lala Mustafa Pasha Mosque (St Nicholas Cathedral) - Famagusta, Cyprus - cypnet.co.uk|url=http://www.cypnet.co.uk/ncyprus/city/famagusta/lala/index.html|aldizkaria=www.cypnet.co.uk|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. Garai hartako bi hiri handienak hauek ziren. 1473an Jakue II.a Ziprekoa, azken Lusignan erregea, hil egin zen eta [[Veneziako Errepublika|veneziarrek]] hartu zuten uhartearen agintea erregearen alarguna veneziarra baitzen, [[Katalina Cornaro]]. Katalinak 1489an abdikatu eta formalki Veneziak Zipre anexionatu zuen urte hartan<ref name=":0" />. Veneziarrek Zipreko hiri nagusiak gotortzeari ekin zioten otomandarren beldur eta [[Nikosiako harresiak]] eta hiri nagusietako harresi eta gazteluak eraberritu zituzten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fortified Places > Fortresses > Nicosia|data=2015-07-12|url=https://web.archive.org/web/20150712185027/http://fortified-places.com/nicosia/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-10-11}}</ref>.

=== Otomandarren aroa ===
[[Fitxategi:Lucha entre turcos y cristianos.jpg|280px|thumb|Veneziarren eta otomandarren arteko borroka ([[Tintoretto]], XVI. mendea)]]
1539tik aurrera otomandarren erasoak ugariak izan ziren baina 1570ean benetako erasoa izan zen. 60.000 soldadu hartuta Zipreko hiri nagusiak setiatu zituzten eta uhartea konkistatu zuten. Nikosiak eta Famagustak erresistentzia handia egin zutenez konkistaren ondoren bertako biztanle greziar eta armeniar kristauen aurka oldartu ziren eta erail egin zituzten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cyprus - OTTOMAN RULE|url=http://countrystudies.us/cyprus/7.htm|aldizkaria=countrystudies.us|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. Konkistatzaileak bertan ezarri ziren eta Anatoliatik nekazari eta artisau ugari ekarri zituzten komunitate musulman handiak sortzeko<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Orhonlu, Cengiz|urtea=2010|izenburua=The Ottoman Turks Settle in Cyprus|argitaletxea=Inalcık, Halil (ed.), The First International Congress of Cypriot Studies: Presentations of the Turkish Delegation, Institute for the Study of Turkish Culture|orrialdea=99|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>. Egitura feudalaren ordez millet sistema ezarri zuten eta agintari erlijiosoak ezarri ziren komunitateen buru. Zipreko elizaren buruak greziar zipretar eta otomandar agintarien arteko bitartekaritza lanak egin zituen eta Erromako elizarekin istilu handiak izan zituen.

Hiri bat konkistatzen zuten bakoitzean eraikin erlijioso kristauak musulman bihurtzen zituzten. Horrela Nikosiako Santa Sofia katedrala eta Famagustako San Nikolas katedralari iruditeria kristaua kendu, minaretea, mihraba eta minarrak gehitu eta meskita bihurtu zituzten. Otomandarrek ez zuten interes handirik erakutsi Ziprez, ordea, eta hurrengo 250 urteetan gainbehera ekonomikoa jasan zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cyprus - OTTOMAN RULE|data=2013-01-17|url=https://web.archive.org/web/20130117041546/http://countrystudies.us/cyprus/7.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-10-11}}</ref>.

[[Grezia]] ere otomandarren menpe zegoen eta 1821ean [[Independentzia gerra|Independentzia Gerra]] abiatu zenean greziar-zipretar ugari Greziako armadan sartu zen. Horren ondorioz otomandar agintariek 486 agintari greziar-zipretar atxilotu eta exekutatu egin zituzten, tartean Kyprianos Zipreko artzapezpikua eta lau apezpiku. 1828an Grezia independenteko [[Ioannis Kapodistrias]] presidenteak Grezia eta Zipreren batasuna aldarrikatu zuen, ''Enosis'' deitzen zutena, eta matxinada gehiago izan ziren Zipren baina ez zuten arrakastarik izan<ref>{{Erreferentzia|izena=Bill|abizena=Mallinson|izenburua=Cyprus : a modern history|argitaletxea=London ; New York : I.B. Tauris|data=2005|url=http://archive.org/details/cyprusmodernhist00mall|isbn=978-1-85043-580-8|sartze-data=2020-10-11}}</ref>.

=== Britainiar aroa ===
[[Fitxategi:Hosting the British flag at Nicosia.jpg|240px|thumb|Britainiar bandera Nikosian.]]
[[Errusia-Turkia Gerra (1877–1878)]] izan ondoren [[Berlingo Biltzarra]]k [[Britainiar Inperioa]]ren esku utzi zuen Zipre. Berez 1914 artean otomandarra izaten segitu zuen eta britainiarren funtzioa Zipre errusiarren inbasiotik babestea zen, baina britainiarrek, ''de facto'', Zipre gobernatzen zuten<ref name=":0" />. Britainiarrentzako toki estrategikoa zen beren ibilbide kolonialak kontrolatzeko eta uhartea modernizatu egin zuten. 1906an Famagustako itsas-portu garrantzitsua eraiki zuten, Indiarako bidean [[Suezko kanala]] gainbegiratzeko portu estrategiko bihurtu baitzuten. 1914an Lehen Mundu Gerra abiatu zen eta britainiarrek formalki Zipre anexionatu zuten. 1915ean Zipre uhartea Greziari eskaini zioten gerran beraien alde sartzearen truke baina greziarrek uko egin zioten eskaintzari. 1923an [[Lausanako Hitzarmena|Lausanako Hitzarmenean]] sortu berria zen [[Turkia|Turkiako Errepublikak]] Zipre eskatu zuen baina britainiarrek koroaren kolonia izendatu zuten<ref name=":0" />.

Greziar-zipretarrek esperantza bazuten britainiarrek Greziarekin batuko zituztena eta hori bultzatzeko erakundea sortu zuten, Zipreko Borrokalarien Erakunde Nazionala, ''Ethniki Organosis Kyprion Agoniston'' (EOKA). 1950tik aurrera greziarren politika arazoetan ere ohiko gaia bihurtu zen. Turkiar jatorriko zipretarrek britainiarren agintearen alde egin zuten baina Kretak Greziarekin bat egin zuela ikusi zutenean Zipre barnean autodeterminazio eskubidea aldarrikatzen hasi ziren, uhartea bitan banatzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas|abizena=Diez|izenburua=The European Union and the Cyprus Conflict: Modern Conflict, Postmodern Union|argitaletxea=Manchester University Press|hizkuntza=en|data=2002|url=https://books.google.es/books?id=A4QTUWBEC2kC&pg=PA83&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-7190-6079-3|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. Helburu hori sustatzeko erakunde propioa sortu zuten Turkiarren Erresistentzia Erakundea, ''Türk Mukavemet Teşkilatı'' (TMT).

=== Independentzia eta banaketa ===
1960ko abuztuaren 16an Ziprek independentzia lortu zuen. Une horretan 573.566 biztanle zituen, % 77,1 greziar jatorrikoak, % 18,2 turkiar jatorrikoak. eta % 4,7 bestelako jatorria zutenak. Erresuma Batuak bi eremu mantendu zituen bere eskutan, [[Akrotiri eta Dhekelia]] eremu militarrak. Osatu zen konstituzioak ez zituen bi komunitateak ase eta 1963ko abenduaren 21ean eztanda egin zuen egoerak, greziar poliziak bi turkiar hil zituenean. Ekintza horren ondorengo istiluetan 364 turkiar eta 174 greziar hil ziren, 109 herrixka turkiar suntsitu eta 25.000-30.000 turkiarrek ihes egin behar izan zuten. 1964an Turkiak Zipre inbaditzeko mehatxua egin zuen baina [[Lyndon Baines Johnson|Lyndon B. Johnson]] presidente estatubatuarrak eragotzi egin zuen, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunak]] Turkia inbaditzen bazuen babesik ez ziola emango esanez<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Jacob M. Landau|urtea=1979|izenburua=Johnson's 1964 letter to Inonu and Greek lobbying of the White House|argitaletxea=Hebrew University of Jerusalem, Leonard Davis Institute for International Relations.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>. Hori gertatzen zen bitartean, greziarrengan ''Enosis'' batasun kontzeptua pil-pilean zegoen eta Greziak 10.000 soldadu bidali zituen, Turkiaren balizko inbasioari aurre egiteko.

1974ko uztailaren 15ean Dimitrios Ioannides greziar-zipretarrak estatu kolpea egin zuen Zipre eta Grezia batzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Yiannis|abizena=Papadakis|izenburua=Nation, narrative and commemoration: political ritual in divided Cyprus|orrialdeak=253–270|data=2003-09-01|url=https://doi.org/10.1080/0275720032000136642|aldizkaria=History and Anthropology|alea=3|zenbakia=14|issn=0275-7206|doi=10.1080/0275720032000136642|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. Handik bost egunera, Turkiar armadak uhartea inbaditu zuen eta [[Kirenia]] eta Nikosia arteko greziar puntu estrategikoak bonbakatu zituen. Hasieran 6.000 soldadu lehorreratu baziren ere, hiru egunen buruan su-etena adostu zenerako, 30.000 soldadu turkiar baziren Zipren. Kirenia eskuratzeaz gain, Nikosiaraino iritsi ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Brendan|abizena=O'Malley|izenburua=The Cyprus Conspiracy: America, Espionage and the Turkish Invasion|argitaletxea=I.B.Tauris|hizkuntza=en|abizena2=Craig|izena2=Ian|data=2001-06-25|url=https://books.google.es/books?id=4Jz3AgAAQBAJ&pg=PA195&redir_esc=y|isbn=978-0-85773-016-9|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. Famagusta ere eskuratu zuten.
[[Fitxategi:GreenLine BufferZone Large.JPG|280px|thumb|Marra berdeko tarteko eremua adierazten duen kartela.]]
[[Nazio Batuen Erakundea]]k herrialdea bitan banatzen zuen Marra Berdea ezarri zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Green Line - Nicosia|hizkuntza=en|data=2018-11-28|url=https://www.cyprusisland.net/attractions/green-line-nicosia|aldizkaria=Cyprus Island|sartze-data=2020-09-13}}</ref>. Horrela deitu zitzaion aurkezturiko mapan boligrafo berdez marraztu zelako lerroa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicosia Municipality|data=2012-03-07|url=https://web.archive.org/web/20120307020610/http://www.nicosia.org.cy/english/lefkosia_istoria_lefkosia1963.shtm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-09-13}}</ref>. Nikosia hiriburua ere bitan banatuta geratu zen. Hurrengo urteetan barne migrazio mugimenduak izan ziren, hegoaldean gelditu ziren turkiarrak iparraldera eta iparraldean gelditu ziren greziarrak hegoaldera. Famagusta hiria turkiarren esku geratu zenez, [[Larnaka]] hiri estrategikoa bihurtu zen eta asko hazi zen. [[Larnakako nazioarteko aireportua]] Zipreko garrantzitsuena da, adibidez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EUROCONTROL - The European Organisation for the Safety of Air Navigation {{!}} EAD Basic|url=https://www.ead.eurocontrol.int/cms-eadbasic/opencms/en/login/ead-basic/|aldizkaria=www.ead.eurocontrol.int|sartze-data=2020-10-11}}</ref>.

1983an [[Ipar Zipreko Turkiar Errepublika]] osatu zen bertan, oraindik nazioarteko ezagutza jaso ez duena. 1983an [[Spyros Kyprianou]] berretsi zuten Zipreko lehendakari karguan (1977an hartu zuen aginpidea), eta [[Rauf Denktash]]ek, berriz, Zipre Iparraldeko Turkiar Errepublika aldarrikatu zuen. Harrez geroko Zipreko bizitza banaketa horrek markatua da, alor guztietan. Hurrengo urteetan, bi alderdien arteko elkarrizketak bultzatu ziren, eta Nazio Batuek bi komunitateen arteko berdintasun politikoan oinarrituriko estatu federala osatzeko proposamena onartu zuen.

=== Azken urteak ===
1988ko Zipreko lehendakaritzako hauteskundeak Vassiliouk irabazi zituen, eta 1993koak, berriz, Clerise, Bilkura Demokratikoaren Alderdiko eskuin adarreko hautagaiak. 1992an Nazio Batuek bi komunitatez eta bi eskualdez osaturiko herrialde izendatu zuten uhartea, eta bi komunitateen arteko eskubide berdintasuna onartu zuen. 1995ean Zipre Europar Batasunean sartuz herrialdearen zatiketa gaindituko zelako iritzia zabaldu zen, eta helburu horri begira 1997an Cleridesen eta Denktashen arteko elkarrizketak egin ziren, Nazio Batuen gidaritzapean. Elkarrizketa haien helburua zen uhartea [[Europar Batasuna|Europar Batasunean]] sartu aurretik bi zatien bateratzea nola bideratu erabakitzea. Baina Europar Batasunak Zipreko greziar alderdiko agintariekin elkarrizketak izan zituen, eta horrek Zipre barruko elkarrizketak etenarazi zituen. Azkenik, 1998an Zipreko greziar alderdia Batasunean sartzeko urratsak egiten hastea erabaki zen, turkiar aldea kanpoan utzita.

2003ko hauteskundeetan, [[Tassos Papadopulos]] aukeratu zuten lehendakari. 2004an, Zipre Europako Batasunean sartu zen. Urte horretan bertan, NBEk erreferendum batera deitu zituen Zipreko bi komunitateak herrialdea bateratu ala ez erabakitzeko. Papadopulos lehendakariak ezezko botoa eskatu zuen, eta Zipreko hiru greziarretik bik ezetz esan zioten proposamenari; eta, nahiz turkiarren artean baietzak irabazi, proposamena ez zen onartu, NBEk bi komunitateen baietza eskatua zuelako.

2008ko hauteskundeetan, [[Dimitris Christofias]] aukeratu zuten lehendakari, Zipreko Alderdi Komunistako idazkari nagusia. 2008ko irailean, Zipreko buruzagi greziarrak eta turkiarrak negoziazioetan hasi ziren 1974. urteaz geroztik uhartea bitan banatua daukan zatiketari amaiera emateko.

[[2014]]ko [[urriaren 7]]an zabaldu zenez, [[urriaren 9]]an uhartearen bateratzeari buruz hitz egiteko bilera bat zeukaten [[Nikos Anastasiadis]] Zipreko presidenteak eta [[Dervis Eroglu]] buruzagi turko-zipretarrak. Baina Anastasiadisek bertan behera utzi zuen bilera, Turkiako Gobernuak [[urriaren 20]]tik aurrera Zipreko uretan zegoen Salbuespen Ekonomikoko Eremura azterketa sismikoak egiteko ontzi bat bidaliko zuela adierazi ondoren<ref>[https://web.archive.org/web/20141013202001/http://www.berria.eus/paperekoa/5302122/019/005/2014-10-08/ziprek_bertan_behera_utzi_du_bateratze_bilera_turkiak_ontzi_bat_bidaliko_duelako.htm «Ziprek bertan behera utzi du bateratze bilera, Turkiak ontzi bat bidaliko duelako»], ''Berria'', 2014-10-08</ref>.

== Gobernua eta administrazioa ==
[[Fitxategi:Parlanet cyprus.jpg|280px|thumb|Presidentearen jauregia, Nikosian.]]
Zipreko etnien banaketa politikan ere nabarmentzen da, komunitate bakoitzak bere erakundeak eta gudarostea baititu. Zipreko Errepublikan, nazioartean ezagutzen den errepublikan, sistema [[presidentzialismo|presidentzialista]] dute. Lehendakaria da estatuburua eta berak du aginpide betearazlearen ardura. Legegintzaren ardura ordezkarien ganberaren esku dago.

1960ko konstituzioaren arabera (1985ean berridatzi zen) greziarren eta turkiarren artean banatu behar ziren gobernu erakundeak eta legebiltzarreko eserlekuak (% 70 greziarrentzat, % 30 turkiarrentzat), baina 1974. urtean Turkiako gudarosteak uhartearen iparraldea hartu ondoren turkiarrek beren konstituzioa osatu zuten 1975ean, eta turkiarrek Zipreko Errepublikako erakundeetan parte hartzeari utzi zioten; nazioartean estatu burujabe gisa onartua ez den arren, beren lehendakaria, legebiltzarra eta epaitegiak antolatu zituzten.

=== Banaketa administratiboa ===
{{sakontzeko|Zipreren banaketa administratiboa}}

Zipreko Errepublika 6 barrutitan banatzen da, udalerrietan banatuak.

{| class="wikitaula" border="1"
|-
! Zipreko mapa !! Barrutiak<th>Azalera (km<sup>2</sup>)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Statistical Service - Classifications|url=http://www.cystat.gov.cy/mof/cystat/statistics.nsf/classifications_en/classifications_en?OpenForm|aldizkaria=www.cystat.gov.cy|sartze-data=2020-10-11}}</ref>
</th><th>Populazioa (2011)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Statistical Service - Population and Social Conditions - Population - Key Figures|url=http://www.cystat.gov.cy/mof/cystat/statistics.nsf/populationcondition_21main_en/populationcondition_21main_en?OpenForm&sub=1&sel=2|aldizkaria=www.cystat.gov.cy|sartze-data=2020-10-11}}</ref>
</th><th>Hiriburua</th></tr>
| rowspan=6 |
<imagemap>
Fitxategi:Cyprus districts named.png|370px|
rect 206 189 282 230 [[Nikosia]]
rect 284 248 354 275 [[Larnaka]]
rect 139 280 221 307 [[Limassol]]
rect 32 238 97 272 [[Pafos]]
rect 179 337 275 360 [[Akrotiri eta Dhekelia|Akrotiri]]
rect 211 118 289 144 [[Kyrenia]]
rect 341 158 427 185 [[Famagusta]]
rect 373 217 429 274 [[Akrotiri eta Dhekelia|Dhekelia]]
</imagemap>
| [[Famagustako barrutia|Famagusta]]<td>1.985</td><td>47.338</td><td>[[Famagusta]]</td></tr>
|[[Kireniako barrutia|Kirenia]]<td>644</td><td>62.158</td><td>[[Kirenia]]</td></tr>
| [[Larnakako barrutia|Larnaka]]<td>1.120</td><td>145.365</td><td>[[Larnaka]]</td></tr>
| [[Limasolgo barrutia|Limasol]]<td>1.393</td><td>239.842</td><td>[[Limasol]]</td></tr>
| [[Nikosiako barrutia|Nikosia]]<td>2.710</td><td>334.120</td><td>[[Nikosia]]</td></tr>
| [[Pafosko barrutia|Pafos]]<td>1.390</td><td>90.295</td><td>[[Pafos]]</td></tr>
|}

== Demografia ==
=== Biztanleria ===
Zipretarrak bi [[etnia]] nagusitan banatuta daude, [[grezia]]rrak eta [[turkia]]rrak. Gainerakoak [[armenia]]rrak dira gehienak. Bi giza talde nagusi horietatik, greziarrak erlijioz [[Eliza ortodoxoa|kristau ortodoxoak]] dira, oro har, eta turkiarrak, [[sunismo|musulman sunniak]].

1974. urtean Turkiako gudarosteak Zipreko iparraldea hartu zuelarik, barne emigrazio handiak izan dira Zipreko uhartean, eta horrela, gaur egun, uharteko greziar jatorriko zipretarrak hegoaldean bizi dira (Zipreko Errepublika) eta turkiar jatorrikoak, berriz, iparraldean (Ipar Zipreko Turkiar Errepublika); kanporako joera ere oso handia izan da, eta kanpoan Zipren bertan adina zipretar dago. Zipreko uhartean bizi diren greziarren eta turkiarren artean desberdintasun nabarmenak antzematen dira, bizimoduan, ohituretan eta baita hezkuntzan ere (hezkuntza sistema bereziak dituzte [[greziera]]ren eta [[turkiera]]ren erabiltzaileentzat, greziarrena estatuaren eskumenekoa, eta turkiarrena [[Ipar Zipreko Turkiar Errepublika]]ren eskumenekoa). Bai komunitate batean eta bai bestean oso apala da alfabetatu gabeko herritarren tasa. Uharteko baliabide ekonomiko urriak direla-eta, zipretar asko beste herrialde batzuetara joan da lan egitera, batez ere, Ziprek burujabetasuna lortu zuen ondorengo urteetan, Britainia Handira gehienbat.

Zipreko hiru etnia nagusiez gain, honako atzerritar talde hauek dira herrialdean:
{| class="wikitable"
|+Atzerritarren talde handienak
!Jatorrizko
herrialdea
!Populazioa
(2011)
|-
|{{Bandera|Grezia}}
|29.321
|-
|{{Bandera|Erresuma Batua}}
|24.046
|-
|{{Bandera|Errumania}}
|23.706
|-
|{{Bandera|Bulgaria}}
|18.536
|-
|{{Bandera|Filipinak}}
|9.413
|-
|{{Bandera|Errusia}}
|8.164
|}

=== Hiriak ===
Zipreko metropoli eremu handienak [[Nikosia]] (330.000 biztanle) eta [[Limasol]] (237.000) dira. 2011ko erroldaren arabera honako hauek dira Zipreko hamar hiri handienak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Statistical Service - Population and Social Conditions - Population Census - Key Figures|url=http://www.cystat.gov.cy/mof/cystat/statistics.nsf/populationcondition_22main_en/populationcondition_22main_en?OpenForm&sub=2&sel=2|aldizkaria=www.cystat.gov.cy|sartze-data=2020-10-11}}</ref>:
{| class="wikitable"
|+
Zipreko hiri handienak
!#
!Hiria
!Barrutia
!Populazioa
|-
|1
|[[Nikosia]] (ipar+hego)
|Nikosia
|200.452
|-
|2
|[[Limasol]]
|Limasol
|154.000
|-
|3
|[[Strovolos]]
|Nikosia
|67.904
|-
|4
|[[Larnaka]]
|Larnaka
|51.468
|-
|5
|[[Famagusta]]
|Famagusta
|42.526
|-
|6
|[[Lakatamia]]
|Nikosia
|38.435
|-
|7
|[[Kirenia]]
|Kirenia
|33.207
|-
|8
|[[Pafos]]
|Pafos
|32.892
|-
|9
|[[Kato Polemidia]]
|Limasol
|22.369
|-
|10
|[[Aglandjia]]
|Nikosia
|20.783
|}

=== Erlijioa ===
[[Fitxategi:Nicosia 01-2017 img20 View from Shacolas Tower.jpg|280px|thumb|Nikosiako [[Selimiye meskita (Nikosia)|Selimiye meskita]] 1571 arte Santa Sofia katedrala izan zen.]]
Greziar-zipretarrak [[Zipreko eliza]] ortodoxoaren jarraitzaileak dira eta Zipreko biztanleriaren % 78 osatzen dute. Turkiarrak, aldiz, [[Musulman|musulmanak]] dira eta populazio osoaren % 20 dira. % 1ek ateoa dela dio<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Religions in Cyprus {{!}} PEW-GRF|url=http://www.globalreligiousfutures.org/countries/cyprus/religious_demography#/?affiliations_religion_id=0&affiliations_year=2010|aldizkaria=www.globalreligiousfutures.org|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. Erlijioak eragindako banaketak talde bakoitzaren izaera bermatzen du eta 2005ean Europako bigarren estatu erlijiosoena zen Zipre, [[Malta]]ren ondoren. Artean, [[Errumania]] Europar Batasunean sartu gabe zegoen.

Larnakako [[Hala Sultan Tekke]] meskita munduko lau garrantzitsuenetako bat da<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Hala Sultan Tekke Mosque - Larnaka Tourism Board (Official Site)|url=https://larnakaregion.com/directory/product/hala-sultan-tekke-mosque|aldizkaria=larnakaregion.com|sartze-data=2020-09-26}}</ref>.

=== Hizkuntzak ===
Ziprek bi hizkuntza ofizial ditu, [[greziera]] eta [[turkiera]]. Hizkuntza gutxitu bi ere onartzen ditu, [[armeniera]] eta [[zipretar arabiera]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Database for the European Charter for Regional or Minority Languages|data=2014-02-07|url=https://web.archive.org/web/20140207055025/http://languagecharter.eokik.hu/sites/StatesParties/Cyprus.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. Izaera ofizialik ez badu ere, ingelesa oso zabalduta dago herrialdean, izan ere Britainiar garaian hizkuntza ofizial bakarra izan baitzen. Gaur egun zipretarren % 80,4k ongi hitz egiten du ingelesez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2016-02-17|url=https://web.archive.org/web/20160217061503/http://ec.europa.eu/eurostat/documents/3433488/5565660/KS-SF-10-049-EN.PDF|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-10-11}}</ref>. XIX. mendeko errusiar-turkiar gerretatik ihesi, [[Pontoko greziar]] ugari joan zen Ziprera eta haiek [[errusiera]]z hitz egiten dute. Pafos eta Limasolgo eremu turistikoetan, ingelesa eta grezieraren ondoren, errusiera hirugarren hizkuntza da egun<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2016-04-14|url=https://web.archive.org/web/20160414102658/http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_243_en.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-10-11}}</ref>.

== Ekonomia ==
=== Uhartearen banaketaren ondorioa ===
Zipreko ekonomiaren nondik norakoa aztertzerakoan oso kontuan hartu beharra dago, gainerako gaietan bezala, iparraldearen eta hegoaldearen arteko zatiketa.

Zipreko gobernuaren eskumeneko partean, hau da, parte greziarrean, ekonomia nahiko aurreratua da, baina kanpoko eraginen mendekotasuna oso handia da. 1990eko hamarraldian ekonomiaren hazkundean ikusten denez, gorabehera nabarmenak izan dira azken urteetan batetik egoera politiko nahasiaren eraginez eta Mendebaldeko Europako ekonomiaren egoeraren gorabeheren eraginez, bestetik. [[Turismo]]a indar handia hartzen ari da, eta bertako zerga abantailez baliatzen diren atzerriko enpresek ere laguntza handia eman diote bertako ekonomiari. Azken urteetan [[gas natural]]a aurkitu da kopuru handitan Limasoldik 175 km hegoaldera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Something sizzling in Cyprus: gas shakes regional chessboard {{!}} Athens News|data=2012-01-28|url=https://web.archive.org/web/20120128165535/http://www.athensnews.gr/issue/13427/36582|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-10-11}}</ref>.

Turkiar aldea, berriz, lurralde azpigaratua da ekonomiari dagokionez, eta Turkiak bakarrik ezagutzen duenez errepublika hori estatu burujabe gisa, zailtasun handiak dituzte atzerriko inbertsioak erakartzeko; nazioarteko [[enbargo]]pean dago<ref>{{Erreferentzia|izena=Mete|abizena=Feridun|izenburua=The Impact of Military Spending on Economic Growth: The Case of North Cyprus|orrialdeak=555–562|abizena2=Sawhney|abizena3=Shahbaz|izena2=Bansi|izena3=Muhammad|data=2011-10-01|url=https://doi.org/10.1080/10242694.2011.562370|aldizkaria=Defence and Peace Economics|alea=5|zenbakia=22|issn=1024-2694|doi=10.1080/10242694.2011.562370|sartze-data=2020-10-12}}</ref>. Bertako ekonomia [[nekazaritza]]n oinarritua da, baina Turkiaren laguntzaren mende dago. Turkiak laguntzak ematen ditu turismorako, heziketarako eta industriarako, besteak beste, bertako ekonomiaren ahultasuna dela-eta.

=== Garraioa ===
[[Fitxategi:Cranes Limassol Harbour 20110703.jpg|280px|thumb|Limasolgo itsas-portua Zipren jarduera handiena duena da.]]
10.663 kilometro errepide daude Zipren: haietatik bi herenak pabimentaturik zeuden 1998an. Iparraldean egoera okerragoan daude. Autopistak daude uhartearen hegoaldean eta Limasol eta Larnakatik Nikosia hiriburura. Zipren ezkerraldetik gidatzen da, Erresuma Batuan, Irlandan eta Maltan bezala.

Ziprek nazioarteko bi aireportu ditu, [[Larnakako nazioarteko aireportua|Larnakakoa]] (garrantzitsuena)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Larnaca Airport, Cyprus (LCA) - Guide & Flights|url=https://www.europe-airports.com/cyprus/show-airport.php?code=LCA|aldizkaria=www.europe-airports.com|sartze-data=2020-10-11}}</ref> eta [[Pafosko nazioarteko aireportua|Pafoskoa]]. Nikosiakoa 1974an itxi zen. Iparraldean [[Ercan nazioarteko aireportua|Ercan aireportua]] dago, Turkiarekin lotzen duena.

Zipreko itsas portu nagusiak Limasolgoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Port of LIMASSOL (CY LMS) details - Departures, Expected Arrivals and Port Calls {{!}} AIS Marine Traffic|hizkuntza=en|url=http://www.marinetraffic.com/en/ais/details/ports/270/Cyprus_port:LIMASSOL|aldizkaria=MarineTraffic.com|sartze-data=2020-10-11}}</ref> eta Larnakakoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Port of LARNACA (CY LCA) details - Departures, Expected Arrivals and Port Calls {{!}} AIS Marine Traffic|hizkuntza=en|url=http://www.marinetraffic.com/en/ais/details/ports/2694/Cyprus_port:LARNACA|aldizkaria=MarineTraffic.com|sartze-data=2020-10-12}}</ref> dira.

== Kultura ==
Greziar jatorriko zipretarrak eta turkiar jatorrikoek erlijio desberdintasun nabariak badituzte ere, kultura komuna partekatzen dute, ohitura, janzkera, dantza, tradizio eta gastronomiari dagokienez.

=== Artea ===
Uharteak izan duen historia aberatsari esker, K.a. 10.000 urtetik hona bertan izan diren zibilizazio guztiek adierazpen artistiko ugari utzi dituzte. Antzinako hirien hondarrak daude ([[Amathus]], [[Kition]], [[Salamina (Zipre)|Salamina]]...), Erdi Aroan Lusignan erregeek Frantziako [[Arkitektura gotikoa|gotikoa]] ekarri zuten eta veneziarrek [[pizkundea]].

Zipreko arte modernoaren erakusle handienak Vassilis Vryonides (1883–1958)<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Chrysanthos Christou|urtea=1983|izenburua=A short History of Modern and Contemporary Cypriot Art|argitaletxea=Nicosia|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>, Adamantios Diamantis (1900-1994) eta Christopheros Savva (1924–1968) dira<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=State Gallery of Contemporary Cypriot Art|urtea=1998|izenburua=Nicosia: MOEC|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>.

=== Musika ===
[[Fitxategi:ESC2018 - Cyprus 08.jpg|280px|thumb|[[Eleni Foureira]]k bigarren postua lortu zuen 2018ko [[Eurovision Abesti Lehiaketa|Eurovision]] lehiaketan<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Staff|abizena=Reporter|izenburua=Foureira takes Cyprus to second place in Eurovision, loses to Israel (Updated) {{!}} Cyprus Mail|hizkuntza=en-GB|url=https://cyprus-mail.com/2018/05/13/foureira-takes-cyprus-to-second-place-in-eurovision-loses-to-israel/|aldizkaria=https://cyprus-mail.com/|sartze-data=2020-10-11}}</ref>.]]
Zipreko folk musika tradizionalak greziar, turkiar eta arabiar musika batzen ditu. ''Sousta'', ''syrtos'', ''zeibekikos'', ''tatsia'' eta ''karsilamas'' dantza tradizionalak daude, bai eta Ekialde Hurbileko jatorriko ''tsifteteli'' eta ''arapies'' ere. Erabiltzen diren musika tresnak biolina, lautea, akordeoia, txirula, ouda, kanonakia eta perkusioak dira.

Gaur egungo musikari famatuenak Cyprien Katsaris piano-jotzailea, Andreas G. Orphanides konpositorea eta Marios Joannou Elia zuzendari artistikoa dira.

Zipreko pop musikak Greziako [[Laïko (musika)|Laïko]] muskaren eragin handia du. [[Anna Vissi]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Billboard - Google Books|data=2015-09-11|url=https://web.archive.org/web/20150911001516/https://books.google.com/books?id=eQ0EAAAAMBAJ&pg=PA8|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-10-11}}</ref>, [[Evridiki]] eta [[Sarbel]] dira artista ezagunenak. [[Eurovision Abesti Lehiaketa]]k jarraipen handia du Zipren eta 2018an lortu zuen emaitzarik onena: bigarrena, hain zuen ere. [[Eleni Foureira]] abeslari [[albania]]rrak Zipreren izenean kantatu zuen ''Fuego'' abestia<ref name=":2" />.

=== Literatura ===
Europako poesia lan zaharrenetakoak Zipren egin ziren. [[Stasinus]]-ek K.a. VII. mendean ''Cypria'' poesia epikoa idatzi zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EPIC CYCLE FRAGMENTS - Theoi Classical Texts Library|url=https://www.theoi.com/Text/EpicCycle.html|aldizkaria=www.theoi.com|sartze-data=2020-10-12}}</ref>. [[Zenon Zitiokoa]]k Filosofia estoikoaren eskola sortu zuen Atenasen. Erdi Arokoak dira Leontios Machairasen eta Georgios Boustroniosen kronikak. XVIII. mendean Hasan Hilmi Efendi poeta turkiar-zipretarra "poesiaren sultana" izendatu zuen [[Mahmud II.a]] otomandar enperadoreak<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gazioğlu, Ahmet C.|urtea=1990|izenburua=The Turks in Cyprus: a province of the Ottoman Empire (1571–1878)|argitaletxea=K. Rüstem|orrialdea=|orrialdeak=293–295|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>.

=== Zinema ===
[[Michael Cacoyannis]] Zipreko zinema zuzendari ezagunena da. Aktore ezagunenak [[Paul Stassino]], [[Hal Ozsan]], [[Daphne Alexander]] eta [[Rolandos Liatsos]] dira.

=== Gastronomia ===
Erdi Aroan Lusignan erregeek frantziar, bizantziar eta Ekialde Hurbileko gastronomia batu zituzten. Sukaldari siriarrak ekartzeagatik egin ziren ezagun eta Zipren sorturiko errezetak Europan zehar barreiatu ziren ''Vyands de Chypre'' (Zipreko jakiak) izenarekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Recipe for chypre|url=http://obeyafu.changeip.com/Recipe-for-chypre.html|aldizkaria=obeyafu.changeip.com|sartze-data=2020-10-12}}</ref>. Hainbat jaki ezagun egin ziren Europan, ''malmonia'' (oilaskoz edo arrainez egindako platera), ''halloumi'' gazta eta [[azalore]]a<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kounoupidi me Patates Kapamas (Stewed Cauliflower with Potatoes)|hizkuntza=en-GB|data=2014-05-05|url=https://www.kopiaste.org/2014/05/kounoupidi-patates-kapamas-stewed-cauliflower-potatoes/|aldizkaria=Kopiaste..to Greek Hospitality|sartze-data=2020-10-12}}</ref>.

Ambelopoulia (txorien arrautza ozpineztatuak) kopuru handitan esportatu zen Lusignan eta veneziar garaian, baina gaur egun debekaturik dago.

=== Kirolak ===
[[Fitxategi:APOEL - real madrid (6879790390).jpg|280px|thumb|Nikosiako ''GPS Stadiuma''.]]
Zipreko kirol nagusia futbola da. Zipreko futbol ligako talde nagusiak Nikosiako [[APOEL FC|APOEL]] eta [[AC Omonia|Omonia]], Famagustako [[Anorthosis Famagusta FC|Anorthosis]] (gaur egun Larnakan egoitza duena) eta Limasolgo [[AEL Limassol|AEL]] eta [[Apollon Limassol|Apollon]] dira.

[[Marcos Baghdatis]] tenislaria munduko hamar onenen artean dago ATP sailkapenean.

[[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|2012ko Olinpiar Jokoetan]] [[Pavlos Kontides]] marinelak Ziprerentzako aurreneko domina lortu zuen, zilarrezko domina gizonezkoen Laser belaontzien estropadan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pavlos KONTIDES - Olympic Sailing {{!}} Cyprus|hizkuntza=en|data=2016-11-20|url=https://www.olympic.org/pavlos-kontides|aldizkaria=International Olympic Committee|sartze-data=2020-10-12}}</ref>.

== Hezkuntza ==
Hezkuntza sistema oso garatua du Ziprek. Barne Produktu Gordinaren % 7 erabiltzen du Hezkuntzan: [[Danimarka]]ren eta [[Suedia]]ren ondoren, [[Europar Batasuna|Europar Batasunean]] diru gehien gastatzen duen herrialdea da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2011-05-10|url=https://web.archive.org/web/20110510004016/http://www.childinfo.org/files/IND_Cyprus.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-10-12}}</ref>. Ikastetxe publikoek eta pribatuek kalitate bera dute eta kalifikazioek ez dute baliorik izaten Unibertsitatera sartzeko. Zipretar ikasleen % 78,7k [[Grezia]]ko, [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]], [[Turkia]]ko edo [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] unibertsitateetan ikasten dute.

Lan egiteko adinean dauden zipretarren % 30ek unibertsitate mailako ikasketak ditu eta 25-34 urtekoen tartean, % 47ra igotzen da, Europar Batasuneko ehunekorik altuena da.

== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Khirokitia2.jpg|280px|thumb|[[Khirokitia]].]]
Hiru eremu izendatu ditu [[UNESCO]] erakundeak [[Gizateriaren ondare]]:

* [[Khirokitia]]
* [[Troodos eskualdeko eliza margotuak]]
* [[Pafos]]

Bi [[Ramsarko hitzarmena|Ramsar eremu]] daude Zipren:

* [[Limasolgo aintzira gazia]]
* [[Larnakako aintzira gazia]]

== Zipretar ezagunak ==
* [[Zenon Zitiokoa]] (K.a. 335-262), filosofoa
* [[Bernabe (apostolua)|Bernabe]] (?-61), apostolua
* [[Teodora]] (501-548), Bizantziar Inperioko enperatriza
* [[Makarios III.a]] (1913-1977), politikaria, Zipreko aurreneko presidentea
* [[Glafkos Kliridis]] (1919-2013), politikaria, independentziako heroia
* [[Michael Cacoyannis]] (1922-2011), zinema zuzendaria
* [[Christopher A. Pissarides]] (1948- ), ekonomialaria, Nobel Sariduna
* [[Anna Vissi]] (1957- ), musikaria
* [[Mixalis Xatzigiannis]] (1979- ), musikaria

== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

== Kanpo estekak ==
{{wikiztegia}}
{{CIA|cy}}
{{autoritate kontrola}}

{{Europako herrialde aurkibidea}}
{{Europar Batasuneko kide aurkibidea}}
{{Mediterranear itsasoa inguratzen duten herrialdeak}}

[[Kategoria:Zipre| ]]
[[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]]
[[Kategoria:Mendebaldeko Asiako herrialdeak]]