Orbara-en iturria ikusi

{{Nafarroa Garaiko udalerri infotaula
| izena = Orbara
| irudia = OrbaraDesdeLaLaderaDelBerrendi.JPG
| irudiaren testua = Herria eta Mutria mendia [[Berrendi|Berrenditik]]
| bandera = Aezkoako bandera.svg
| armarria = Escudo de Aezkoa.svg
| bandera orria = #Bandera
| armarri orria = #Armarria
| zoom = 11

| merindade = Zangoza
| eskualdea = [[Pirinioak (eskualdea)|Pirinioak]]
| barrutia = [[Agoizko barruti judiziala|Agoitz]]
| mankomunitate = Bidausi

| ofiziala = Orbara
| alkatea = Angel Mari Beuntza Erro
| alkatea hasiera = 2019
| alkatea amaiera = 2023
| alkatea alderdia = independente
| postakodea = 31671
| herritarra = orbaratar

| garaiera = 703-1206
| azalera = 9.14
| distantzia = 62,4
| eremu = euskalduna
| sorrera = [[1845]] <small>(independentzia)</small>
| webgunea = 
| oharrak = 
}}
'''Orbara'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastikaren Datutegia].</ref>{{ahoskuntza|oɾβáɾa|zorrotza bigarren}} [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[Nafarroa Garaia]] lurraldean kokatuta. [[Zangozako merindadea|Zangozako]] merindadean eta [[Pirinioak (eskualdea)|Pirinioak]] eskualdean dago, [[Iruñea]] hiriburutik 62,4 kilometrora. Altuera 703 eta 1206 metro artekoa da, eta 9,14 km²-ko azalera hartzen du. {{biztanleria|urtean}} biztanle zituen.

[[Irati|Iratiko oihanera]] bidean eta hainbat bidezidorren bidegurutzean, [[Aezkoa]] herri txikiena da Orbara. [[Irati (ibaia)|Irati]] ibaiaren meandro batean dago, haranaren zatirik zabalenean, baina, hala ere, nahiko estua da. Ibarreko arkitektura tipikoa da, fatxada zuriak eta arrosa-harrizko ukituak dituzten etxeak ditu, baita egurrezko dekoratuak ere. Lurraren egitura uhinduak forma berezia ematen dio, gurutze formakoa.

[[Aezkoa]] ibarran kokatuta da, baina [[1845|1845etik]] udalerri independentea da. Bertako biztanleak ''orbaratarrak'' dira.

== Izena ==
Orbara toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orbara - Lekuak - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=lekuaIkusi&Itemid=471&lang=eu&kodea=100043|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2021-08-30}}</ref>

* ''Orbara'' (1350)
* ''Orbare'' (1378)
* ''Orbara'' (1405)
* ''Orbara'' (1570)
* ''Orbara'' (1802)
* ''Orbara'' (1926)
* ''Orbara'' (1966)

=== Etimologia ===
''Orbara'' izena jatorri ezezagunekoa da. Deigarria da ondoko [[Orbaizeta]] herriarekin duten antza; beraz, baliteke sustrai beretik abiatzea eta, ondoren, atzizki desberdinekin amaitzea. Erro hori, ''Orba'', ''[[Orbaitz]]'', ''[[Orbaibar]]'' eta, probabilitate gutxiagorekin bada ere, ''[[Orhi]]'' eta ''Orreriaga'' ([[Orreaga|Orreagako]] izen zaharra) toponimoetan agertzen den bera izango litzateke. ''Ra'' edo ''ara'' atzizkiari dagokionez, aditu gehienek diote jatorri ezezagunekoa dela, eta ''Lizarrara'' ([[Lizarra]] izen zaharra) izenekoan agertzen den berbera izango litzatekeela.

== Ezaugarriak ==

=== Armarria ===
Orbarako armarria [[Aezkoa|Aezkoako]] armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:<ref>{{Erreferentzia|izena=Jesús Lorenzo|abizena=Otazu Ripa|izenburua=Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu|argitaletxea=Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular|data=D.L. 1977|url=https://www.worldcat.org/oclc/911388951|isbn=84-235-0076-4|pmc=911388951|sartze-data=2021-08-31}}</ref>
{{Esaera2|Hondo zuri batez eta aurrean haritz berde batez osatuta dago, basurde beltz bat bere oinetan. Uhinak dituen ertz gorri bat du.}}

=== Bandera ===
Orbarako bandera [[Aezkoa|Aezkoako]] bandera da. Bandera honek [[Aezkoa|Aezkoako]] armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarria, gainean [[Kasketa (armadurakoa)|kasket]] bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Aezkoa" inskripzioa duela ere.

== Geografia ==
Orbara [[Aezkoa]] ibarran barruan dago. Ibar hau [[Pirinioak|Pirinioetako]] ibarra da, [[Erroibar]] eta [[Zaraitzu]] ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du [[Irati (ibaia)|Irati ibaiak]], [[Aragoi (ibaia)|Aragoi]] ibaiaren adarrak.

=== Mugakideak ===
{{Kokapen geografikoa
|width=auto
|Erdigunea=Orbara
|Iparraldea=[[Orbaizeta]]
|Ipar-ekialdea=
|Ekialdea=[[Orbaizeta]]
|Hego-ekialdea=
|Hegoaldea=[[Hiriberri (Aezkoa)|Hiriberri]]
|Hego-mendebaldea=[[Aribe]]
|Mendebaldea=[[Aria]]
|Ipar-mendebaldea=
}}

=== Inguru naturala eta klima ===
Orografia menditsua du, guztiak 1 500 metrotik beherakoak. [[Pirinioak|Pirinio]] Garaiaren eta [[Pirinioak|Pirinio]] Beherearen arteko trantsizio-eremu bat da, eta, beraz, mendietan txertatutako mendigune harritsuak ere badaude. Haritz eta pago baso izugarriek erakargarri egiten dute Aezkoako paisaia, [[Irati (ibaia)|Irati]] ibaiaren ur biziak osatzeko.

Neguak elurte oparoak eskaintzen ditu Aezkoan, eta udak, berriz, leunak eta atseginak.

==== Estazio meteorologikoak ====
Aezkoan dagoen [[Abaurregaina]] udalerrian, itsasoaren mailatik 1050 metrora, [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] [[1931|1931an]] jarritako estazio meteorologikoa dago.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Meteo Navarra|izenburua=Estazioko datuak - Abaurregaina|url=http://meteoeu.navarra.es/climatologia_eu/selfichaclima_eu.cfm?IDEstacion=43&tipo=MAN|aldizkaria=meteoeu.navarra.es|sartze-data=2021-09-01}}</ref> Gainera, [[1971|1971an]], beste estazio meteorologiko bat inauguratu zen Aribe udalerrian, itsasoaren mailatik 701 metrora.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Meteo Navarra|izenburua=Estazioko datuak - Aribe|url=http://meteoeu.navarra.es/climatologia_eu/selfichaclima_eu.cfm?IDEstacion=65&tipo=MAN|aldizkaria=meteoeu.navarra.es|sartze-data=2021-09-01}}</ref> [[Aribe|Aribeko]] estazioa da Orbararako balio egokienak ematen dituena, hurbilen dagoena baita.

{{Klima 
|location= [[Aribe]], 1972-2020
 <!--Record high temperatures-->  
|Jan record high C= 18.0	 	 	 			 	 			 		 	
|Feb record high C= 21.0	
|Mar record high C= 24.0
|Apr record high C= 27.0 
|May record high C= 31.0 
|Jun record high C= 35.0
|Jul record high C= 38.0
|Aug record high C= 37.0 
|Sep record high C= 35.0
|Oct record high C= 28.0
|Nov record high C= 22.0 
|Dec record high C= 21.0
|year record high C= 38.0
<!--Average high temperatures-->
|Jan high C= 7.4 	 	 	 	 	 	 		 		 		
|Feb high C= 8.4
|Mar high C= 11.5
|Apr high C= 13.1
|May high C= 17.2
|Jun high C= 21.5
|Jul high C= 24.3
|Aug high C= 24.5 
|Sep high C= 21.1
|Oct high C= 16.0 
|Nov high C= 10.6
|Dec high C= 8.0 
|year high C= 15.3
<!--Mean daily temperature-->
|Jan mean C= 3.5 	 			 		 	 		 			
|Feb mean C= 4.2
|Mar mean C= 6.6 
|Apr mean C= 8.3 
|May mean C= 11.9
|Jun mean C= 15.7 
|Jul mean C= 18.1
|Aug mean C= 18.1
|Sep mean C= 15.0	 
|Oct mean C= 11.2	
|Nov mean C= 6.5 
|Dec mean C= 4.2 
|year mean C= 10.3
<!--Average low temperatures-->
|Jan low C= -0.4 					 	 	 	 	 		 	
|Feb low C= -0.1
|Mar low C= 1.7 
|Apr low C= 3.5	 
|May low C= 6.6
|Jun low C= 9.8
|Jul low C= 11.8
|Aug low C= 11.7
|Sep low C= 8.8
|Oct low C= 6.3
|Nov low C= 2.4 
|Dec low C= 0.3
|year low C= 5.2
<!--Record low temperatures-->
|Jan record low C= -16.0		 		 	 	 						 	
|Feb record low C= -14.0
|Mar record low C= -15.0
|Apr record low C= -6.0
|May record low C= -2.0
|Jun record low C= 1.0
|Jul record low C= 2.0 
|Aug record low C= 2.0 
|Sep record low C= -1.0 
|Oct record low C= -4.0 
|Nov record low C= -11.0
|Dec record low C= -14.0
|year record low C= -16.0	
<!--Total Precipitation, this should include rain and snow.-->
|Jan precipitation mm= 142.5 	 	 	 	 	 	 		 		 	
|Feb precipitation mm= 138.5
|Mar precipitation mm= 131.7
|Apr precipitation mm= 143.8
|May precipitation mm= 116.3
|Jun precipitation mm= 72.0
|Jul precipitation mm= 50.9
|Aug precipitation mm= 53.6 
|Sep precipitation mm= 91.1	
|Oct precipitation mm= 139.2	
|Nov precipitation mm= 165.0 
|Dec precipitation mm= 148.0
|year precipitation mm= 
<!--Average number of rainy days-->
|Jan rain days= 12.6
|Feb rain days= 11.8
|Mar rain days= 11.5
|Apr rain days= 13.5
|May rain days= 13.3
|Jun rain days= 8.2
|Jul rain days= 5.6
|Aug rain days= 6.9
|Sep rain days= 8.2
|Oct rain days= 12.1
|Nov rain days= 12.6	
|Dec rain days= 12.3
|year rain days= 
<!--Average number of snowy days-->
|Jan snow days= 2.5
|Feb snow days= 2.8
|Mar snow days= 2.7
|Apr snow days= 1.6
|May snow days= 0.1
|Jun snow days= 0.0
|Jul snow days= 0.0
|Aug snow days= 0.0
|Sep snow days= 0.0
|Oct snow days= 0.1
|Nov snow days= 1.1
|Dec snow days= 1.6
|year snow days= 12.3
|source 1= Nafarroako klimatologia zerbitzua<ref>{{erreferentzia |url=http://meteoeu.navarra.es/climatologia_eu/selfichaclima_eu.cfm?IDEstacion=65&tipo=MAN|izenburua=Aribeko estazioko balio klimatologikoak|argitaletxea=Nafarroako Gobernua|sartze-data=2020-08-24}}</ref>}}<hr><center>{{Graph:Weather monthly history
| width=900
| table=Aribe-MAN.tab
| title=Aribeko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa
}}</center>

== Historia ==

=== Historiaurrea ===
[[Fitxategi:Aizpeako leizeko hezurdura.jpg|thumb|[[Aizpea (leizea)|Aizpeako leizean]] aurkitutako emakumearen hezurdura]]
[[Paleolitoa|Paleolitoaren]] amaierako presentziari buruzko datuak daude ([[Zatoiako leizea|Zatoiako leizean]] aurkitutako 10 000 urteko antzinatasuneko aztarnak eta [[Aizpea (leizea)|Aizpeakoa]] 8 000 urtekoak). [[Neolitoa|Neolito]] garaikoak monumentu [[Megalito|megalitiko]] ugari daude. Inguruko metal aberastasuna eta [[Orbaizeta]] eta [[Ezterenzubi]] arteko Azpegi mendatean aurkitutako aztarnak kontuan hartuta, [[metalurgia]] ezagutu zutela uste da. Jarduera horrek [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte iraun zuen [[Orbaizetako ola|Burdinezko Munizioen Fabrikan]].

=== Erdi Aroa ===
[[Fitxategi:Sancho_VII_the_Strong.jpg|thumb|[[Antso VII.a Nafarroakoa]]]]
[[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] lehen mendeetako iluntasunean, [[Aezkoa|Aezkoako]] ibarraren eta bere herrien eraketa ezkutatzen da. [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko monarkia]] [[IX. mendea|IX. mendean]] ezarri aurretik ere bazen [[Aezkoa|Aezkoako]] komunitatea. Suposatzen denez, aetzak [[Orreagako gudua (778)|Orreagako guduan]] ere parte hartu zuten ([[778]]. urtea), non [[Karlomagno|Karlaundi]] eta bere armada garaituak izan ziren, eta [[Europa]] osoan ospetsu egin zen ''[[Errolanen kantua]]'', non [[Errolan]] enperadorearen izurde eta ilobaren heriotza kontatzen den.<ref>{{erreferentzia|urtea=1998|izenburua=Charlemagne's Courtier: The Complete Einhard|argitaletxea=Broadview Press|orrialdea=21-22|hizkuntza=en|url=http://www.thelatinlibrary.com/ein.html|bilduma=Einhard at the Latin Library|lekua=Peterborough, Ontario|editorea=Dutton, Paul Edward}}</ref>

[[Aezkoa]]ko herri guztiek bezala, Orbarak urteroko [[petxa]] ordaindu beharra zeukan. Horrezaz gainera, beste ordainketa bat egin behar izaten zioten koroari, “ehiztariak” izateagatik. [[1462]]an, [[Joan II.a Aragoikoa|Joan II.a]] erregeak [[kaparetasun]] pribilegioa eman zien aezkoar guztiei.<ref name="entzi"/> [[XIX. mende]] hasierara arte, [[Aezkoa|Aezkoako]] alkateak eta herritarrek aukeraturiko erregidore batek gobernatzen zuten herria.<ref name="entzi">{{erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Aribe|argitaletxea=enciclopedianavarra.com|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=3857|sartze-data=2018-10-10}}</ref>

Ibarreko elizei dagokienez, ustez [[Antso Larrosa]] ([[1134]]-[[1135]]) gotzainak [[Orreagako kolegiata|Orreagako ospitalera]] transferitu zituenak eta erromatar [[Aita santu|aita santuek]] ([[1137]], [[1203]] eta [[1218]]) horrela berretsi zituztenak, jasota dago [[Abaurregaina|Abaurregaineko]], [[Abaurrepea|Abaurrepeko]] eta [[Garaioa|Garaioako]] elizak benetan [[Eugenio IV.a]] aita santuak [[1441|1441ean]] kolegiatari gehitu zizkiola. Erregearen laguntza jaso zuen [[1319|1319an]], haranak urtean 600 soldata ordaintzen baitzituen afari gisa.

[[XV. mendea|XV. mendearen]] bigarren erdian [[Agaramontar|agaramondarren]] eta [[Beaumontar|beaumondarren]] arteko borrokek ondorio tamalgarriak ekarri zizkioten ibarrari, [[Agaramontar|agaramondarren]] bandoan mantendu baitzen. [[Beaumontar|Beaumondarrek]] herriak erre, ondasunak lapurtu eta jende asko hil zuten.

=== Aro Modernoa ===
[[Fitxategi:Fabrica_Armas_Orbaiceta_m2.jpg|thumb|[[Orbaizetako ola]], [[1748|1748an]] eraikita]]
[[Aezkoa|Aezkoak]] goranzko joera demografikoa izan zuen [[XVI. mendea|XVI]]-[[XVIII. mendea|XVIII.]] mendeetan. [[XVI. mendea|XVI. mendean]] jazarritako [[sorginkeria]]-praktiken eszenatoki izan zen. Eremu horretan, [[Nafarroako konkista|Nafarroako konkistaren]] ondoren, [[Nafarroa Garaia|goinabartarren]] eta [[Nafarroa Beherea|baxenabartarren]] arteko harremanen historiaren ezaugarri diren mugako istiluak gertatu ziren, bereziki larreen kontuengatik. [[1595|1595ean]], zehazki, berrogeita hamar [[Garazi|garazitar]] banda batek [[Hiriberri (Aezkoa)|Hiriberri]] eraso zuen, Joan Iriarte hilez zauritu eta Martin Berria [[Eskriba eseria|eskribaua]] hil zuen. Abizenaz, [[Hiriberri (Aezkoa)|Hiriberri]], [[Garralda]] eta [[Garaioa|Garaioako]] kanpaiez, ibarreko alkate eta kapitain Antso Elizondoren aginduz deiturik, sarkinak preso hartu zituzten. Mugako posizio horrek aukera ematen zien, hala ere, muga-zergen legedia errazago urratzeko. [[1612|1612an]] erregeordeak aetzak eta mugako beste ibarra batzuetako bizilagunak indultatu behar izan zituen ogia eta ardoa esportatzeagatik jarritako isunengatik.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Historia – AEZKOA IBARRA|hizkuntza=eu-ES|url=https://valledeaezkoa.com/historia/?lang=eu|sartze-data=2021-11-29}}</ref>

[[Frantzia|Frantziarekiko]] gerretan, [[Aezkoako mendiak|beren mendiak]] defendatzeko obligazioa zuten, beren alkate eta kapitainaren agindupean, eta harana uztera behartu gabe. Horregatik, [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] hasieran, [[Nafarroako Gorteak|Erresumako Gorteei]] memoria bat aurkeztu zieten, erregeordeak [[Auritz]] eta [[Orreaga|Orreagako]] mendiak defendatzera eta, ondoren, [[Zangoza]] defendatzera joateko aginduen aurka. Mende honetan ibarreko bizitza markatzen duten hiru gertaera nabarmentzen dira. Lehena, [[1774|1774tik]] [[1775|1775era]] bitarteko azienda-izurritea da, [[Nafarroa Garaia|Nafarroako]] ia behi-azienda guztia deuseztatu zuena. Bigarrena, [[Orbaizetako ola|Orbaizetako Munizio Fabrikaren]] eraikuntza izan zen, eta, horren ondorioz, [[Aezkoako mendiak|ibarreko mendien]] gaineko jabetza eta eskubideak galdu ziren, [[1984|1984ra]] arte itzuli ez zirenak. Hirugarrena, [[Konbentzioaren Gerra]] da ([[1793]]-[[1795]]), non ibarreko herri gehienak suntsituak izan ziren, baita setioen xede nagusi izan zen munizio-fabrika ere. [[1794|1794ko]] udan [[Frantziar|frantziarrek]] 247 etxe, eliza, garai eta borda erre zituzten. [[Aezkoa|Aezkoako]] herriek gero [[Nafarroako Foru Aldundia|Nafarroako Foru Aldundira]] eraman zituzten memorialek ez dute, antza, handik gutxira [[1802|1802ko]] Historiaren Akademiaren Hiztegian irakur daitekeena puzten. Hiztegi horretan esaten denez, ibar osoan 208 etxe zeuden, eta gerran ia erabat hondatuak izan ziren; beraz, jabeak berreraikitzen saiatzen diren arren, haietako asko oraindik ere etxolatan bizi dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Juan Carlos|abizena=Etxegoien|izenburua=Orhipean : the country of Basque|argitaletxea=Pamiela|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/71443038|edizioa=5th ed|isbn=84-7681-478-X|pmc=71443038|sartze-data=2021-11-29}}</ref>

=== Aro Garaikidea ===
[[Aezkoa]] erregibar zen, baina, beharbada, bere muga-egoeragatik, [[Nafarroako erregeorde|erregeordea]] bere administrazioan sartzen zen, eta berak izendatzen zituen alkatea eta kapitaina; gainera, herri bakoitzak bere bizilagunen artean erregidore bat aukeratzen zuen. Ibarreko batzarre da, egungo [[Aezkoako Batzarre Nagusia|Aezkoako Batzarre Nagusiaren]] aitzindaria.

[[Irati (ibaia)|Iratiren]] gainean, [[XIX. mendea|XXI. mendearen]] hasieran, bi irin-errota eta beste hainbeste batan zeuden. Bere abeltzaintza-ekonomiaren garrantziak azaltzen du [[1724|1724an]] [[Nafarroako Gorteak|Nafarroako Gorteetara]] eraman zuen memoriala, [[Gaztela|Gaztelako]], [[Aragoi|Aragoiko]] eta [[Frantzia|Frantziako]] azienda txikiak sartzea debekatzeko.

[[1807|1807an]], erregeren aginduz, [[Aezkoa|Aezkoako]] eta beste ibar batzuetako nobleak arma-zerbitzutik kanpo utzi zituzten. Baina, hurrengo urtean, [[Frantziar|frantziarren]] inbasioa jasan zuen [[Nafarroa Garaia|Nafarroako]] lehen lurraldeetako bat izan zen, [[Iberiar Penintsulako Gerra]] hasi zenean. [[Orbaizetako ola]] izan zen Aezkoako inbaditzaileen helburu nagusia, nahiz eta honek ere tropak eta [[Francisco Espoz|Frantzisko Espotz Minako]] gerrillariak mantentzen lagundu behar izan.<ref name="egia">{{erreferentzia|izena=Victor Manuel|abizena=Egia|izenburua=La real fabrica de municiones de Orbaizeta|argitaletxea=Nabarralde, 2015-12-14, nabarralde.eus|url=http://nabarralde.eus/la-real-fabrica-de-municiones-de-orbaizeta/|sartze-data=2010-10-29}}</ref>

[[1821]]-[[1823|1823an]], berriz ere, [[Erregezaleen matxinada|Erregezaleen matxinadaren]] eremua izan zen. Gainera, [[Karlistaldi]] guztiek [[Orbaizetako ola|arma fabrikari]] ere eragin zioten, baita ibarreko beste herri batzuei ere, eta suntsipen handia eragin zuten. Horren ondorioz, [[XIX. mendea|XIX. mendearen]] amaieran, [[1873|1873an]], fabrika behin betiko itxi zen, eta urte batzuk geroago enkantera atera zen.

[[XX. mendea]] mende osoan iraun zuen emigrazio geldiezin batekin hasi zen, hein batean abeltzaintza sektorearen galera ekonomiko handi eta etengabeak eraginda (ibarran inplanterik handiena duena). Biztanleria izugarri murriztu zen mendean zehar, 1 000 biztanle inguru izateraino. Emigratzaileen artean, zati handi batek [[Amerika]] izan zuen helmuga. Abiatu zirenen artean, hiru pertsona nabarmentzen dira, han dirutza egin ondoren, ibarrera itzuli eta beren aberastasunaren zati bat azpiegiturak, enpresak eta enplegua sortzeko eman zutenak.<ref name=":0" />

[[XX. mendea]] mende osoan iraun zuen emigrazio geldiezin batekin hasi zen, hein batean abeltzaintza sektorearen galera ekonomiko handi eta etengabeak eraginda (ibarran inplanterik handiena duena). Biztanleria izugarri murriztu zen mendean zehar, 1 000 biztanle inguru izateraino.<ref name=":02">{{Erreferentzia|izenburua=Historia – AEZKOA IBARRA|hizkuntza=eu-ES|url=https://valledeaezkoa.com/historia/?lang=eu|sartze-data=2021-11-29}}</ref>

== Demografia ==
{{biztanleria}} biztanle zituen Orbarak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orbara|argitaletxea=Espainiako Estatistika Institutua|url=https://www.ine.es/intercensal/intercensal.do;jsessionid=131CA92583B7C5943D609CDBF16B2F5F.intercensal01?search=1&cmbTipoBusq=0&textoMunicipio=Orbara|aldizkaria=www.ine.es|sartze-data=2021-08-31}}</ref><center>
{| class="wikitable" border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; text-align:center;"
!1842
!1857
!1860
!1877
!1887
!1897
!1900
!1910
!1920
!1930
!1940
!1950
!1960
!1970
!1981
!1991
!2001
!2011
!2021
|-
|240
|266
|289
|243
|215
|189
|202
|182
|151
|152
|146
|166
|133
|94
|77
|62
|59
|43
|32
|}
{| align=center
|-
{{Graph:Chart|width=800|height=300|xAxisTitle=Urtea|yAxisTitle=Biztanleria|type=rect|xAxisAngle = -40
|x=1842, 1857, 1860, 1877, 1887, 1897, 1900, 1910, 1920, 1930, 1940, 1950, 1960, 1970, 1981, 1991, 2001, 2011, 2021
|y1=240, 266, 289, 243, 215, 189, 202, 182, 151, 152, 146, 166, 133, 94, 77, 62, 59, 43, 32
|colors=#99c|showValues = offset:4}}
|}
</center>

== Ekonomia ==
[[Nafarroa Garaia|Nafarroako]] goi [[Pirinioak (eskualdea)|Pirinioaldeko]] berezko laboreak. Mendiak eta larreak dira nagusi, eta horien aberastasun nagusiak abeltzaintza eta baso-ustiapena dira. [[XX. mendea|XX. mendearen]] hasierara arte, orraziak, koilarak eta egurrezko eta zapi zakarrezko sardexkak egiten ziren tokiko janzkera tradizionalerako.

Baso asko daude oraindik, nahiz eta gehiegizko ustiapena jasan duten, batez ere azken urteetan. [[Pago|Pagoek]] eta [[Haritz|haritzek]] estaliko lukete, egoera naturalean, ibarraren zatirik handiena; [[Abaurrea|Abaurrean]] bakarrik agertzen da [[Pinu gorri|pinu gorria]], [[Zaraitzu]] eta [[Erronkaribar]] ibarraren proprioa. Ibarraren iparraldeko eta hegoaldeko mendietan [[Pago|pagadi]] garrantzitsuak daude, [[Garralda]], [[Aria]] eta [[Aribe|Aribeko]] behealdeetan [[Haritz|hariztiak]].

Aezkoa abeltzaintza ibarra izan da beti. Hala ere, lanbide horrek atzerakada handia izan du [[XX. mendea|XX. mendean]], bereziki [[Transhumantzia|transhumantziaren]] galeran (lehen [[Errege Bardea|Errege Bardearaino]] joaten zen Milagro-Aezkoa errege-abelbidea zela eta). Nabarmentzekoa da idien eta behien desagerpena, nekazaritzako mekanizazioari esker. Haragitarako behi-aziendak dira nagusi, arraza piriniarra eta pardoalpinoa dutenak. Nekazaritzak garrantzi txikia du. Lehorreko lurrak behera egin du, eta belardi artifizialak, berriz, gora [[1970|1970era]] arte, eta behera gero. Landatutako azaleran hazitarako patataren eta bazka-landareen nolabaiteko aurrerapena egon da; gero eta gehiago esku hartzen du ukuiluko aziendaren elikadurak, mendian artzaintzarekin lortzen denaren osagarri gisa. Basoen ustiapena aberastasun potentziala da, eta batzuetan erreala, bailarako komunitatearentzat eta udalentzat, partikularrentzat baino gehiago; zura [[1940]]-[[1950]] urteetara arte garraiatzen zen [[Almadia|almadien]] sistematik, ibaian behera zeharkatzen zutena, lehenengo [[Irati (ibaia)|Irati]] ibaia eta gero [[Aragoi (ibaia)|Aragoi]] eta [[Ebro]] ibaiak.

== Politika ==
[[Orbarako udaletxea]] herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, [[Orbaizeta]]ko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bi zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Angel Mari Beuntza Erro da, ''Orbarako Talde Independente'' hautagai gisa aurkeztu zena.

=== Hauteskundeak ===
==== Udal hauteskundeak ====
{| class="wikitable" border="0" width="100%" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; text-align:center;"
! rowspan="2" |Alderdia
! colspan="11" |Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
|-
!1979
!1983
!1987
!1991
!1995
!1999
!2003
!2007
!2011
!2015
!2019
|-
| bgcolor="#ffffff" align="left" |Orbarako Talde Independentea
| 5
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| 1
|3
|3
|3
|- bgcolor="#efefef"
| bgcolor="#ffffff" align="left" |''independente''
| -
| -
| 1
| 1
| -
|1
| 1
| -
| -
| -
| -
|-
| bgcolor="#ffffff" align="left" |Gure Aezkoako Herria
| -
| -
| -
| -
| 1
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|- bgcolor="#efefef"
| bgcolor="green" align="left" |[[Unión Navarra de Izquierdas|<font color=white>Ezkerraren Nafarroako Batasuna</font>]]
|0
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|}

[[1983|1983ko]] hauteskundeetan hautagaitzarik ez egotea salbuetsita, Orbarak beti izan du hauteskundeetara aurkezteko zerrenda bat, [[1979|1979an]] izan ezik, orduan bi izan baitziren. [[1987]] eta [[2007]] artean, hautetsi bakarra egon zen, alkatea, ez baitzen pertsona gehiago aurkeztu bere zerrendan eta zerrenda bakarra zen. Guztiak hautagaitza independenteen bidez egin ziren, [[1995]] eta [[2007|2007an]] izan ezik, orduan alderdi politiko baten barruan sartu baitziren. [[2007|2007tik]] ''Orbarako Talde Independentea'' da gobernatzen duena.

==== Foru hauteskundeak ====
Hauek dira [[Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak|Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen]] azken bi deialdiak:
{| align="center"
| valign="top" |
{| class="wikitable" border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; text-align:center;"
|+
| colspan="4" bgcolor="#db2516" align="center" |'''[[2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak|{{color|white|2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak}}]]'''
|-
! rowspan="2" |Alderdia
! colspan="3" |Bozak
|-
!guztira
!%
!+/-
|-
| bgcolor="#adbeed" style="text-align:left;" |&nbsp;[[Navarra Suma]]
|10
|35,71
| -
|- bgcolor="#efefef"
| bgcolor="#dfecae" style="text-align:left;" |&nbsp;[[Euskal Herria Bildu]]
|8
|28,57
|{{behera}} 2
|-
| bgcolor="#fbd49f" style="text-align:left;" |&nbsp;[[Geroa Bai]]
|4
|28,57
|{{behera}} 1
|- bgcolor="#efefef"
| bgcolor="#fd9da3" style="text-align:left;" |&nbsp;[[Nafarroako Alderdi Sozialista]]
|4
|14,29
|{{behera}} 0
|-
| bgcolor="#edadbe" style="text-align:left;" |&nbsp;[[Izquierda-Ezkerra]]
|1
|14,29
|{{behera}} 1
|- bgcolor="#efefef"
| bgcolor="#dfbae0" style="text-align:left;" |&nbsp;[[Ahal Dugu]]
|1
|3,57
|{{behera}} 2
|}
| valign="top" |
{| class="wikitable" border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; text-align:center;"
|+
| colspan="4" bgcolor="#db2516" align="center" |'''[[2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak|{{color|white|2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak}}]]'''
|-
! rowspan="2" |Alderdia
! colspan="3" |Bozak
|-
!guztira
!%
!+/-
|-
| bgcolor="#dfecae" style="text-align:left;" |&nbsp;[[Euskal Herria Bildu]]
|10
|32,26
| ?
|- bgcolor="#efefef"
| bgcolor="#fbd49f" style="text-align:left;" |&nbsp;[[Geroa Bai]]
|5
|16,13
|?
|-
| bgcolor="#fd9da3" style="text-align:left;" |&nbsp;[[Nafarroako Alderdi Sozialista]]
|4
|12,90
|?
|- bgcolor="#efefef"
| bgcolor="#99cdff" style="text-align:left;" |&nbsp;[[Nafarroako Alderdi Popularra]]
|4
|12,90
|?
|-
| bgcolor="#adbeed" style="text-align:left;" |&nbsp;[[Nafar Herriaren Batasuna]]
|3
|9,68
|?
|- bgcolor="#efefef"
| bgcolor="#dfbae0" style="text-align:left;" |&nbsp;[[Ahal Dugu]]
|3
|9,68
|?
|-
| bgcolor="#edadbe" style="text-align:left;" |&nbsp;[[Izquierda-Ezkerra]]
|2
|6,45
|?
|}
|}

=== Udala ===
Udalaren egoitza eta [[Orbarako udaletxea|udaletxea]] herrigunean dago.

==== Egungo banaketa ====
Orbarako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Angel Mari Beuntza Erro da, ''Orbarako Talde Independente'' zerrendakoa. Zinegotziak 2 daude:

* Javier Beuntza Alzibararetxuluaga (Orbarako Talde Independente)
* Gorka Beuntza Gonzalez (Orbarako Talde Independente)

==== Alkateak ====
[[1979|1979tik]], Orbarak 6 alkate izan ditu:<center>
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#D8D8D8"
| align=center |'''[[Alkate|Alkatea]]'''
| align=center |'''Agintaldi hasiera'''
| align=center |'''Agintaldi amaiera'''
| colspan="2"  align=center |'''Alderdia'''<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2020-05-05}}</ref>
|-
| Juan Jose Elizalde Berruezo
| 1979
| 1983
| bgcolor="{{Independenteak/kolorea}}" width="2" |
| Orbarako Talde Independente
|-
| Juan Jose Elizalde Berruezo
| 1983
| 1987
| bgcolor="{{Independenteak/kolorea}}" width="2" |
| ''kudeaketa-batzordea''
|-
|Miguel Angel Lorea Buruzko
|1987
|1995
| bgcolor="{{Independenteak/kolorea}}" width="2" |
|independente
|-
|Edurne Eginoa Antxo
|1995
|1999
| bgcolor="{{Independenteak/kolorea}}" width="2" |
|Gure Aezkoako Herria
|-
|Juan Fermin Arrikaberri Camino
|1999
|2007
| bgcolor="{{Independenteak/kolorea}}" width="2" |
|independente
|-
|Gorka Beuntza Gonzalez
|2007
|2019
| bgcolor="{{Independenteak/kolorea}}" width="2" |
|Orbarako Talde Independente
|-
|Angel Mari Beuntza Erro
|2019
|''jardunean''
| bgcolor="{{Independenteak/kolorea}}" width="2" |
|Orbarako Talde Independente
|}
</center>

== Garraioa ==
[[Conda|Nafarroako Autobus Konpainiak]] Aezkoa [[Iruñea|Iruñekin]] batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

* [[Orbaizeta]] - [[Orbara]] - [[Aribe]] - [[Garralda]] - [[Orotz-Betelu]] - [[Artzibar]] - [[Agoitz]] - [[Urrotz]] - [[Lizoainibar]] - [[Erantsus]] - [[Ibiriku (Eguesibar)|Ibiriku]] - [[Egues (kontzejua)|Egues]] - [[Uharte (Iruñerria)|Uharte]] - [[Atarrabia]] - [[Burlata]] eta [[Iruñea]]

== Kultura ==
=== Euskara ===
{{Ikus gainera|aezkera|nafar-lapurtera}}[[Fitxategi:Ariako Santiago Nuin.webm|thumb|Ariako Santiago Nuinen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nuin, Santiago - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aria/hizlariak/santiago-nuin/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-05}}</ref> pasartea ([[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Garraldan egon zen irakasle tolosarra - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aria/pasarteak/ari-001-009/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-05}}</ref> proiekturako)|267x267px]]
[[Luis Luziano Bonaparte|Luis Luziano Bonapartek]], [[1869|1869an]], Aezkoako herri guztiak sailkatu zituen, [[behe-nafarrera]] euskalkian, hegoaldeko [[Pirinioak|Pirinio]] ibarretik bakarra.<ref>Luis Luziano Bonaparte. ''Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés'', [[1863]].</ref>

[[Koldo Zuazo|Koldo Zuazok]], [[2010|2010ean]], Aezkoak [[nafar-lapurtera]] euskalkian sailkatu zituen.<ref>Koldo Zuazo. ''El euskera y sus dialectos''. Alberdania, 2010.</ref>

Ibar honetan hitz egiten den [[Euskara|euskarak]] bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da [[Aezkera]] azpieuskalkian. [[Euskara batua|Euskara batuaren]] itzalean alfabetatutako hainbat [[euskaldun]] baden arren, Aezkoako mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. [[2007]]ko [[udazken]]ean, hamar bat [[Aezkera|aezkerazko]] [[euskaldun]] behintzat baziren, baina horietako bat besterik ez zen 50 urtetik beherakoa.

==== Euskararen Foru Legea ====
{{sakontzeko|Euskararen Foru Legea}}
[[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] onartutako [[Euskararen Foru Legea]]ri jarraituz, [[Aezkoa]] [[Nafarroako Eskualde Euskaldun|eremu euskalduneko]] udalerria da. [[2018]]eko erroldan, herritarren %&nbsp;14,60ek zekien [[euskara]]z.

=== Janzkera ===
[[Fitxategi:NFA - Aezkoako janzkera (13).jpg|thumb|[[Aezkoako janzkera|Aezkoako jantzi tradizionalak]] zeramatzaten 3 emakumeko talde baten erretratua, [[Hiriberri (Aezkoa)|Hiriberriko]] Elizalde etxearen aurrean [[1924|1924an]] hartua]]
{{Nagusia|Aezkoako janzkera}}
[[Nafarroako Artxibo Orokorra|Nafarroako artxiboan]] dagoen [[1817]]. urteko dokumentu baten arabera, [[Aezkoa]] ibarreko bizilagunak eta bertakoak beren oihal zuri-beltzezko [[Aezkoako janzkera|jantziagatik bereizten]] ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta beltzez tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten galtzerdiak, txupak, basapiztiak eta golillak, kaputxa txikiarekin erabiltzen zituztenak, mahuka bikoitzekoak, bizidun haragitsuekin, eta haietako batzuk eliza, ezkontza, bataio eta [[Aezkoako Batzarre Nagusia|Ibarreko Batzarretako]] eginkizunetarako gala-jantziak ziren.

=== Musika ===
[[Resurreccion Maria Azkue|Resureccion Maria Azkuek]] bere ''Euskal Kantutegi Herrikoia'' argitaratu dituen narrazio, maitasun, areka, erlijioso, elegia eta erronda kantu batzuk jaso ditu. [[Eguberriak|Eguberrietako]] kantak aipa daitezke aipagarritzat. Guztiak [[Aezkera|aezkeraz]] daude. Hauek dira: ''Eguberri'', ''Birjiña Arantzazukoa'', ''Ama Birjiña'', ''Nora zoazun erran daztazu'', ''Abu nina'', ''Katalina'', ''Ea Mea'', ''Gure Jesus'', ''Kristi on batek'', ''Ttakur ttiki gorritto bat'', ''Sugea dabil bularrez'', ''Kantatzen bear det asi'', ''Arrosaren botigak'' eta ''Sujet eder bat''.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AEZKOA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/aezcoa/ar-6590/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>

=== Mitologia ===
[[Fitxategi:Basajaun.jpg|thumb|[[Basajaun]] eta [[Basandere]]ren karikatura]]
Hainbat pertsonaia mitologiko ezagun daude ibarran:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mitoak eta Elezaharrak – AEZKOA IBARRA|hizkuntza=eu-ES|url=https://valledeaezkoa.com/mitoak-eta-elezaharrak/?lang=eu|sartze-data=2021-11-27}}</ref>

* ''[[basajaun]] eta [[basandere]]'': basoetako jaun-andreak dira [[Irati|Iratiko Oihaneko]] ezagunenak, bertako sei kobazulotan bizi baitira. [[Orhi]] mendikoa nabarmentzen da, [[Donibane jaia|Donibane egunean]] kea ateratzen duen tximinia batekin. [[Kristautasun|Kristautasunak]], jentil hauen aurkako borrokan, [[Ibañeta]]ko [[San Salbatzailearen baseliza (Ibañeta)|San Salbatzailearen baseliza]], [[Otsagabia|Otsagabiako]] [[Muskildako Andre Mariaren baseliza]] eta [[Orreaga|Orreagako]] [[Orreagako Andre Mariaren eliza|Andre Mariaren eliza]] osatutako zirkulu magiko batean giltzapetu zituen. [[Luzaide|Luzaidera]] ihes egin dezakete apaiza uxatu dutelako. Izaki iletsuak dira, altuak eta hanka borobildua dutenak. Bera, oso ederra, biluzik ibili ohi da edo traje dotoreak eramaten ditu. [[Lamina|''eilalamiei'']] bezala, ez zaizkie ardi zuriak gustatzen, eta, beraz, artalde beltz bat dute. Mugitzeko, arra sorbaldan jartzen du, jarrai diezaioten. [[Basajaun]] paseatzen entzuten dutenean artzainak lasai ibiltzen dira, badakite otsoek ez diotela artaldeari erasoko.
* ''[[Lamina|eilalamiak]]'' ([[Aezkera|aezkeraz]]; laminak): [[sirena]] bihurriak dira. Ile luzeak eta ahate oinak dituzte. Kobazuloetan bizi dira, eta urrezko orrazi batez gain, altxorrak ere badituzte, artzainei erakargarri egiteko. Jendea beldurtzen dute, gauez tximinietatik sartzen dira eta horregatik batzuk zigortuak izan dira, [[Luzaide|Luzaiden]] adibidez, 200 urtez ''Laminenxamindeia'' kobazuloan bizitzera kondenatuak izan zirenak. [[Ligiko zubia|Ligikoa]] bezalako zubiak edo [[Mendibel|Mendibeko]] trikuharriak eraiki dituzte. Aezkoan ere oso ezagunak izan dira. ''Eilalamiek'' ikasle ilegorri ederrak eta gauez irteten ziren neska iruleak jazarri dituzte. Baten bat ez da inoiz itzuli. Hainbeste gogaituta, [[Abaurrepe|Abaurrepeko]] Santa Engrazia baselizan bizi ziren moja batzuk kanporatzea lortu zuten.
* ''unaia'': [[Irati|Iratiko Oihanean]] sortutako pertsonaiarik bereziena da. [[Hartz]]-[[gizaki]] izan zen. [[Mendibe|Mendibeko]] neska gazte bat [[Otsagabia|Otsagabiara]] bidean zihoala kontatzen du istorioak, eta [[Irati|Iratitik]] igarotzean hartz batek bahitu zuela. Honek bere leizean gorde zuen, eta seme bat irten zen erlaziotik. Haurrak sei urte bete ondoren, ama-semeek ihes egitea lortu zuten. Hasieran, herriko bizilagunei eta baita ganaduari ere kosta egin zitzaien indar ikaragarriko gizon-hartz honen itsustasunera ohitzea, baina azkenean onartu egin zuten, behi-artzain onena bihurtuz, oihaneko Unaia bat.
* ''zazpiburusugea'': zazpi buruko [[Suge|sugea]], [[Arnegi]]ko Xiximurruko haitzulora hurbiltzen ziren neskak bahitzen zituena.
* ''[[gaueko]]'': [[Irati|Iratin]], bere kobazulora hurbiltzen ziren neskatxak bahitzen zituen gaueko [[Iratxo|iratxoa]].
* ''[[Mamu|mamuak]]'': jendeari enbarazu egiteko gogoa dela-eta, ohikoagoa da herrietan aurkitzea. Amesgaiztoak sortzen dituzte eta biktimak ito ditzakete, baina isilpeko otoitz batekin izutzen dira.
* ''azantzilak'': gauez egiten dute zarata, eta ez dago jakiterik iratxoak edo arima penagarriak diren. Arima alderrai horiek saihesteko, norbait hiltzen denean, teila bat mugitzen dute etxetik, bere izpiritua atera dadin.
* ''bokatalatsariak'': gauez garbitzen dituzten [[iratxo]] handiak.

=== Jaiak ===
Hauek dira udalerriko ''xei'' ([[Aezkera|aezkeraz]]; jai) nagusiak:
* ''[[Inauteri|Ingautreek]]'' ([[Aezkera|aezkeraz]]; inauteriak): data mugikorra
* Done Erromaneko xeiek: [[abuztu]]aren bigarren asteburuan
* Aezkoako Eguna: [[Irail|irailaren]] hirugarren asteburuan

== Ondasun nabarmenak ==
{{zerrenda|Orbarako kultura ondasunak}}
* [[Done Erromango eliza]], [[XIII. mendea|XIII. mendean]] eraikitako kristiau eliza, [[Arkitektura gotikoa|gotiko]] estiloan.
* [[Zubialdeko zubia]], [[Irati (ibaia)|Irati]] ibaiaren gaineko [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]] eraikitako zubia.
* [[Xabat etxeko garaia]], [[XVIII. mendea]]n eraikitako ibarreko garai tradizionala.

== Irudiak ==
<gallery mode="packed-hover">
Fitxategi:Aezkoako Orbara udalerria.jpg|Orbara [[GR 12|GR-12tik]]
Fitxategi:IglesiaDeOrbara.JPG|[[Done Erromango eliza]]
Fitxategi:Casa Jabat (Orbara) 02.jpg|[[Xabat etxeko garaia]]
Fitxategi:OrbaraDesdeLaderaDeBerrendi.jpeg|Orbara [[Berrendi|Berrenditik]]
</gallery>

== Oharrak ==
<references group="lower-alpha" />

== Erreferentziak ==

* [[Jose Maria Jimeno Jurio]] (zuzendaria), ''Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV'', Iruñea, 1996. {{ISBN|84-235-1505-2}}.
{{erreferentzia zerrenda|2}}

== Ikus, gainera ==

* [[Pirinioak (eskualdea)|Pirinioak]]
* [[Zangozako merindadea]]
* [[Nafarroa Garaia]]

== Kanpo estekak ==

{{autoritate kontrola}}{{Aezkoako udalerri aurkibidea}}{{Pirinioetako udalerri aurkibidea}}{{Nafarroa Garaiko udalerri aurkibidea|o}}

[[Kategoria:Orbara]]