Mali-en iturria ikusi

{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen = Mali
| ohiko_izen_luze= Maliko Errepublika
| bertako_izen = République du Mali
| nongo = Maliko
| lema_nazional = Un peuple, un but, une foi<br />("Herri bat, helburu bat, fede bat")
| ereserki_nazional = Pour l'Afrique et pour toi, Mali<br />("Afrikarentzat eta zuretzat, Mali")
| gentilizioa = maliar
| mapa_irudi = {{Switcher|[[Fitxategi:Mali (orthographic projection).svg|285px]]|Kokapena munduan|[[Fitxategi:Mali_carte.png|285px]]|Mapa politikoa|default=1}}
}}
'''Mali'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak|argitaletxea=euskaltzaindia.net|sartze-data=2016-11-7}}</ref>, izen ofiziala '''Maliko Errepublika'''<ref name="Euskaltzaindia"/> ({{lang-fr|République du Mali}}; [[banbarera]]z: ''Mali ka Fasojamana''), [[Mendebaldeko Afrika]]ko [[estatu itsasgabe]]a da, [[Aljeria]]ren hegoaldean dagoena. 1.240.192 kilometro koadroko eremua du, hots, Afrikako zazpigarren zabalena, eta 2009an 14.517.176 biztanle zituen.<ref name=census>[https://web.archive.org/web/20100418055748/http://instat.gov.ml/voir_actu.aspx?lactu=44 instat.gov.ml: Résultats Provisoires Nationales du RGPH 2009]</ref> Hiriburua [[Bamako]] da.

Herrialdea [[Sahara]] [[basamortu]]aren hegoaldetik [[Niger (ibaia)|Niger]] eta [[Senegal (ibaia)|Senegal ibaietaraino]] hedatzen da eta biztanle gehienak hegoaldean bizi dira. Ekonomia [[nekazaritza]] eta [[arrantza]]n oinarritzen da. Natura baliabide garrantzitsuak baditu ere, hala nola [[Sodio kloruro|gatza]], [[urre]]a eta [[uranio]]a, munduko herrialde pobreenetakoa da eta populazioaren erdia eguneko 1´25 [[dolar]] baino gutxiagorekin bizi da<ref>[http://hdr.undp.org/en/media/HDI_2008_EN_Tables.pdf hdr.undp.org: Human development indices], hdr.undp.org</ref>

== Geografia ==
{{sakontzeko|Maliko geografia}}
Mali [[Mendebaldeko Afrika]]ko [[estatu itsasgabe]]a da. Ipar latitudeko 10° eta 25° artean, eta 13° W eta 5º E arteko longitudean hedatzen da. 1.240.192 kilometro koadroko eremua hartzen du, [[Azawad]] barne; munduko 24. herrialderik zabalena da. Gehiena [[Sahara]]ren hegoaldean kokaturik dago eta, beraz, oso beroa da eta [[urtaro lehor]]rean hondar erauntsiak izaten dira. Baliabide naturalak kontuak hartzekoak dira. [[Urre]]a, [[uranio]]a, [[fosfato]]ak, [[kaolin]]a, [[gatz arrunt|gatza]] eta [[kareharri]]a ustiatzen dira. Ingurune arazo larrienak [[desertizazio]]a, basogabetzea, lurren [[higadura]] eta [[uraren kutsadura]] dira.

=== Mugak ===
Iparraldean [[Aljeria]]rekin du muga, [[Niger]]rekin ekialdean, [[Burkina Faso]] eta [[Boli Kosta]]rekin hegoaldean, [[Ginea]]rekin hego-mendebaldean eta [[Senegal]] eta [[Mauritania]]rekin mendebaldean.

=== Eskualde naturalak ===
Malin hiru eskualde natural daude:
* Iparraldean [[Sahara]] basamortua
* Erdialdean [[Sahel]]go [[sabana]], basamortu bihurtzen ari dena
* Hegoaldean [[Sudan (eskualdea)|Sudandar sabana]] hezea, [[Niger (ibaia)|Niger]] eta [[Senegal (ibaia)|Senegal]] ibaiek ureztatua.

<gallery class="center" mode="packed">
Fitxategi:ADRAR SAHARA.JPG|<small>[[Adrar des Ifoghas]], [[Kidal eskualdea|Kidal]]</small>
Fitxategi:Hand_der_Fatima.jpg|<small>''Fatimaren eskua'' [[Hombori Tondo]] mendigunean, [[Mopti eskualdea|Mopti]]</small>
Fitxategi:Bandiagara falla.JPG|<small>[[Bandiagarako amildegiak]], [[Mopti eskualdea|Mopti]]</small>
Fitxategi:Chutes Gouina3.jpg|<small>[[Gouina ur-jauzia]] [[Senegal (ibaia)|Senegal ibaian]], [[Kayes eskualdea|Kayes]]</small>
Fitxategi:Manding.jpg|<small>Sabana Sibytik gertu, [[Koulikoro eskualdea|Koulikoro]]</small>
</gallery>

=== Erliebea ===
Lurralde gehiena laua da, baino han eta hemen [[muino]] harritsuak daude. [[Adrar des Ifoghas]] ipar-ekialdean, Manding eta Bambouk mendiak hego-mendebaldean eta [[Hombori Tondo]] hego-ekialdean dira mendigune garrantzitsuenak. Hombori Tondo da Maliko gailurra da, 1.153 metrorekin<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.hombori.org/| izenburua= Projet Hombori| argitaletxea= hombori.org| sartze-data=2016-11-8}}</ref>.

=== Hidrografia ===
[[Niger (ibaia)|Niger]] eta [[Senegal (ibaia)|Senegal]] dira ibai nagusiak. Niger ibaiak 1.693 kilometroz zeharkatzen du herrialdea, hego-mendebaldetik hego-ekialdera, bihurgune handi bat eginez. Ibai honek, eta bere adar nagusia den [[Bani ibaia]]k, [[Ginea]]ko [[Fouta Djalon]]en dute iturburua. Maliko erdialdean, [[Timbuktu]] eta [[Djenné]] artean, barne [[ibai delta|delta]] zabala eratzen du. Niger ibaia Maliren bihotza da, [[janari]] eta ur-iturria eta garraiobide garrantzitsua delako. Herrialdearen mendebaldea, [[Mauritania]], [[Senegal]] eta Gineak inguratzen dutena, Senegal ibaiaren arroan dago. Ibai hau, ur handien garaian (urtean hiru hilabetez) [[Kayes]]eraino nabigagarria da.

=== Klima ===
[[Fitxategi:Mali map of Köppen climate classification.svg|thumb|220px|<small>Maliko eremu klimatikoak.</small>]]
Mali oso eskualde beroan dago. Izan ere, [[ekuatore termiko]]ak, urteko batez besteko tenperatura handienak dituzten puntuak lotzen dituen irudizko lerroak, herrialdea zeharkatzen du. Zatirik handienean [[prezipitazio]]ak urriak dira eta [[lehorte]]ak maizkoak. Herrialdearen hegoaldean euri sasoia ekaina eta abenduaren artekoa da. Hiru eremu klimatiko daude<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://lemali.org/fr/le-mali-pratique/climat-du-mali| izenburua= Climat de Mali| argitaletxea= lemali.org| sartze-data=2016-11-8}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.our-africa.org/mali/climate-agriculture| izenburua= Mali: Climate & Agriculture| argitaletxea= our-africa.org| sartze-data=2016-11-8}}</ref>:
* Iparraldeko bi herenetan [[basamortuko klima|basamortuko klima beroa]] dago, ''BWh'' [[Köppen klima sailkapena]]ren arabera. Egunez tenperatura 50&nbsp;°C-ra irits daiteke, eta gauez 5&nbsp;°C-ra jaitsi. Prezipitazioa oso txikia da, 127 milimetro baino gutxiago urtean.
* Herrialdearen erdialdeak estepako klima beroa dauka, ''BSh'' Köppen klima sailkapenean. Tenperatura oso beroa da urte guztian; sasoi lehorra luzea da, eta euri sasoia laburra eta gorabeheratsua. Urtean pilatutako prezipitazioa 500 milimetrotik beherakoa izaten da.
* Hegoaldean [[Sabana]]ko klima dago, ''Aw'' Köppen klima sailkapenaren arabera. Eguneko batez besteko tenperatura 24&nbsp;°C eta 30&nbsp;°C artekoa izaten da, eta urtean pilatutako prezipitazioa 1.400 milimetrotik gorakoa.

== Historia ==
{{sakontzeko|Maliko historia}}
=== Maliko inperioak ===
[[Fitxategi:MALI_empire_map.PNG|thumb|eskuinera|250px|<small>[[Maliko Inperioa]]ren hedadura handiena</small>]]
K. o. [[300]]. urteaz gero, [[boli]]a, gatza ([[Taghaza]]ko meatzetik ateratzen zutena), [[ostruka]]-lumak, [[urre]]a eta [[esklabo]]ak garraiatzen zituzten karabanak ibiltzen ziren Saharan barrena, Niger ibaiaren bihurgunea eta Maroko eta Aljeriako hegoaldea lotzen zituzten bideetan zehar. Bide horien sorburuan, Niger eta Senegal ibaien artean, hiru inperio handi sortu ziren. [[Sahel]]go erresuma hauen muga geopolitikoak eta nortasun etnikoak ez ziren garbi zehaztuak.

Lehenbizikoa [[Ghanako Inperioa]] izan zen, [[Soninke herria]]k sortu zuena, eta [[VIII. mende]]tik [[1078]] arte [[Mendebaldeko Afrika]]n hedatu zena. Ondoren [[Maliko Inperioa]] ([[XIII. mende]]tik [[XVI. mende]]ra) eta [[Songhai Inperioa]] ([[XV. mendea|XV.]] eta [[XVI. mendea]]k) etorri ziren. [[Djenné]] eta [[Timbuktu]] merkataritza, garraio eta [[islam]]dar ikaskuntzarako gune garrantzitsuak izan ziren inperio horien garaian. [[1591]]n, [[Ahmad al-Mansur]] Marokoko erregearen gudarostea lurraldean sartu zen, eta Timbuktu hiria Marokoren mende egon zen bi mendez. Ondoren, Niger harana [[tuareg]], [[fulani]] eta [[banbara]] leinuen artean banatu zen.

=== Garai koloniala ===
[[1854]]an, Frantziak lurraldearen konkista hasi zuen; [[1898]]an, zazpi urteko gerran [[Samory Turé]] buruzagia menderatu zuten. Handik aurrera, [[Mendebaldeko Afrika Frantsesa]] osatzen zuten lurraldeetako bat izan zen, [[Frantziar Sudan]] izenez. [[Bigarren Mundu Gerra]]ren ondoren, hango biztanleek autonomia galdatu zuten, eta [[Modibo Keïta]]k Sudango Batasuna alderdia sortu zuen [[1945]]ean. [[1946]]an, Sudan Frantziaren itsasoz haraindiko lurralde bilakatu zen, metropoliko biltzarrean ordezkariak izateko eskubidea zuela. [[1958]]an, Sudango Batasuna alderdiak Sudango Errepublika eratu zuen, betiere Frantziako komunitatearen barruan.

=== Maliko Errepublika ===
[[1959]]an, Mali (orduan Sudango Errepublika izena zuena), [[Senegal]], [[Dahomey]] eta [[Volta Garaia]] batu ziren [[Maliko Federazioa]] osatzeko eta [[1960]]ko [[ekainaren 20]]an independentzia lortu zuten. Abuztuan, politika ikuspegi desberdinak zituztela eta, desegin zen Federazioa. Irailaren 22an, Sudango Batasuna alderdiaren batzar berezi batek Sudanen baldintzarik gabeko independentzia onartu zuen aho batez; harrezkero Maliko Errepublika izena du. Errepublikak Txinako sozialismo marxista hartu zuen eredu, eta aurreneko presidentea [[Modibo Keïta]] izan zen.

[[Fitxategi:Moussa_Traoré_(1989).jpg|thumb|ezkerrera|250px|<small>[[Moussa Traoré]] presidentea 1989an</small>]]
Sudango Batasuna alderdiko buruzagi batzuen jokabide politikoa ontzat hartu ez zutenez gero, [[1968]]an [[Moussa Traoré]] buru zuen ofizial talde batek [[estatu-kolpe]]a eman zuen, eta Modibo Keïta atxilotu eta espetxeratu zuten. Nazio Askapenerako Batzorde Militarra sortu zen. Era horretan diktadura ezarri zen Malin, [[1991]] arte iraun zuena. Erregimenak harremanak sendotu zituen nazio kapitalistekin, Sudango Batasuna alderdia legez kanpo utzi eta konstituzioa indargabetu zuen. Traoré lehendakari izendatu zuten, eta [[1969]]an lehen ministro kargua ere hartu zuen. [[1974]]an, konstituzio berria onartu zen, militarrek osatutako erregimenari jarraipena emateko asmoz, eta [[1979]]az geroztik Maliko Herriaren Batasun Demokratikoa izan zen herrialdeko legezko alderdi politiko bakarra.

Herrialdeak lehorte eta gosete handiak pairatu zituen, [[1968]]tik [[1974]]ra eta [[1983]]tik [[1985]]era. [[1980]]tik aurrera, gobernuaren xede nagusia lehorteak eragindako hondamendiari aurre egitea izan zen. 1983an Maliren eta [[Aljeria]]ren arteko muga zehaztu zen. [[1985]]ean Mali gerran sartu zen [[Burkina Faso]]rekin, mugaren inguruko lurralde bat eskuratzeko norgehiagoka; auzia [[1986]]an garbitu zen, [[Haga]]ko justizia tribunalak lurraldea bi zati berdinetan erdibitzea erabaki zuenean. [[1980ko hamarkada]]ren amaieran, alor publikoko langileek eta ikasleek herrialdean demokrazia ezartzea eskatu eta gobernuaren ustelkeria salatu zuten.

1991ko martxoan, gobernuaren kontrako protesta eta istilu giroan, [[Amadou Toumani Touré|Toumani Touré]] jenerala buru zuen ofizial talde batek Traore eraitsi zuen, 1992an agintea zibilen eskuetan utziko zuelako aginduarekin. 1991ko ekainean, [[tuareg]]ak matxinatu ziren. Abenduan agintarien eta tuaregen arteko elkarrizketak hasi ziren. Tuaregek [[su-eten]]a onartu zuten presoen askatasunaren truke. [[1992]]ko apirilean, [[Alpha Oumar Konaré]]k irabazi zituen presidentetzarako hauteskundeak. Tarte horretan Konare presidenteak politika eta ekonomia erreformak bultzatu zituen eta ustelkeriaren kontra borrokatu ere. [[Amnistia Internazionala]]k, baina, oposizioko kideak akusaziorik gabe eta epaiketarik egin gabe kartzelatu izanaz salatu zuen gobernua. Gudarosteak, bestalde, tuareg asko hilarazi zituen. 1997ko maiatzean, presidentetzarako hauteskundeetan, Konarék botoen %95 jaso zituen, eta legebiltzarrerako hauteskundeetan ere gobernuko alderdiak eskuratu zituen aulki gehienak. Baina bai presidentetzarako hauteskundeetan, bai legebiltzarrerakoetan, oposizioak boikota egin zuen eta jende gutxik hartu zuen parte.

==== XXI. mendea ====
{{sakontzeko|Mali iparraldeko gatazka}}
[[2002]]an, Amadou Toumani Tourék, 1991ko altxaldiko liderrak, armada utzi egin hauteskundeetara aurkeztu ahal izateko, eta baita irabazi ere, Maliko presidente bihurtuz. [[2007]]an kargua berritu zuen. Beti ere, garai bateko izen ona galduz joan zen, ustelkeriari aurre egiten asmatu ez zuelako<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1576/017/225449/2013-01-15/zein_da_zein_mali_eta_azawadeko_gatazkan.htm| izenburua= Zein da zein Mali eta Azawaden arteko gatazkan| argitaletxea= berria.eus| sartze-data=2016-11-9}}</ref>.

[[Fitxategi:Soldats français à Gao2.PNG|thumb|eskuinera|250px|<small>Frantziar soldaduak [[Gao]]n, 2013ko martxo edo apirilean</small>]]
2010eko hamarkadaren hasieran, Mali sozialki zein politikoki Afrikako herrialde egonkorrenetakoa zen. Baina [[2012]]ko urtarrilean MLNA (Azawadeko Nazioa Askatzeko Mugimendua) Maliko gobernuaren aurka matxinatu zen. Apirilaren hasierarako [[tuareg]] matxinoek Maliko iparraldeko zati handiena kontrolpean zeukaten, eta [[Azawad]]en independentzia adierazi zuten<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.argia.eus/albistea/azawaden-independentzia-eta-kolonialismoaren-itzala| izenburua= Zergatik ez du onartzen nazioarteak Azawaden independentzia?| argitaletxea= argia.eus| sartze-data=2016-11-08}}</ref>. Gatazka katramilatuz joan zen, [[martxoaren 22]]an militar talde batek Amadou Toumani Touré-ren aurkako estatu-kolpea eman zuelako<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/osoa/854816/mali-estatu-kolpea--kolpistek-maliko-gobernua-desegin-dute/| izenburua= Matxinoek Gobernua desegin dute eta zenbait ministro atxilotu dituzte| argitaletxea= eitb.eus| sartze-data=2016-11-9}}</ref> eta, geroago, tuaregen eta [[Ansar al Dine]] talde islamistaren arteko liskarrak piztu zirelako<ref name="naiz1">{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2015-06-06-07-00/hemeroteca_articles/talde-independentistek-aldaketak-nahi-dituzte-bake-plana-sinatzeko| izenburua= Talde independentistek aldaketak nahi dituzte bake plana sinatzeko| argitaletxea= naiz.eus| sartze-data=2016-11-9}}</ref>. Azawadeko matxinada indargabetzeko asmoz, [[2013]]ko urtarrilean Frantziak Serval Operazioa abiarazi zuen, eta 4.600 militar bidali zituen Malira<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.ledauphine.com/actualite/2013/01/31/4600-soldats-francais-mobilises| izenburua= 4600 soldats français mobilisés| argitaletxea= ledauphine.com| sartze-data=2016-11-9}}</ref>. Hilabete bat geroago, maliar eta frantziar tropek iparraldearen zati handiena berreskuratzea erdietsi zuten. Interbentzioaren ondorioz, 600 gerrillari eta 100 soldadu inguru hil ziren<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.argia.eus/albistea/frantziako-armada-malitik-ateratzen-hasi-da| izenburua= Frantziako armada Malitik ateratzen hasi da| argitaletxea= argia.eus, Creative Commons Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 Unported <small>(CC BY-SA 3.0)</small>| sartze-data=2016-11-9}}</ref>.

2013ko ekainean tuareg matxinoen eta gobernuaren arteko bake ituna sinatu zen<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=https://web.archive.org/web/20150321062328/http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-22961519| izenburua= Mali and Tuareg rebels sign peace deal| argitaletxea= bbc.co.uk| sartze-data=2016-11-9}}</ref>, eta uztailean [[Nazio Batuen Erakundea]]k [[kasko urdin]]ak bidali zituen Malira, [[Minusma]] operazioaren barnean<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.argia.eus/albistea/kasko-urdinen-operazioa-malin| izenburua= Kasko urdinen txanda Malin| argitaletxea= argia.eus, Creative Commons Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 Unported <small>(CC BY-SA 3.0)</small>| sartze-data=2016-11-9}}</ref>. Baina urte amaieran tuareg errebelek amaitutzat jo zuten su-etena, eta gudua berpiztu zen<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=https://web.archive.org/web/20131202065114/http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-25161049| izenburua= Tuareg separatist group in Mali 'ends ceasefire'| argitaletxea= bbc.co.uk| sartze-data=2016-11-9}}</ref>. 2015eko otsailean, beste su-eten bat sinatu zen Aljerren.

[[2020]]ko abuztuaren 18an, militar talde bat gobernuaren aurka altxatu zen. Kolpistek [[Ibrahim Bubacar Keita]] presidentea eta [[Bubu Cise]] lehen ministroa kargutik kendu zituzten, eta Bah N'Daw izendatu zuten trantsizio prozesuko presidente.<ref>{{erreferentzia|izena=Iosu |abizena= Alberdi Atxurra |url=https://www.berria.eus/albisteak/185758/maliko-presidentea-eta-lehen-ministroa-bahitu-dituzte-militarrek.htm| izenburua= Maliko presidentea eta lehen ministroa bahitu dituzte militarrek | argitaletxea= ''Berria'', 2020ko abuztuak 18, CC BY-SA 4.0, berria.eus | sartze-data=2021-9-13}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=https://www.berria.eus/paperekoa/5001939/018/003/2020-09-22/ba-ndaou-maliko-trantsizioko-presidente-berria.htm| izenburua= Ba Ndaou, Maliko trantsizioko presidente berria | argitaletxea= ''Berria'', 2020ko irailak 22, CC BY-SA 4.0, berria.eus | sartze-data=2021-9-13}}</ref> [[2021]]eko maiatzaren 24an, Maliko armadak Bah N'Daw presidentea eta [[Moctar Ouane]] lehen ministroa kargugabetu zituen; [[Assimi Goita]]k hartu zuen presidente kargua.<ref>{{erreferentzia|izena=Ander |abizena=Perez Zala |url=https://www.berria.eus/albisteak/198223/maliko-presidentea-eta-lehen-ministroa-kargugabetu-dituzte.htm| izenburua= Maliko presidentea eta lehen ministroa kargugabetu dituzte | argitaletxea= ''Berria'', 2021eko maiatzak 25, CC BY-SA 4.0, berria.eus | sartze-data=2021-9-13}}</ref>

== Gobernua eta administrazioa ==
=== Banaketa administratiboa ===
Mali 8 eskualdetan (''régions'') eta barruti batean (''district'') banatua dago eta 49 zirkulutan (''cercle'') azpibanatua.
Eskualdeak eta barrutia hauek dira:
[[Fitxategi:Mali Regions.png|eskuinera|350px]]
{| class="sortable wikitable"
|-
! Izena  || Eremua (km<sup>2</sup>) || Biztanleria<br/>1998ko errolda || Biztanleria<br/>2009ko errolda
|-
| [[Kayes eskualdea|Kayes]]||align="right"|119.743||align="right"|1.374.316||align="right"|127.368
|-
| [[Koulikoro eskualdea|Koulikoro]]||align="right"|95.848||align="right"|1.570.507||align="right"|2.418.305
|-
| [[Bamako]] (barrutia)||align="right"|252||align="right"|1.016.296||align="right"|1.809.106
|-
| [[Sikasso eskualdea|Sikasso]]||align="right"|70.280||align="right"|1.782.157||align="right"|2.625.919
|-
| [[Ségou eskualdea|Ségou]]||align="right"|64.821||align="right"|1.675.357||align="right"|2.336.255
|-
| [[Mopti eskualdea|Mopti]]||align="right"|79.017||align="right"|1.484.601||align="right"|2.037.330
|-
| [[Timbuktu eskualdea|Timbuktu]]||align="right"|496.611||align="right"|442.619||align="right"|681.691
|-
| [[Gao eskualdea|Gao]]||align="right"|170.572||align="right"|341.542||align="right"|544.120
|-
| [[Kidal eskualdea|Kidal]]||align="right"|151.430||align="right"|38.774||align="right"|67.638
|}

[[2012]]ko martxotik aurrera Maliko gobernuak galdu zuen kontrola Gao, Kidal, Tonbuktu eta Moptiko iparraldeko hainbat eremutan. 2012ko apirilaren 6an [[Azawaden Askapen Nazionalerako Mugimendua|MNLA]] taldeak lur hauen sezesioa aldarrikatu zuen, [[Azawad]] izenarekin. Ekintza hau ez zuen ez Malik ez nazioarteko komunitateak onartu<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://english.alarabiya.net/articles/2012/04/06/205763.html| izenburua= Tuareg rebels declare the independence of Azawad, north of Mali| argitaletxea= english.alarabiya.net| sartze-data=2016-11-8}}</ref>. Geroago, gobernua kontrola berreskuratuz joan zen.

== Demografia ==
[[Fitxategi:Children playing in Buguni Mali 010605.jpg|thumb|eskuinera|250px|<small>Haurrak jostetan [[Bouguni]]n</small>]]
=== Biztanleria ===
2009an Malik 14,5 milioi biztanle zituen<ref name=census/>. Biztanleen %60,1 landa eremuetan bizi dira (2015<ref name="cia">{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ml.html| izenburua= The World Factbook: Mali| argitaletxea= cia.gov| sartze-data=2016-11-9}}</ref>, %90 lurraldearen hegoaldean, bereziki [[Bamako]]n. [[Jaiotza-tasa]] 44,4 haur 1.000 biztanleko izan zen 2016an, eta [[heriotza-tasa]] 12,6 hildako 1.000 biztanleko; hori dela eta, biztanleriaren urteko hazkundea handia da, %2,96 2016an. Bizi itxaropena 55,8 urtekoa da, 53,9 urtekoa gizonezkoena eta 57,7 urtekoa emakumezkoena<ref name="cia"/>.

=== Banaketa etnikoa ===
Maliko biztanleak afrikar jatorrikoak dira eta etnia askotan daude banatuta: [[banbara]]k (%34,1 2012-13an), [[Fula etnia|peulak]] (%14,7), sarakoleak (%10,8), senufoak (%10,5), [[dogon]]ak (%8,9), malinkeak (%8,7), boboak (%2,9), [[Songhai herria|songhaiak]] (%1,6), [[berbere]]ak ([[tuareg]]ak, %0,9), eta beste batzuk<ref name="cia"/>. Tuaregak alderrai ibiltzen dira Sahelen eta Saharako toki batzuetan.

=== Hizkuntzak ===
Hizkuntza ofiziala [[frantses]]a da, baina [[banbarera]] da mintzatuena, biztanleen erdiek erabiltzen baitute. Beste 40 mintzaira baino gehiago daude, esaterako, [[fula]] (biztanleriaren %9,4 mintzatua), [[dogonera]] (%7,2) eta [[soninkera]] (%12).

=== Erlijioa ===
Islama da biztanle gehienen erlijioa. 2009an biztanleen %94,8 [[musulman]]ak ziren, %2,4 [[kristau]]ak eta %2 animistak<ref name="cia"/>.

=== Hiri nagusiak ===
{{Hiri handienak
| name = Maliko udalerri handienak
| country = Mali
| stat_ref = 2009ko errolda<ref>{{erreferentzia| izena= | abizena= | url= http://medlibrary.org/medwiki/List_of_cities_in_Mali| izenburua= List of cities in Mali| argitaletxea= medlibrary.org| sartze-data= 2016-11-9}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
| class = nav
| div_name = Eskualdea

| city_1 = Bamako | div_1 = Bamako barrutia | pop_1 = 1.809.106 |img_1 =Bamako00672.jpg
| city_2 = Sikasso | div_2 = Sikasso eskualdea{{!}}Sikasso | pop_2 = 225.753 |img_2 =Sikasso marche tomat 2008.jpg
| city_3 = Kalabankoro | div_3 = Koulikoro eskualdea{{!}}Koulikoro |pop_3 = 166.722 |img_3 = 
| city_4 = Koutiala | div_4 = Sikasso eskualdea{{!}}Sikasso |pop_4 = 137.919 |img_4 = 
| city_5 = Ségou | div_5 = Ségou eskualdea{{!}}Ségou |pop_5 = 130.690 |img_5 = 
| city_6 = Kayes | div_6 = Kayes eskualdea{{!}}Kayes |pop_6 = 127.368 |img_6 = 
| city_7 = Kati | div_7 = Koulikoro eskualdea{{!}}Koulikoro |pop_7 = 114.983
| city_8 = Mopti | div_8 = Mopti eskualdea{{!}}Mopti |pop_8 = 114.296
| city_9 = Niono | div_9 = Ségou eskualdea{{!}}Ségou |pop_9 = 91.554
| city_10 = Gao | div_10 = Gao eskualdea{{!}}Gao |pop_10 = 86.633
| city_11 = San (Mali){{!}}San | div_11 = Ségou eskualdea{{!}}Ségou |pop_11 = 68.067
| city_12 = Koro (Mali){{!}}Koro | div_12 = Mopti eskualdea{{!}}Mopti | pop_12 = 62.681
| city_13 = Bla | div_13 = Ségou eskualdea{{!}}Ségou | pop_13 = 61.338  
| city_14 = Bougouni | div_14 = Sikasso eskualdea{{!}}Sikasso | pop_14 = 59.679 
| city_15 = Mandé | div_15 = Koulikoro eskualdea{{!}}Koulikoro | pop_15 = 59.352 
| city_16 = Baguineda-Camp | div_16 = Koulikoro eskualdea{{!}}Koulikoro | pop_16 = 58.661
| city_17 = Kolondiéba | div_17 = Sikasso eskualdea{{!}}Sikasso | pop_17 = 57.898 
| city_18 = Kolokani | div_18 = Koulikoro eskualdea{{!}}Koulikoro | pop_18 = 57.307
| city_19 = Pelengana | div_19 = Ségou eskualdea{{!}}Ségou | pop_19 = 56.259
| city_20 = Timbuktu | div_20 = Timbuktu eskualdea{{!}}Timbuktu | pop_20 = 54.453
}}

== Ekonomia ==
Munduko herrialde behartsuenetakoa da Mali. Ekonomia nekazaritzan oinarritzen da, eta dagoen industria apurra nekazaritzako gaiak eta elikagaiak eraldatzeko industria da. Biztanle aktiboen %80 nekazaritzan aritzen da: [[artatxiki]]a, [[arroz]]a, [[basarto]]a, [[arto]]a, [[kakahuete]]a eta [[azukre kanabera]] lantzen dira batez ere. [[Niger (ibaia)|Niger ibaiko]] arrantzak ere garrantzi handia du biztanleen elikaduran. Berehala kontsumitzen ez den arraina lehortu eta keztatu egiten da, kanpora esportatzeko. [[Sodio kloruro|gatza]], fosfatoa, [[urre]] eta [[uranio]] hobiak badaude, baina mea baliabideak ez dira oraindik behar bezala ustiatu.

== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2016/11/8}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

== Kanpo estekak ==
* [http://www.argia.eus/mali Mali], argia.eus
{{CIA|ml}}
{{autoritate kontrola}}

{{Afrikako herrialde eta lurralde aurkibidea}}

[[Kategoria:Mali| ]]
[[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]]
[[Kategoria:Frantziaren kolonia ohiak]]