Maldivak-en iturria ikusi

{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen = Maldivetako Errepublika
| ohiko_izen_luze= Maldivetako Errepublika
| bertako_izen = ދިވެހިރާއްޖޭގެ ޖުމުހޫރިއްޔާ
| nongo = Maldivetako
| gentilizioa = maldivar
}}
'''Maldivetako Errepublika''' ([[maldivera|dhivehi]]: ދިވެހިރާއްޖޭގެ ޖުމުހޫރިއްޔާ, '''Divehi Jumhuriyya''') [[Indiako ozeanoa]] dagoen herrialdea da, [[Sri Lanka]] eta [[India]]ko hego-mendebaldean eta [[Hegoaldeko Asia|Asiako hegoaldean]]. Uhartediaren izena [[sanskrito]]a da, ''mal'' mila esan nahi du eta ''diva'' [[uharte]], hau da, ''milaka uharte''. Hiriburua [[Male|Malé]] hiria du. Bai [[Asia]] bai [[Islam|herrialde islamiarren]] artean, biztanle gutxien duen [[nazio]]a da. Maldivak dira munduko herrialde txikienetako bat.

== Geografia ==
[[Fitxategi:Maldives EN.png|thumb|250px|Maldivetako uhartediaren mapa.]]
Herrialdea osatzen duten 1.196 uharteetatik 192 uhartetan bakarrik bizi da jendea. [[Kokondo|Kokondoak]] izan ezik, asko baitago, landaredia oso eskasa da. Klima tropikokoa da, [[Montzoniko|montzonikoa]]. Ez dago uharteetan ez mea hobirik, ez energia baliabiderik. [[Arrantza]] da baliabide natural bakarra ekonomikoki ustiagarria, [[Turismo|turismoaz]] gain.

=== Berotze globalaren ondorioak ===
Maldivetako uhartedia koralezko 1.200 uharte eta uharte txikik osatzen dute, eta 3,5 metroko garaiera ez da inon gainditzen. Are gehiago, lur eremu horietatik % 80 itsas mailatik metro bat besterik ez da igotzen, eta desagertzeko arriskua nazioaren kezka izan da duela urte batzuetatik hona. Hori dela eta, munduan gutxi izango dira [[berotze globala]]k sortutako ondorioak Maldivak baino gehiago pairatuko dituen herrialdeak. 

Berotze globalaren egungo erritmoan, Maldvben % 80 bizitzarako ez gai bihur liteke 2050erako. Artxipelagoak beste arazo handi bat ere badu: hondartzetan amaitzen den kutsadura plastikoa eta itsas ekosistema suntsitzen duen ozeanoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Reporteros - La batalla climática de Maldivas|data=2021-05-24|url=https://www.france24.com/es/programas/reporteros/20210524-maldivas-inhabitables-cambio-climatico-medioambiente-contaminacion|aldizkaria=France 24|sartze-data=2022-03-21}}</ref>. Ur gezaren falta ere gero eta nabariagoa da,  ur faltagatiko krisi larri bat izan zen bertan 2014ko abenduan<ref name=":0" />.

[[Klima Aldaketari buruzko Nazio Batuen 2021eko Konferentzia|COP26]] klimari buruzko konferentzian, 2021eko azaroan, [[Ibrahim Solih]] Maldivetako presidenteak deialdi larria egin zuen, artxipelagoaren gehiena desager daitekeelakoan "mende amaierarako", baldin eta klima aldaketari erremediorik jartzen ez bazaio<ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Cambio climático.- Maldivas alerta de que puede desaparecer "para final de siglo" si no se frena el cambio climático|data=2021-11-01|url=https://www.europapress.es/epagro/noticia-cambio-climatico-maldivas-alerta-puede-desaparecer-final-siglo-si-no-frena-cambio-climatico-20211101225758.html|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2022-03-21}}</ref>. 

Adituen proiekzioen arabera, Maldivaren etorkizuna lurraren tenperatura 1,5 gradu zentigradutik beherakoa izatean datza. Helburu hori lortzeko, Maldivak munduko ekonomia handienen alde egin izan du klimaren konferentzietan, [[Karbono-isuri|karbono-isuriak]] % 45 murrizteko 2030a baino lehen, eta karbono-isuriak zerora murrizteko 2050erako<ref>{{erreferentzia|izena=Ambientum|abizena=Ambientum|urtea=2020-02-17|izenburua=Maldivas declara la emergencia climática|argitaletxea=Ambientum|hizkuntza=es|url=https://www.ambientum.com/ambientum/cambio-climatico/maldivas-declara-la-emergencia-climatica.asp|sartze-data=2022-03-21}}</ref>. 

== Gizartea ==
Gizartean biztanleen arteko bereizketa egiten da lanbidearen, familia loturen, aberastasunaren eta abarren arabera; nobleak eta herritar xeheak bereizten dira. Berriki arrazismoari loturiko arazoak sortu dira, atzerriko langileen diskriminazioa batik bat. Erlijio nagusia [[islam]]a da (ofiziala eta biztanle guztiena).

Demografia datu batzuek aditzera ematen dutenez, aski herri atzeratua da Maldivetako Errepublika: biztanleriaren hazkunde tasa handia da (% 5,5, 2008ko estimazioa); emankortasun tasa ere oso altua da (5,6 haur emakumeko, 2000). Munduko jaiotza tasa handienetakoa du. Bizi itxaropena, ordea, ez da bereziki apala (62,2 urte) eta alfabetatuen kopurua altua da (% 96,3).

== Historia ==
Maldivetako antzinako historia ez da ezaguna. Kondairak dio [[Sri Lanka]]tik etorritako Koimale printzea eta bere emaztea uhartetara heldu eta lehendabiziko sultan bihurtu zela. K.a. V. urtean Sri Lanka-ko eta Indiaren hegoaldeko herriak finkatu ziren uharteetan. Herri horiek budistak ziren erlijioz baina, elezaharrak dioenez, santu musulman batek Islamera bihurtu zituen 1153an. [[Erdi Aroa]]n, [[Arabiako itsasoa|Arabiar itsasotik]] eta [[Indiako ozeanoa|Indiako ozeanotik]] etorritako marinelek eta piratek eragin handia zuten [[uhartedi]]an. [[XVI. mendea]]n, [[portugal]]darrek uharteak menperatu zituzten hamabost urtez ([[1558]] - [[1573]]) Muhammad Thakurufaanu Al-Azam heroi nazionalak kanporatu zituen arte.

XVII. mendean uharteek sultanerri bat osatzen zuten, eta Zeilango buruzagi holandarren babesa onartu zuten piraten erasoetatik begira zitzaten; 1796an britainiarrek Zeilan hartu zutenean haien esku gelditu zen babes-herria. Herrialdea sultango [[islam]]iarra izaten jarraitu zuen [[1887]]an [[Erresuma Batua|britainiar]] protektoratu bihurtu arte.

1953an, uharteek barne autonomia zutelarik, sultanerria errepublika bihurtu zen, baina britainiarrek sultanerria ezarri zuten berriro. 1959an, hegoaldeko zenbait uhartek burujabe izateko eskubidea defenditu zuten eta [[Suvadivako Errepublika]] sortu zuten; errepublikak urte bete baino ez zuen iraun.

1965eko uztailaren 25ean Britainia Handiak Maldiva uharteen [[burujabetza|burujabetasuna]] onartu zuen; 1968. urteko erreferendumean errepublika onartu zen. [[Amir Ibrahim Nasir]] izan zen errepublikako lehen presidentea (1968). 1976ko martxoaren 29an britainiar gudarostea uharteetatik joan zen, eta egun horretan ospatzen da herriaren independentzia. 1978. urtean parlamentuak bigarren presidentea izendatu zuen, [[Maumoon Gayoom]], nazioartean ospetsua zen intelektual islamiarra. Gayoomek jarri zuen herria modernotasun bidean, eta berak ezagutarazi zuen uhartedia atzerrian. 1988ko abuztuan, bigarren aldiz presidente hautatua izan baino lehen, Maumoon Gayoomek aurre egin zion estatu kolpe saio bati. 75 lagun atxilotu zituzten, [[Sri Lanka]]koak gehienak, eta heriotza zigorrera kondenatu zituzten haietatik 16. 1990eko martxoan, milaka ikasle atera ziren kaleetara herrialde garatuen industria jarduerak Maldivetan dituen ondorio lazgarriengatik protesta egiteko. Hurrengo urtean izan ziren montzoi ekaitzek ekonomia krisi larria eragin zuten 1993 eta 1994an, eta 1992tik zetorren merkataritza krisia erantsi zitzaion horri. Gobernuak [[merkatu libre]]ko politika bultzatu zuen, eremu guztietan, arrain izoztuarenean ezik. Maumoon Gayoom presidenteak 1993an laugarren agintaldia hasi zuen, eta Defentsa, Nazio Segurtasun eta Finantzen ministerioen buru jarraitu zuen. Urte horietan, eta nahiz eta alderdirik ez izan, ezta oposizio antolaturik ere, atzerrian hezitako gazteak presidenteak ezarririko sistemaren kontra agertzen hasi ziren. Aldi berean, islamista erradikalak ere arazo bihurtzen hasi zen. 1997an, neurriak hartu ziren pobrezia desagerrarazi eta ingurumena babesteko. Urte horretan bertan, [[Amnistia Internazionala|Amnesty Internationalek]] salatu zuen bazirela Maldivetan gutxienez dozena bat preso politiko, Gayoomen kontrako oposizioa adierazteagatik espetxeratuak, epaiketarik eta kargurik gabe haietako asko. 2005ean alderdi politikoak onartu eta prozesu demokratikoa abian jarri zen Maldivetan eta Gayoomen kontra egin izanagatik espetxeratuta egondako [[Mohamed Nashee]]k izendatu zuten lehendakari 2008an. 2004ko tsunamiaren ondoren herrialdea suspertzeko ahalegin handiak egin ditu eta uharteen etorkizunari, langabeziari, gobernuaren [[ustelkeria]]ri eta gazteen droga kontsumoari buruzko kezka azaldu du.

1982. urtetik aurrera Maldivetako errepublika [[Commonwealth]] erakundeko kide da. Herri txikia, biztanle gutxikoa eta baliabide eskasekoa izanagatik ere, leku estrategikoan kokaturik baitago, negoziazio ahalmen aski handia du, eta independentziaz jardun dezake kanpo politikan. Bat egiten du elkartasun islamiarrarekin, herrialde ez lerrokatua da, Nazioarteko Ekonomia Ordena Berriaren aldekoa, eta Indiako ozeanoa bake eremu bihurtu nahi du.

[[2004]]ko [[abenduaren 26]]ko [[tsunami]]ak uhartedia suntsitu zuen eta 75 pertsona hilda izan ziren.

[[2014]]ko [[abenduaren 6]]an, krisi humanitarioa zegoen Maldivetan, ur faltagatik<ref name=":0">[https://web.archive.org/web/20141214172014/http://www.berria.eus/paperekoa/5202052/025/006/2014-12-07/krisi_humanitarioa_maldivetan_ur_eskasiagatik.htm «Krisi humanitarioa Maldivetan, ur eskasiagatik»], ''Berria'', 2014-12-07</ref>.

== Politika ==

Maldivak [[errepublika]] [[presidentzialismoa|presidentziala]] da. [[Lehendakari|Presidentea]] bost urteko eperako hautatua da. Parlamentua bozketa zuzenez hautatzen da eta hark proposatzen du lehendakaritzarako hautagaia, gero herriak berretsi behar duena. Alderdi politikoak 2005ean onartu zituzten eta konstituzioak botoa ematea debekatzen die musulman ez direnei. Hogeita bat barrutitan dago banatua herrialdea. Monarkiatik errepublikarako jauzia egin duen arren, egitura politikoa feudalismoaren garaikoari jarraituz antolatuta dago.

Badago parlamentu bat, ''Maldivetako Majlis'' izenekoa, berrogeita hamar kide dituena, hauetatik 42 herri-bozkaz hautatuak eta 8 [[lehendakari|presidenteak]] aukeratauak.

[[2005]] arte, Maldivetan alderdi bakarra zegoen: [[Dhivehi Rayyithunge Alderdia]]. Urte hartan, askatasunak eman eta [[Maldivetako Alderdi Demokrata]] agertu zen.

== Banaketa politiko-administratiboa ==

Maldivak 26 [[atoloi]]tan banatuta daude. Bakoitzak [[Thaana]] idazkeraren letra bat edo biz identifikatuta.

[[Atoloi]] bakoitzak [[lehendakari|presidenteak]] aukeratutako buruzagi bana du (''Atholhu Veriyaa'').

Hauexek dira [[atoloi]]ak:

[[Fitxategi:Atolls of the maldives.png|thumb|250px|eskuinera]]

{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid black; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
|- bgcolor="#C0C0C0"
| bgcolor="black"| <span style="color:white;">'''Letra'''</span>
| bgcolor="black"| <span style="color:white;">'''Laburdura'''</span>
| bgcolor="black"| <span style="color:white;">'''Bertoko letra'''</span>
| bgcolor="black"| <span style="color:white;">'''Izena administratiboa'''</span>
| bgcolor="black"| <span style="color:white;">'''Lehen mailako banaketa'''</span>
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | A
| HA
| align="center" | <span style="font-size:x-large;"> ހއ </span>
| [[Haa Alif]]
| rowspan=2 | Thiladhunmathi
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | B
| HDh
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ހދ </span>
| [[Haa Dhaalu]]
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | C
| Sh
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ށ </span>
| [[Shaviyani]]
| rowspan=2 | Miladhunmadulu
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | D
| N
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ނ </span>
| [[Noonu]]
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | E
| R
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ރ </span>
| [[Raa]]
| rowspan=2 | Maalhosmadulu
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | F
| B
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ބ </span>
| [[Baa]]
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | G
| Lh
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ޅ </span>
| [[Lhaviyani]]
| Faadhippolhu
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | H
| K
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ކ </span>
| [[Kaafu]]
| Malé
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | U
| AA
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> އއ </span>
| [[Alif Alif]]
| rowspan=2 | Ari
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | I
| ADh
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> އދ </span>
| [[Alif Dhaal]]
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | J
| V
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ވ </span>
| [[Vaavu]]
| Felidhu
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | K
| M
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> މ </span>
| [[Meemu]]
| Mulaku
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | L
| F
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ފ </span>
| [[Faafu]]
| rowspan=2 | Nilandhé
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | M
| Dh
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ދ </span>
| [[Dhaalu]]
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | N
| Th
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ތ </span>
| [[Thaa]]
| Kolhumadulu
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | O
| L
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ލ </span>
| [[Laamu]]
| Haddhunmathi
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | P
| GA
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ގއ </span>
| [[Gaafu Alif]]
| rowspan=2 | Huvadhu
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | Q
| GDh
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ގދ </span>
| [[Gaafu Dhaalu]]
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | R
| Gn
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ޏ </span>
| [[Gnaviyani]]
| Fuvammulah
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | S
| S
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> ސ </span>
| [[Seenu]]
| Addu
|- style="border-bottom:1px solid black"
| align="center" | -
| -
| align="center" |<span style="font-size:x-large;"> މާލެ </span>
| [[Male|Malé]]
| Maale Uthuruburi
|}

== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Male-total.jpg|thumb|250px|[[Male|Malé]] hiriburua.]]
Mendeetan zehar, [[uhartedi]]ko aktibitate nagusia [[arrantza]] izan da, baina gaur egun, [[turismo]]a asko hazi da. Turista gehienak [[europa]]rrak dira (%19,8a [[Italia]], %17,9a [[Erresuma Batua]] eta %11,8a [[Alemania]]). Gaur egun: [[Barne produktu gordin|Barne Produktu Gordinaren]] % 28 hartzen du, eta atzerriko diru sarreren % 60tik gora. Gobernuak jasotzen dituen zerga sarreren % 90 bat inportazioen gaineko zergetatik dator, edo turismoarekin loturikoetatik; 2006. urtean 467.154 bat turistek bisitatu zituzten uharteak. Arrantza da bigarren sektore nagusia. Maldivetako gobernuak erreforma egitaraua jarri zuen abian 1989an, [[inportazio]] kuotak jasoz eta [[esportazio]]aren alor batzuk sektore pribatura zabalduz. Horren ondorioz, arauak liberalizaturik, erraztu egin ziren atzerritar inbertsioak. Nekazaritza eta industria bigarren mailakoak dira Maldivetako ekonomian, oso mugaturik baitaude lan daitezkeen lur eremu murritza eta langile falta direla-eta. Oinarrizko elikagai gehienak inportatu egin behar dira. Industriak jantzigintza, ontziolak eta eskulanak, BPGren % 15 inguru hartzen du. Arazo larriak dira gaur egun Maldivetan higaduraren eragina eta itsasoko uren berotzea, lurrak oso behereak baitira; eremu osoaren % 80 dago itsas mailatik metro bat behera. Zientzialarien aurreikuspenak betetzen badira, uharte gehienak desagertuko dira datozen ehun urteetan. 2004an tsunami handi batek herrialdea suntsitu zuen; 100 hildako, 12.000 lekualdatu eta 400 milioi dolarretik gorako galerak eragin zituen. Edonola ere, bizkor ari dira Maldivak berrindartzen, eta 2006an %18ko hazkundea izan zuten.

== Hizkuntzak eta demografia ==
Hizkuntza ofiziala [[maldivera|dhivehi]] edo maldivera da, [[Indoeuropar hizkuntzak|indoeuropar hizkuntza]] [[Sri Lanka]]ko [[tamilera]]rekin lotura duena. [[Maldivera|Dhivehik]] bere idazkera propioa du, [[thaana]] izenekoa. Gaur egun [[ingeles]]a asko erabiltzen da.

[[2006]]ko [[martxo]]an, Maldivetako hiri nagusiak [[Male|Malé]] (104.403 biztanle), [[Hithadhoo]] (9.407 biztanle) eta [[Fuvammulah]] (7.642 biztanle) ziren.

== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

== Bibliografia ==
* [[Xavier Romero Frías]], ''The Maldive Islanders, A Study of the Popular Culture of an Ancient Ocean Kingdom''. Barcelona 1999, {{ISBN|84-7254-801-5}}
* ''Xavier Romero. Tras las leyendas perdidas de las islas Maldivas.'' Roge Blasco. [[Gara]] 2000ko irailaren 3a, igandea.

== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://www.maldivesinfo.gov.mv/ Maldivetako gobernuaren webgunea]
{{autoritate kontrola}}

{{Asiako herrialde eta lurralde aurkibidea}}

[[Kategoria:Maldivak]]
[[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]]
[[Kategoria:Desagertutako erresumak]]
[[Kategoria:Protektoratu ohiak]]