Espainia-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen_luze      = Espainiako Erresuma
| bertako_izen                 = {{lang-es|Reino de España}}<!---
--><small><!--
--><br/> {{lang-oc|Reiaume d’Espanha|araneraz}}<br/> {{lang-gl|Reino de España}}<br/> {{lang-ca|Regne d’Espanya}}</small>
| ohiko_izen                 = Espainia
| nongo = Espainiako
| bandera_irudi                  = Flag of Spain.svg
| armarri_irudi                  = Escudo de España (mazonado).svg
| mapa_irudi = {{Switcher|[[Fitxategi:EU-Spain.svg|285px]]|Kokapena Europan|[[Fitxategi:Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png|285px]]|Mapa politikoa|default=1}}
| gentilizioa                     = espainiar, espainol
}}
{{beste erabilpenak|Europako herrialdeari|gerra itsasontzia|España korazatua}}
'''Espainia'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref> ({{lang-es|España}}, {{IPA|esˈpaɲa||Es-España.ogg}} ahoskatua), ofizialki '''Espainiako Erresuma''' ({{lang-es|Reino de España}}), [[Europa]]ko hego-mendebaldeko [[estatu burujabe]] bat da, [[Iberiar penintsula]]ren bost seiren hartzen dituena; horrezaz gainera, [[Balear uharteak]] ditu [[Mediterraneoa|Mediterraneo itsasoan]]; [[Kanariak]], [[Ozeano Atlantikoa]]n; [[Ceuta]] eta [[Melilla]] autonomia hiriak [[Iparraldeko Afrika]]n; eta [[Afrika iparraldeko espainiar subiranotasuneko lurrak|uharte txiki batzuk]] [[Alborango itsasoa]]n, [[Maroko]]ko kostaldearen aurrean. Mendebaldean [[Portugal]] eta [[Ozeano Atlantikoa]]rekin du muga, iparraldean [[Frantzia]], [[Andorra]] eta [[Bizkaiko golkoa]]rekin (Ozeano Atlantikoa), ekialdean [[Mediterraneoa]]rekin, eta hegoaldean [[Gibraltar]] ([[Erresuma Batua]]), [[Gibraltarko itsasartea]] eta [[Maroko]]rekin ([[Ceuta]] eta [[Melilla]]ren hegoaldean). 504.645 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2016an 46.464.053 biztanle zituen.<ref name="biztanleria"/> Hiriburua [[Madril]] da.

[[Espainiako 1978ko konstituzioa]]ren arabera, Espainia estatu sozial eta demokratikoa da, gobernu-formatzat [[monarkia konstituzional|monarkia parlamentarioa]] duena.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izenburua = España cae en el ránking: pasa de la 8º a la 14º economía del mundo | url = http://www.expansion.com/economia/2016/10/09/57f77aa1e2704ec7038b459f.html | argitaletxea = expansion.com | sartze-data = 2017-6-13}}</ref> Munduko hamalaugarren ekonomia da, [[BPG]] nominalari dagokionez.<ref name="expansion">{{erreferentzia | artikulua = Espainiako Estatua | url = http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee27395 | izenburua = Auñamendi Eusko Entziklopedia | sartze-data = 2017-6-2}}</ref> [[Nazio Batuak]], [[Europar Batasuna]], [[Eurogunea]], [[Europako Kontseilua]] eta [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea|NATO]] erakundeetako kidea da.

== Etimologia ==
{{lang|es|''España''}} izenaren jatorria [[latin]]ezko {{lang|la|''[[Hispania]]''}} da, [[Iberiar penintsula|Iberia]] izendatzeko [[Antzinako Erroma|erromatar]] izena. ''Hispania''ren jatorria, berriz, ez da argia: batzuek diote ''Ispanihad'' («untxien lurra» edo «izkina») [[hizkuntza puniko]]tik datorrela, eta Espainiaren kokapen geografiaren ondorioz jarri zitzaiola izena; [[Hadriano]]ren garaiko Espainiako erromatar txanponetan ere, [[untxi]] bat ere agertzen zen.<ref name=burke>{{erreferentzia | hizkuntza = en | izenburua = A History of Spain from the Earliest Times to the Death of Ferdinand the Catholic, Volume 1  | argitaletxea = Longmans, Green & Co  | lekua = Londres  | orrialdea = 14 | url = http://books.google.com/?id=DuiyyWGg-KEC&pg=PA410&dq=spain+hispania&q=hispania | isbn =9781443740548 }}</ref>

== Geografia ==
{{sakontzeko|Espainiako geografia}}
Espainiako hego-mendebaldeko [[Europa]]n dago, eta [[Iberiar penintsula]] gehiena hartzen du; horrezaz gainera bi uhartedi ([[Kanariak]] eta [[Balear uharteak]]) eta iparraldeko Afrikako bi hiri, [[Ceuta]] eta [[Melilla]], eta zenbait uhartetxo, [[Chafarinak]], [[Peñón de Alhucemas]], [[Peñón de Vélez de la Gomera]] eta [[Perrexil uhartea|Isla Perejil]], ere hartzen ditu.

505.992 kilometro koadroko eremuarekin, munduko 51. estaturik zabalena da, [[Europa]]ko laugarrena, eta [[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] bigarrena.

=== Mugak ===
Mendebaldean [[Portugal]] eta [[Ozeano Atlantikoa]]rekin du muga, iparraldean [[Frantzia]], [[Andorra]] eta [[Bizkaiko golkoa]]rekin (Ozeano Atlantikoa), ekialdean [[Mediterraneoa]]rekin, eta hegoaldean [[Gibraltar]] ([[Erresuma Batua]]), [[Gibraltarko itsasartea]] eta [[Maroko]]rekin ([[Ceuta]] eta [[Melilla]]ren hegoaldean). Lehorreko mugak 1.920 kilometro luze dira: 1.214 kilometro Portugalekin, 623 kilometro Frantziarekin, 63,7 kilometro Andorrarekin, 15,9 kilometro Marokorekin) eta 1,2 kilometro Gibraltarrekin.<ref name="cia">{{erreferentzia | hizkuntza = en | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sp.html | izenburua=The World Factbook: Spain | argitaletxea= CIA.gov |sartze-data=2017-6-2}}</ref>

=== Uharteak ===
Espainiak bi uhartedi hartzen ditu barne, [[Kanariak]] [[Ozeano Atlantikoa]]n, eta [[Balearrak]] [[Mediterraneoa]]n, eta zenbait uharte txiki Mediterraneoan. Uharte handienak hauek dira:

{|class="wikitable" style="font-size: 95%"
|-
! Uhartea !! [[Kilometro koadro]]ak !! Biztanleak
|-
|[[Mallorca]] || 3.620 || 862.397 
|-
|[[Tenerife]] || 2.034 || 899.833
|-
|[[Fuerteventura]] || 1.659 || 103.107
|-
|[[Kanaria Handia]] || 1.560 || 838.397
|-
|[[Lanzarote]] || 846 || 141.938
|-
|[[La Palma]] || 708 || 85.933
|-
|[[Menorca]] || 694 || 92.434
|-
|[[Eivissa (uhartea)|Eivissa]] || 571 || 125.053
|}

=== Erliebea ===
[[Fitxategi:Spain_topo.jpg|thumb|320px|Espainiako mapa topografikoa]]
Espainia herrialde menditsua da, [[goi-ordoki]] eta [[mendilerro]] ugarirekin. Batez besteko garaiera handia du, 660 metro,<ref name="batxi">{{erreferentzia|izena= Marga |abizena=Garizurieta |izena2=Carmen |abizena2=Sola |izena3=Mª Dolores |abizena3=Barinagarrementeria |url=http://www.erein.eus/media/primeros_capitulos/primer_capitulo1003.pdf |izenburua=Geografia, Batxilergoa 2. |argitaletxea= Erein argitaletxea, erein.eus|sartze-data=2017-6-2}}</ref> Europako bosgarren handiena [[Suitza]], [[Austria]], [[Liechtenstein]] eta [[Andorra]]ren ondotik. 

[[Iberiar goi-lautada]]k hartzen du Espainiaren erdialdea, [[Erdialdeko Sistema]]k bitan zatitua: Iparraldeko azpi goi-lautada (batez besteko garaiera 800 metro) eta Hegoaldeko azpi goi-lautada (600-700 metroko garaiera). Goi-lautadaren inguruan zenbait mendigune daude: [[Galizia-Leongo mendigunea]] ([[Pena Trevinca]], 2.127 metro) ipar-mendebaldean; [[Kantauriar mendikatea]] ([[Torre Cerredo]],  2.650 metro eta [[Peña Prieta]], 2.538 metro) eta [[Euskal Mendiak]] ([[Aitxuri]], 1.548 metro) iparraldean; [[Iberiar mendilerroa]] ([[Moncayo]], 2.316 metro) ipar-ekialdean; eta [[Sierra Morena]] ([[Sierra Madrona|Bañuelas]], 1.324 metro) hegoaldean.<ref name="batxi" />

Goi-lautadaren kanpoko mendiguneak hauek dira: iparraldean, [[Kantauri itsasoa]]ren eta [[Mediterraneoa]]ren artean, [[Pirinioak]] ([[Aneto]], 3.404 metro, eta [[Monte Perdido]], 3.355 metro); ipar-ekialdean, itsasertzaren paraleloan, [[Katalunia Kostaldeko Mendilerroak]]; eta hego-ekialdean [[Mendikate Betikoak]], Azkenik, bi sakonune handi daude: [[Ebroko harana|Ebroko sakonunea]], Pirinioen, Iberiar mendikatearen eta Katalunia Kostaldeko Mendilerroen artean; eta [[Guadalquivirreko sakonunea]], Sierra Morenaren eta Mendikate Betikoen artean.<ref name="batxi" /> Uharteetan Tenerifeko [[Teide]] (3.718 metro) nabarmentzen da, Espainiako gailurrik gorena.<ref name="batxi" />

<gallery mode="packed">
Spain_Ebre_river_in_Miravet.jpg|[[Ebroko harana|Ebroko sakonunea]]
Penhalba0505.jpg|[[Iberiar goi-lautada]], [[Ávilako probintzia|Ávila]]
Canon aniclo d mteperdido.jpg|[[Pirinioak]], [[Añiscloko arroila]]
P_n_despenaperros.jpg|[[Sierra Morena]]
Teide_and_Caldera_2006.jpg|[[Teide]] (3.718 metro), [[Tenerife]], Espainiako mendirik garaiena
</gallery>

=== Hidrografia ===
{{sakontzeko|Espainiako ibaien zerrenda}}
[[Fitxategi:Parque Monfragüe y el Río Tajo (2).JPG|thumb|eskuinera|250px|[[Tajo]] ibaia [[Monfragüeko Parke Nazionala|Monfragüen]], [[Cáceresko probintzia|Cáceres]]]]
Hiru isurialde daude Espainian:
* [[Bizkaiko golko]]koa:  [[Bidaso]], [[Nerbioi]], [[Asón (ibaia)|Asón]], [[Miera ibaia|Miera]], [[Besaya ibaia|Besaya]], [[Pas ibaia|Pas]], [[Sella]], [[Nalón]], [[Navia ibaia|Navia]], [[Eo]], [[Narcea]].
* [[Ozeano Atlantiko]]koa: [[Tambre (ibaia)|Tambre]], [[Ulla]], [[Miño]], [[Duero]], [[Tajo]], [[Guadiana]], [[Guadalquivir]].
* [[Mediterraneo]]koa: [[Fluvià]], [[Ter]], [[Tordera]], [[Llobregat]], [[Francolí]], [[Ebro]], [[Júcar]], [[Segura ibaia|Segura]],  [[Almanzora]], [[Andarax]], [[Adra ibaia|Adra]], [[Guadalfeo]], [[Guadalmedina]], [[Guadalhorce]] eta [[Guadiaro]].

Tajo (1.007 kilometro, 863 Espainian), Ebro (910 kilometro), Duero (897 kilometro, 684 Espainian), Guadiana (744 kilometro, 602 Espainian), eta Guadalquivir (657 kilometro) dira luzeenak.

=== Klima ===
Orografia eta kokapen geografikoaren eraginez, oso klima desberdinak daude Espainian. Hiru klima eremu nagusi daude, [[Köppen klima sailkapena]]ren arabera:<ref>{{erreferentzia|url=http://www.schweizerbart.de/resources/downloads/paper_free/55034.pdf |izenburua=World Map of the Köppen-Geiger climate classification updated – (see p.3) |argitaletxea= schweizerbart.de |sartze-data=2017-6-3}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.city-data.com/forum/attachments/weather/56180d1263187925-ultimate-climate-poll-koppen-climate-classification-kottek_et_al_2006.gif |izenburua=World Map of Köppen-Geiger Climate Classification |argitaletxea= city-data.com |sartze-data=2017-6-3}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bb/Koppen_World_Map_%28retouched_version%29.png |izenburua=World Map of Köppen-Geiger climate classification |argitaletxea= wikimedia.org |sartze-data=2017-6-3}}</ref>

* [[Klima mediterraneo]]a da hedatuena Espainian. Bi aldaera ditu:  
** klima mediterraneoa, uda beroekin, ''Csa'': Mediterraneoko eta hegoaldeko Atlantikoko itsasaldean, [[Andaluzia]] eta [[Extremadura]]ko barnealdean, eta erdialdeko zati handienean;
** klima mediterraneoa, uda freskoekin, ''Csb'': [[Gaztela eta Leon]]go mendebaldea, [[Gaztela-Mantxa]] ipar-ekialdea, [[Madrilgo Erkidegoa|Madrilgo]] iparraldea eta Galiziako leku batzuetan.
* Estepako klima (''BSk'', ''BSh'') herrialdearen hego-ekialdeko laurdenean ([[Murtziako Eskualdea]], [[Valentziako Erkidego]]ko hegoaldea eta Andaluziako ekialdea), eta baita Ebro Haranaren goi eta erdialdean ere ([[Nafarroa]]ko hegoaldea, [[Aragoi]]ko erdialdea eta [[Katalunia]]ko mendebaldea).
* [[Klima ozeaniko]] epela, ''Cfb'', herrialdearen iparraldeko laurdenean: Nafarroako iparraldea, [[Euskadi]], [[Kantabria]], [[Asturias]] eta Galiziako eskualde batzuk; [[Iberiar mendilerro]]ko lur garaietan eta [[Pirinioak|Pirinioetako]] ibarretan ere antzeko klima izan ohi da (klima subtropikal hezea, ''Cfa'').

Mota nagusi hauez gain, [[klima kontinental]]ak eta [[klima boreal|borealak]] (''Dfc'', ''Dfb'' / ''Dsc'', ''Dsb'') agertzen dira Pirinioetan, eta baita [[Kantauriar mendikatea|Kantauriar mendikate]], [[Erdialdeko Sistema]], [[Sierra Nevada (Espainia)|Sierra Nevada]] eta [[Iberiar mendilerroa|Iberiar mendilerroko]] alde batzuetan ere. Eta [[basamortuko klima]] (''BWk'', ''BWh'') daukate [[Almeríako probintzia|Almería]], [[Murtziako Eskualdea|Murtzia]] eta Kanarietako ekialdean. [[Klima tropikal]]a dute, berriz, Kanaria uharteetako behealdeetan.

== Historia ==
{{sakontzeko|Espainiako historia}}
=== Historiaurrea ===
[[Fitxategi:Dama_de_Elche.jpg|thumb|200px|eskuinera|[[Elxeko Dama]], [[iberiar]] artearen maisulana]]
Lehenengo hominidoak duela 1,2 milioi urte agertu ziren [[Iberiar penintsula]]n, [[Burgosko probintzia|Burgosko]] [[Atapuerca]] aztarnategian aurkitu diren arrastoen arabera.<ref>{{erreferentzia|url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6256356.stm| izenburua='First west Europe tooth' found |argitaletxea= news.bbc.co.uk | sartze-data=2017-6-2}}</ref> ''[[Homo antecessor]]''-en aztarna zaharrenak, berriz, orain dela 800.000 urte ingurukoak dira. Lehen ''[[Gizaki|Homo Sapiens]]'' gizakiak duela 40.000 urte agertu ziren, herri aurre-indoeuroparren arbasoak direnak, beste gizaki espezieak iraungi baitziren. Goi [[Paleolito]]an, duela 16.000 urte, [[Magdaleniar]] kultura garatu zen [[Bizkaiko golkoa]]ren inguruan, alegia, [[Euskal Herria]]n, [[Asturiasko Printzerria|Asturiasen]] eta [[Kantabria]]n, [[Dordoina]]rekin batera. Gizaki horiek bisonteak, zaldiak, eta beste animalia batzuk margotu zituzten haitzuloetan, duela 12.000-15.000 urte inguru; halakoak geratu dira, besteren artean, [[Altamirako leizea]]n (Kantabria).

[[Neolito]]an, K.a. 5.500 inguruan, [[Kanpai formako ontziaren kultura]] agertu zen. Mende horietan metalgintza eta nekazaritza garatu zen, eta [[monumentu megalitiko]]ak eraikitzen hasi ziren. El Algarko nekazari kultura K.a. 2.000. urtekoa da; metalen teknikak erabiltzen aitzindari izan ziren; [[brontze]]a, [[urre]]a eta [[zilar]]ra landu zituzten. K.a. 1.000 urte inguruan, itsasoko kultura garatu zen [[Tartessos]]en; [[iberiar]]rak, berriz, penintsularen ekialdean kokaturik zeuden. Itsasoko merkataritzak garrantzi handia izan zuen; [[fenizia]]rrek koloniak sortu zituzten hegoaldean, Gadir ([[Cádiz]]), Sexi ([[Almuñécar]]) eta Abdera ([[Adra]]),<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/5727.htm | izenburua= Los asentamientos fenicios |argitaletxea= artehistoria.com | sartze-data=2017-6-4}}</ref> eta [[Antzinako Grezia|greziarrek]] ipar-ekialdean, [[Empúries]] eta Rhode.<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/5728.htm | izenburua= La colonización griega |argitaletxea= artehistoria.com | sartze-data=2017-6-4}}</ref> K.a. 900. eta 800. urteetan [[zelta|herri zeltikoak]] hasi ziren Europako erdialdetik, Pirino mendiak gurutzatuz, Iberiar penintsulan sartzen.

=== Erromatar Inperioa eta germaniar inbasioak ===
{{sakontzeko|Hispania}}
{{kartografia automatikoa|teatro_erromatar|Espainiako Antzinako Erromatarren garaiko teatroen kokapena}}
[[Fitxategi:Hispania 2a division provincial.PNG|thumb|200px|Erromatarren lehen probintzia banaketa]]
[[Bigarren Gerra Punikoa]]rekin hasita, [[K.a. 218]]. urtean, [[Antzinako Erroma|Erroma]] pixkanaka nagusi egin zen [[Iberiar penintsula]]n; erresistentziarik handiena [[Iberiar goi-lautada|Goi-lautadan]] aurkitu zuen. [[Hispania]] izena eman zioten. Bi probintzia sortu zituzten [[Erromatar Errepublika|Errepublika]] garaian, [[Hispania Ziterior]] eta [[Hispania Ulterior]]. [[Zesar Augusto]]ren garaian, Hispania Ulterior bitan banandu zen, [[Betika]] eta [[Lusitania]], eta Hispania Citeriorri  [[Hispania Tarraconensis|Tarraconensis]] izena eman zioten. Geroago, probintzia honen mendebaldea bereizi zen, [[Gallaecia]] izenarekin. [[Diokleziano]]k Tarraconensis berriro zatitu zuen, [[Carthaginensis]] probintzia sortuz. Probintzia horiek guztiek, [[Mauretania Tingitana]]rekin batera, Hispania diozesia osatzen zuten, [[Galia]]ko prefekturapean.

Erromatar aginteak iraun zuen sei mendeetan, bertako biztanleak erromatartuak izan ziren, eta tokiko buruak erromatar aristokraziaren parte bilakatu ziren.<ref name="congre">{{erreferentzia|izena= Robert |abizena= Rinehart |izena2= Seeley |abizena2= Jo Ann Browning| url= https://www.loc.gov/collections/country-studies/?fa=segmentof:frdcstdy.spaincountrystud00sols_0/&st=gallery&sb=shelf-id&c=20| izenburua=A Country Study: Spain. Chapter 1 – Hispania |argitaletxea= Library of Congress Country Series, loc.gov | hizkuntza = en | sartze-data=2017-6-3}}</ref> Hispaniak [[urre]], [[artile]], [[oliba olio]], [[ardo]] eta [[zereal|laborez]] hornitu zuen Erromatar Inperioa. [[Hadriano]], [[Trajano]] eta [[Teodosio I.a Handia|Teodosio]] enperadoreak eta [[Seneka]] filosofoa Hispanian jaio ziren. Kristautasuna [[I. mende]]an iritsi zen, eta [[II. mende]]an hartu zuen indarra hirietan.<ref name="congre" />

[[V. mende]]an, [[germaniar herriak]] iritsi ziren; [[suebo]], [[alano]] eta [[bandalo]]ak [[409]]an, eta [[bisigodo]]ak [[416]]an. Azkenak izan ziren garaile. Penintsula ia osorik hartzen zuen [[Bisigodoen Erresuma]] sortu zuten; hiriburua [[Toledo]]n zegoen. [[VII. mende]]aren hasieran, [[Rekaredo]], [[arrianismo]]a utzirik, [[katolizismo]]ra bihurtu zen, alegia hispanoerromatarren erlijiora.<ref name="harluxet">{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=Espainia7 | izenburua= Espainia |argitaletxea= Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa, euskadi.net | sartze-data=2017-6-4}}</ref> [[Isidoro Sibiliakoa]]ren lana funtsezkoa izan zen bihurrera horretan.

=== Erdi Aroa: Al-Andalus eta erresuma kristauak ===
{{sakontzeko|Al-Andalus}}
[[Fitxategi:Leon 1030.png|thumb|220px|ezkerrera|[[Taifa]] erresumak, [[Leongo Erresuma]] eta [[Nafarroako Erresuma]] [[1030]]ean]]
[[VIII. mende]]aren hasieran, [[Iparraldeko Afrika]]ko [[mairu]] [[musulman]]ek penintsulan sartu ziren eta, bisigodoen arteko liskarrak baliatuz, ia osorik beretu zuten denbora gutxian. Ipar-mendebaldeko eskualde menditsuak besterik ez zion eutsi konkistari. [[Xaria|Lege islamikoaren]] azpian, [[kristau]] eta [[judu]]ei uzten zitzaien beren erlijioa praktikatzen, baina zerga berezi bat (''jizya'') ordaindu behar izaten zuten, eta musulmanek baino eskubide gutxiago zeukaten.<ref>{{erreferentzia|izena= Dario |abizena= Fernandez-Morera  |url= https://world.wng.org/2016/09/life_as_a_dhimmi_in_medieval_islamic_spain| izenburua=Life as a dhimmi in medieval Islamic Spain |argitaletxea= world.wng.org | hizkuntza = en | sartze-data=2017-6-3}}</ref> Asko musulman bihurtu ziren, eta [[X. mende]] amaieran [[muladi]]ak (iberiar jatorriko musulmanak) gehiengoa ziren [[Al-Andalus]]ko biztanlerian.<ref>{{erreferentzia|izena= Thomas F. |abizena= Glick |url= http://libro.uca.edu/ics/ics5.htm| izenburua=Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages. Chapter 5: Ethnic Relations |argitaletxea= libro.uca.edu | hizkuntza = en | sartze-data=2017-6-3}}</ref> [[Guadalquivir]]ren haranean, [[Valentziako Erkidegoa|Valentziako]] itsasaldeko ordokian, [[Ebro]]ren haranean eta, geroago, [[Granadako probintzia|Granadan]], Iparraldeko Afrikan jatorria zuten [[berbere]] komunitate handiak kokatu ziren.<ref name="paine">{{erreferentzia|izena= Stanley G. |abizena= Payne |url= http://libro.uca.edu/payne1/spainport1.htm| izenburua= A History of Spain and Portugal; Chapter 2: Al-Andalus |argitaletxea= libro.uca.edu | hizkuntza = en | sartze-data=2017-6-3}}</ref>

[[Fitxategi:Mosque_Cordoba.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Kordobako meskita]]]]
[[Omeiatar Kalifa-herria|Omeiatar Kalifa-herriko]] emirrek gobernatu zuten [[Al-Andalus]] [[756]] arte. Urte horretan [[Abd ar-Rahman I.a]]k [[Kordobako Emirerria|Kordobako Emirerri]] independentea sortu zuen. [[929]]an, [[Abd ar-Rahman III.a]]k [[Kordobako Kalifa-herria|Kordobako kalifa]] izendatu zuen bere burua;<ref name="harluxet" /> haren agintaldian [[Kordoba]] izan zen Mendebaldeko Europako hiririk handiena eta aberatsena. Jakintsu musulman eta juduen lanaren bidez, [[Antzinako Grezia]]ko kultura ezagutarazi zen. Aipagarriak dira [[Averroes]], [[Ibn al-Arabi]] eta [[Maimonides]] filosofoak. [[XI. mende]]an, [[Kordobako Kalifa-herria]] [[taifa]] erresumetan zatitu zen.<ref name="paine" /> Iparraldeko Afrikatik iritsitako [[Almorabide]] eta [[Almohade dinastia|Almohadeek]] taifak batu zituzten, eta Islamaren ikusmolde hertsiagoa ezarri zuten.

[[Asturiasko Erresuma]] kristaua VIII. mende hasieran sortu zen, [[Covadongako gudua]]ren ostean. [[739]]an, musulmanak egotziak izan ziren [[Galizia]]tik. [[910]]an, [[Leongo Erresuma]] sortu zen, hiriburua [[Oviedo]]tik [[León (Espainia)|Leónera]] eraman zutelarik. Denbora luzean hori izan zen erresuma kristaurik garrantzitsuena; [[1065]]ean, [[Gaztelako Erresuma]] bilakatu zen. Pirinioetan, berriz, [[Nafarroako Erresuma]] eratu zen mendebaldean eta zenbait konderri erdialdean ([[Aragoiko Konderria|Aragoi]], [[Sobrarbeko Konderria|Sobrarbe]] eta [[Ribagortzako Konderria|Ribagorza]]), eta frankoek [[Hispaniako Marka]] sortu zuten ekialdean. Kordobako Kalifa-herria taifetan zatitu zenean, erresuma kristauek iniziatiba hartu eta hegoalderantz zabaldu zituzten beren lurraldeak. Nafarroako Erresumak [[XI. mende]]an izan zuen bere une gorena, [[Errioxa]] konkistatu eta Aragoi, Sobrarbe eta Ribagorzako konderriak bereganatu zituenean.<ref name="harluxet" />

[[Fitxategi:LibroDesJuegasAlfonXAndCourt.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Alfontso X.a Gaztelakoa]]]]
XI. mende amaieran, [[Cluny ordena|Clunyko ordenak]] bultzatuta hiriak eta burguak sortzen hasi ziren Penintsula iparraldean barrena [[Santiago de Compostela|Santiagoraino]], «frankoek» kolonizatuak (gehienetan [[okzitaniar]]rak), [[Donejakue bidea|Donejakue bide]] ''frantses'' deituaren hasieratzat jo izan dena. Santiago sinbolismo kristau handiko hiri bihurtu zen Penintsulako erresuma kristauentzat. [[1085]]ean, kristauen garaipen estrategikoa izan zen [[Toledo]] hiria hartzea. [[1118]]an, [[Alfontso I.a Nafarroakoa]]k [[Zaragoza]] konkistatu zuen. [[1134]]an, Alfontso I.a hil ostean, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroa]] eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoi]] behin-betiko bereizi ziren. Harrezkero, Gaztelako Alfontso VIII.ak eta bere aurreko erregeek estutu egin zuten Nafarroaren gaineko presioa. [[Nafarroako Erresumaren inbasioa (1199-1200)|1199tik 1200era, Nafarroa inbaditu zuen]], eta erresuma hori itsaso irteera zuzenik gabe utzi, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaia eskuratuta.

[[XII. mende]]an, Ipar Afrikako almorabideen eta almohadeen esku-hartze militarrak geldiarazi egin zuen erresuma kristauen oldarraldia Al-Andalusen barrena. [[1212]]an, baina, Gaztela, Aragoi eta Nafarroak bat eginik [[Navas de Tolosako gudua]]n almohadeak garaitu zituzten. Handik aurrera, kristauek hegoaldeko gotorleku nagusiak eskuratu zituzten: Kordoba [[1236]]an eta [[Sevilla]] [[1248]]an. [[XIII. mende]]an, [[Aragoiko Koroa]]k indar handia lortu zuen Mediterraneoan zehar, eta [[Siziliako Erresuma]] konkistatu zuen.<ref name="paine2">{{erreferentzia|izena= Stanley G. |abizena= Payne |url= http://libro.uca.edu/payne1/spainport1.htm| izenburua= A History of Spain and Portugal; Chapter 5: The Rise of Aragon-Catalonia |argitaletxea= libro.uca.edu | hizkuntza = en | sartze-data=2017-6-4}}</ref> Garai hartan sortu ziren [[Palentzia]]ko (1212/1263) eta [[Salamancako Unibertsitatea|Salamancako]] (1218/1254) unibertsitateak. [[Izurri Beltza]]k herrialdea sakailatu zuen [[1348]]tik aurrera.<ref>{{erreferentzia|izena= Xabier |abizena= Martin |url= http://www.berria.eus/paperekoa/1539/046/001/2011-09-22/herio_beltzaren_eragilea.htm| izenburua= Herio Beltzaren eragilea |argitaletxea= berria.eus | sartze-data=2017-6-4}}</ref>

=== Aro Modernoa ===
{{sakontzeko|Amerikaren Aurkikuntza|Espainiar Inperioa}}
[[Fitxategi:Emanuel_Gottlieb_Leutze_-_Columbus_Before_the_Queen.JPG|thumb|270px|eskuinera|[[Kristobal Kolon]], [[Fernando II.a Aragoikoa]] eta [[Elisabet I.a Gaztelakoa]] [[Alhambra]]n batzartuak]]
[[1469]]an, Aragoiko [[Fernando II.a Aragoikoa|Fernando II.aren]] eta Gaztelako [[Elisabet I.a Gaztelakoa|Elisabet I.aren]] ezkontzaren bitartez, bi erreinu kristau nagusiak elkartu ziren. [[1478]]an, [[Kanariak]] konkistatu zituzten, eta [[1492]]an [[Granadako Erresuma|Granada]], azken erresuma musulmana.<ref>{{erreferentzia |izena= |abizena= |url= http://www.bbc.co.uk/religion/religions/islam/history/spain_1.shtml| izenburua= Muslim Spain (711-1492) |argitaletxea= bbc.co.uk | hizkuntza = en | sartze-data=2017-6-3}}</ref> Urte berean, [[Errege-erregina Katolikoak|Errege-erregina Katolikoek]] juduak kanporatu zituzten Gaztela eta Aragoitik.<ref>{{erreferentzia | url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/1487.htm | izenburua = Pacificación interna y medidas unificadoras | aldizkaria = Artehistoria.com | hizkuntza = es | sartze-data=2017-6-4}}</ref> [[1512]]an, Gaztelako eta Aragoiko armadak baliatuz, Fernando II.ak Gaztelako [[Nafarroako konkista|Nafarroako Erresuma inbaditu zuen]]: euskal erresumak bere independentzia galdu zuen Pirinioez hegoaldera, baina errege berriak haren erresuma izaera gorde nahi izan zuen, [[Gaztelako koroa|Gaztelako Koroaren]] barruan (1516).

1492an, [[Kristobal Kolon]] Ameriketara iritsi zen, eta aurkikuntza horren ondorioz, Espainia indar kolonial bihurtu zen. [[1516]]an, [[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.a]], [[Hamazazpi Probintziak|Herbehereetako]] [[habsburgotar]] erregea, izendatu zuten Espainiako errege; [[1520]]an, aitona [[Maximiliano I.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Maximiliano]] zendu ostean, [[Germaniako Erromatar Inperio Santu]]ko enperadore hautatu zuten, Karlos V.a izenaz. Europako nagusigoari Ameriketako konkistak gehiturik, Espainiako monarkia Munduko ahaltsuena bilakatu zen. Baina aurkariak ere izan zituen. Gaztelan gogorki zapaldu zuen [[Gaztelako Komunitateen Gerra|Komuneroen Matxinada]] eta, gertaeron lorratzean, armada nafar-frantsesak berreskuratutako Nafarroa berriz okupatu zuen (1521), oraingoan behin betiko. Alemanian [[Martin Luther]]ren [[erreforma protestantea]]rekin bat egin zuten printzeen aurka borrokatu zen. Azkenik, [[Augsburgeko bakea]] sinatu behar izan zuen [[1555]]ean.<ref>{{erreferentzia|izena=José Luis |abizena= de las Heras |url= http://www.cervantesvirtual.com/bib/historia/CarlosV/7_6_heras.shtml| izenburua= El proyecto europeísta de Carlos V | argitaletxea = Cervantesvirtual.com | hizkuntza = es | sartze-data=2017-6-4}}</ref> Horiek horrela, [[1556]]an Karlosek inperioa zatitu zuen: Alemania anaia [[Fernando I.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Fernandori]] utzi zion; Espainia, Italia, Herbehereak eta Ameriketako inperioa, berriz, [[Filipe II.a Espainiakoa|Filipe]] semeari.<ref name="harluxet" /> 

{{irudi bikoitza|left|Carlos V en Mühlberg, by Titian, from Prado in Google Earth.jpg|156|Portrait of Philip II of Spain by Sofonisba Anguissola - 002b.jpg|150|[[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.a]] eta [[Filipe II.a Espainiakoa|Filipe II.a]] [[habsburgotar|Karlos I.a]] erregeak}}
Filipe II.a izan zen Habsburgotarren artean espainiarrena. Europako nagusigoari eusteaz gain, [[Portugalgo Erresuma]] ere bereganatu zuen.<ref name="harluxet" /> Oso elizkoia baitzen, bere helburu nagusietako bat Erromako fede katolikoaren alde borrokatzea zen. Hori zela eta, gudu eta bidaldi askotan sartu zuen herria: [[Frantziako Erlijio Gerrak]] eta [[Laurogei Urteko Gerra]] protestanteen aurka, [[Lepantoko gudua]] otomandarren aurka; [[1588]]an, [[Ingalaterra]] inbaditzera zihoan [[Itsas Armada Garaiezina]]k sekulako hondamena jasan zuen. Filipe II. aren ondoren, hiru habsburgotar izan ziren errege, oso ahulak denak, eta herriak beherakada handia egin zuen urte haietan. [[1609]]–[[1613]] bitartean, [[Filipe III.a Espainiakoa|Filipe III.aren]] aginduz, [[Moriskoen kanporatzea|moriskoak kanporatuak izan ziren]].<ref>{{erreferentzia | url= http://www.hiru.eus/eu/historia/los-austrias-menores | izenburua= Austria txikiak  | aldizkaria = Hiru.eus | sartze-data=2017-6-5}}</ref> [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.ak]] [[Olivares konde-dukea]]ren esku utzi zuen gobernua. Portugal [[1640]]an bereizi zen, eta [[1659]]an [[Pirinioetako Hitzarmena]] sinatu zuten Espainia eta Frantziak, [[Hogeita Hamar Urteko Gerra]]ri amaiera emateko.

[[Fitxategi:La_familia_de_Felipe_V_(Van_Loo).jpg|thumb|270px|eskuinera|[[Filipe V.a Espainiakoa|Filipe V.aren]] familia, [[Louis-Michel van Loo|van Looren]] margoa]]
Habsburgotarren agintaritza [[1700]]ean bukatu zen, [[Karlos II.a Espainiakoa|Karlos II.a]] seme-alabarik gabe hil zenean. [[Luis XIV.a Frantziakoa]]ren biloba [[Filipe V.a Espainiakoa|Filipe Anjoukoa]] izendatu zuten ondorengo, baina [[Leopoldo I.a Austriakoa]]k ez zuen onartu borboien dinastia ezartzea.<ref name="harluxet" /> Horrek [[Espainiako Ondorengotza Gerra]] (1701–1714) ekarri zuen. Filipe V.aren tropek Bartzelonari eraso egin, eta kataluniar erresistentzia zapaldu zuten, habsburgotarren aldekoa. Horren ondorioz, Espainiak galdu egin zituen [[Espainiar Herbehereak|Herbehereak]], [[Milanerria]], [[Sardiniako Erresuma|Sardinia]] eta [[Napoliko Erresuma|Napoli]]. Gainera, erregetzaren peko administrazioa berdintzeko lehen aurrerapauso handia eman zen: [[Oin Berriko Dekretuak]], Katalunian gaztelar lege eta hizkuntza eredua ezartzen zutenak. [[XVIII. mende]]an, borboitarrek ([[Filipe V.a Espainiakoa|Filipe V.a]], [[Fernando VI.a Espainiakoa|Fernando VI.a]] eta [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos III.a]]) administrazioa eta gudarostea berritu zituzten, eta herrialdea modernizatzen ahalegindu ziren, horretarako zentralismoa eta [[despotismo ilustratu]]a ezarriz. Ekonomiaren egoerak hobera egin zuen, eta biztanleak ugaldu egin ziren.

=== XIX. mendea ===
{{sakontzeko|Iberiar Penintsulako Gerra|Karlistaldiak|Elisabet II.a Espainiakoaren erregealdia|Seiurteko demokratikoa}}
[[Fitxategi:El_Tres_de_Mayo,_by_Francisco_de_Goya,_from_Prado_in_Google_Earth.jpg|thumb|270px|ezkerrera|[[Maiatzaren hiruko fusilamenduak]], [[Iberiar Penintsulako Gerra]]ko gertaera, [[Goya]]ren margoa]]
[[1793]]an, [[Frantziako Iraultza]]ren ondoan, Espainia gerran sartu zen [[Frantziako Lehen Errepublika|Frantziako Errepublikaren]] aurka, [[Lehen Koalizioa]]ren barnean. [[1795]]ean sinatutako [[Basileako Bakea]]ren ondorioz, [[Hispaniola]] uhartearen bi heren galdu zituen.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena= Enrique | abizena= Giménez López |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/6851.htm | izenburua= La Paz de Basilea | aldizkaria = artehistoria.com | sartze-data=2017-6-5}}</ref> [[Hirugarren Koalizioaren Gerra]]n, berriz, Frantziarekin elkar hartu zuen, baina [[Erresuma Batu]]ko itsas armada nagusitu zitzaion [[Trafalgarko gudua]]n.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | url= http://www.nationalgeographic.com.es/historia/grandes-reportajes/batalla-trafalgar-ultima-victoria-nelson_10801 | izenburua= La batalla de Trafalgar, la última victoria de Nelson | aldizkaria = National Geographic | sartze-data=2017-6-5}}</ref>

[[1808]]an, [[Napoleon Bonaparte]]k Espainia inbaditu zuen, eta [[Karlos IV.a Espainiakoa|Karlos IV.ak]] Napoleonen anaia [[Josef Bonaparte|Josefen]] alde abdikatu behar izan zuen. Espainiar herriak ez zuen errege hori onartu, eta frantsesen aurkako [[Iberiar Penintsulako Gerra]] hasi zen. [[1810]]ean, [[Cadizko Gorteak]] batzartu ziren, Bonaparteren kontrako indarrak batzeko eta [[1812ko Espainiako Konstituzioa|konstituzio liberala]] idazteko.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena= Rafael |abizena= Sánchez Mantero |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/6903.htm | izenburua= El camino hacia las Cortes | aldizkaria = Artehistoria.com | sartze-data=2017-6-5}}</ref> [[1814]]an, gudaroste espainiar eta britainiarrek garaitu zituzten Napoleonen osteak, eta borboitarrak itzuli ziren erregetzara [[Fernando VII.a Espainiakoa|Fernando VII.arekin]]. Penintsulako gerra profitatuz, Espainiak Ameriketan zeuzkan kolonia gehienetan iraultzak piztu, eta independentzia adieraziz joan ziren. [[1825]]erako, Espainiak bi kolonia besterik ez zuen Ameriketan: [[Kuba]] eta [[Puerto Rico]].<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena= Federico | abizena= Lara Peinado | izena2= Joaquín | abizena2=  Córdoba Zoilo |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/2580.htm | izenburua= La independencia del Imperio Español | aldizkaria= Artehistoria.com | sartze-data=2017-6-5}}</ref>

[[Fitxategi:Portrait of Isabella II of Spain.png|thumb|160px|eskuinera|[[Elisabet II.a Borboikoa (Espainia)|Elisabet II.a]]]]
Fernando VII.ak Napoleonen kontrako gerran idatzi zen konstituzio liberala kendu eta errege absolutu gisa gobernatu zuen, [[1820]]an burgesia liberalak beste konstituzio berri baten mendeko jartzera behartu zuen arte; [[Hirurteko Liberala]] izan zen. [[1823]]an, ordea, Frantziako [[San Luisen Ehun Mila Semeak|San Luisen Ehun Mila Semeen]] laguntzarekin, liberalismoa eraitsi eta absolutismoa ezarri zen berriro. Fernando VII.a hiltzean, [[Elisabet II.a Borboikoa (Espainia)|Elisabet II.a]] bihurtu zen erregina, baina haren osaba [[Karlos Maria Isidro Borboikoa|Karlos Maria Isidrok]] ere galdegin zuen tronua; horrela lehertu zen [[Lehen Gerra Karlista]]. Ez zen dinastia afera hutsa: Elisabet erreforma liberalen eta zentralizazioaren alde zegoen; Karlosen aldekoak berriz, kontserbadoreak ziren, eta foruak errespetatzearen aldekoak.<ref>{{erreferentzia | url= http://karlismoa.euskomedia.org/lehen_karlistaldia_18331840.html | artikulua = Lehen karlistaldia: 1833-1840 | izenburua = Karlismoa Euskal Herrian | argitaletxea= Euskomedia Fundazioa | sartze-data=2017-6-5}}</ref><ref name="harluxet" /> [[1840]]an liberalak nagusitu baziren ere, [[1846]]an [[Matinerren Gerra|karlistak altxatu ziren Katalunian]]; orduan ere ez zuten arrakastatik izan.<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena=  |url= http://karlismoa.euskomedia.org/liberalen_nagusitasuna_18401868.html | artikulua = Liberalen nagusitasuna: 1840-1868 | izenburua = Karlismoa Euskal Herrian | argitaletxea= Euskomedia Fundazioa | sartze-data=2017-6-6}}</ref>
 
[[Fitxategi:Barcelona,_proclamación_de_la_república,_aspecto_de_la_plaza_de_San_Jaime_en_la_mañana_del_21_de_febrero,_de_Pellicer.jpg|thumb|270px|ezkerrera|[[Espainiako Lehen Errepublika|Lehen Errepublikaren]] aldarrikapena [[Bartzelona]]ko [[Sant Jaume plaza]]n, [[1873]]ko otsaila]]
Elisabet II.aren erreginaldian jazarraldi militar ugari izan zen, bai aurrerazale, bai kontserbadore. [[1868]]ko iraileko iraultzak eman zion hasiera [[Seiurteko demokratikoa]]ri. Erreginak erbestera alde egin behar izan zuen eta, ondoko urtean, gizonezkoen [[sufragio unibertsal]] zuzenez hautatutako gorte konstituziogileek konstituzio berria onartu zuten. [[1870]]ean, gorteek [[Amadeo I.a Espainiakoa|Amadeo Savoiakoa]] hautatu zuten Espainiako errege. [[1872]]an, [[Hirugarren Gerra Karlista]] hasi zen, karlisten altxamendu baten bidez.<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena=  |url= http://karlismoa.euskomedia.org/garaipena_lortzeko_beste_aukera_bat_18681876.html | artikulua = Garaipena lortzeko beste aukera bat: 1868-1876 | izenburua = Karlismoa Euskal Herrian | argitaletxea= Euskomedia Fundazioa | sartze-data=2017-6-6}}</ref> [[1873]]an [[Espainiako Lehen Errepublika]] aldarrikatu arren,<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es |izena=Angel | abizena=Bahamonde |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/7018.htm | izenburua = La I República | aldizkaria = Artehistoria.com | sartze-data=2017-6-6}}</ref> [[1874]]an Borboien monarkia berrezarri zen, Elisabet II.aren seme [[Alfontso XII.a Espainiakoa|Alfontso XII.a]] errege izendaturik.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena=Carlos | abizena=Dardé |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/7090.htm | izenburua = La Restauración | aldizkaria= artehistoria.com | sartze-data=2017-6-6}}</ref> [[Espainiako 1876ko konstituzioa|1876ko konstituzioa]] onartu zenetik aurrera, [[Práxedes Mateo Sagasta]] buru zuten liberalak eta [[Antonio Cánovas del Castillo]] buru zuten kontserbadoreak txandakatu ziren gobernuan.<ref name="errestau">{{erreferentzia|izena=|abizena= |url= http://www.hiru.eus/eu/historia/la-restauracion-espanola | izenburua= Espainiako Errestaurazioa | aldizkaria = Hiru.eus | sartze-data=2017-6-6}}</ref> Erregimen horren arabera, adin batetik gorako gizonek, ekonomiaz aberatsak edo goi ikasketadunak, bozkatu zezaketen hauteskundeetan: Espainiako biztanleriaren % 3a. 

Mendean zehar burgesia indartu egin zen, eta Espainiako ekonomia garatzen hasi; industria iraultza, hala ere, ez zen mende bukaera arte gertatu. [[1885]]ean, Alfontso XII.a hil zen, eta haren alarguna [[Maria Kristina Austriakoa|Maria Kristina]] izan zen erregeordea, [[Alfontso XIII.a Espainiakoa|Alfontso  XIII.a]] adinduna izan arte.<ref name="errestau" /> [[1895]]ean, [[Kubako Independentzia Gerra]] hasi zen, eta [[1898]]an, USS Maine itsasontziaren hondoratzearen ostean, [[Estatu Batu]]ek gerra deklaratu zioten Espainiari.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena=Carlos |abizena=Dardé |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/7129.htm | izenburua= La guerra de Cuba | aldizkaria = artehistoria.com | sartze-data=2017-6-6}}</ref> [[Espainia-Estatu Batuak Gerra|Estatubatuarrek azpiraturik]], Espainiak itsasoaz bestaldean geratzen zitzaizkion koloniak galdu zituen: [[Kuba]], [[Filipinak]], [[Guam]] eta [[Puerto Rico]]. Testuinguru horretan sortu zen [[98ko belaunaldia]] idazle taldea.<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://www.hiru.eus/eu/literatura/la-generacion-del-98-i | izenburua= 98ko belaunaldia (I) | aldizkaria = Hiru.eus | sartze-data=2017-6-7}}</ref>

=== XX. mendea ===
[[Fitxategi:Bundesarchiv_Bild_102-09411,_Primo_de_Rivera_und_der_König_von_Spanien.jpg|thumb|160px|eskuinera|[[Alfontso XIII.a Espainiakoa|Alfontso  XIII.a]] eta [[Miguel Primo de Rivera]] [[1930]]ean]]
{{sakontzeko|Primo de Riveraren diktadura|Espainiako Bigarren Errepublika|Espainiako Gerra Zibila|Frankismo|Espainiako trantsizioa}}
[[XX. mende]] hasieran, sozialismoak eta anarkismoak garrantzi handia hartu zuten, eta baita Katalunia eta Hego Euskal Herriko alderdi abertzaleek ere.<ref name="harluxet" /> Espainia neutrala izan zen [[Lehen Mundu Gerra]]n, eta hori onuragarria izan zen merkataritzarentzat. Baina [[Marokoko Protektoratu Espainiarra|Marokoko Protektoratu Espainiarrean]] piztutako [[Rifeko Gerra]]k galera handiak eragin zituen; gobernuaren eta monarkiaren ospeak lurra jo zuen, eta militarrak ez zeuden pozik. Horiek horrela, [[1923]]ko irailaren 13an [[Miguel Primo de Rivera]] jeneralak estatu-kolpea jo zuen. 

[[Primo de Riveraren diktadura]] [[1930]]ean amaitu zen, eta ondoko urtean, [[1931]]ko apirilaren 14an, [[Espainiako Bigarren Errepublika|Bigarren Errepublika]] aldarrikatu zen. Errepublika garaian, erreforma garrantzitsuak abiarazi ziren herrialdea modernizatzeko (nekazaritza erreforma, armadaren berregituratzea, hezkuntza erreforma), [[sufragio unibertsal]]a ezarri zen, emakumeei boto eskubidea emanez, eta lehenbiziko autonomia estatutuak onartu ziren (Kataluniakoa [[1932]]an, Euskadi eta Galiziakoak [[1936]]an).<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | url= http://www.historiasiglo20.org/HE/13a-1.htm |izenburua= La Constitución de 1931 y el bienio reformista | aldizkaria= Historiasiglo20.org | sartze-data= 2017-06-07}}</ref><ref name="hist20">{{erreferentzia | hizkuntza = es | url= http://www.historiasiglo20.org/HE/13a-2.htm |izenburua= El bienio radical-cedista. La revolución de 1934. Las elecciones de 1936 y el Frente Popular | aldizkaria = Historiasiglo20.org| sartze-data= 2017-06-07}}</ref> Lehenbiziko bi urteetan [[Niceto Alcalá Zamora]] izan zen presidentea, errepublikarren eta sozialisten laguntzarekin, eta [[Alejandro Lerroux]] [[1933]]–[[1336]] bitartean, eskuinaren babesarekin. Polarizazio politikoa oso handia zen, eta bortxakeriako ekintzak ere izan ziren: eliza eta komentuen erretzea, [[Sanjurjada|José Sanjurjoren matxinada]], [[Casas Viejasko gertakariak]], [[1934ko Iraultza]] eta buruzagi politikoen aurkako atentatuak.<ref>{{erreferentzia|izena= José Luis |abizena= de la Granja Sáinz |izena2= Javier |abizena2= Ugarte Tellería |url= http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee71216 | izenburua = Guda Zibila 1936-1939 | aldizkaria=Auñamendi Eusko Entziklopedia | sartze-data= 2017-06-07}}</ref><ref name="hist20"/><ref name="tamames">{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena=Ramón | abizena=Tamames Gómez | url= https://books.google.es/books?id=N584AwAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false | izenburua= Breve historia de la guerra civil |argitaletxea= Ediciones B | sartze-data=2017-6-8}}</ref>
[[Fitxategi:Bundesarchiv_Bild_183-H25224,_Guernica,_Ruinen.jpg|eskuinera|thumb|250px|[[Gernikako bonbardaketa]], 1937ko apirilaren 26a.]]
[[1936]]ko otsaileko hauteskundeetan [[Fronte Popularra (Espainia)|Fronte Popularra]], ezkerreko alderdien koalizioa, nagusitu zen, eta [[Manuel Azaña]] izendatu zuten presidente. Errepublikaren erreformak geldiarazteko asmoz, uztailaren 17 eta 18an, armadaren zati handi batek [[1936ko uztaileko Espainiako estatu-kolpea|estatu-kolpea]] jo zuen; hiri handi gehienek ([[Madril]], [[Bartzelona]], [[Bilbo]], [[Valentzia]], [[Málaga]], [[Donostia]]), ordea, Errepublikari leial iraun zuten.<ref name="tamames"/> Espainia bi gunetan zatiturik gelditu zen, bata gobernu errepublikarraren mendekoa eta bestea matxinoek kontrolatzen zutena, eta [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibila]] hasi zen. [[Francisco Franco]] bilakatu zen buruzagi kolpista nagusia 1936ko udazkenean. Hauek [[Alemania Nazia]]ren eta [[Italiako Errepublika Soziala|Italia Faxistaren]] laguntza handia izan zuten; errepublikarrek barneko eta kanpoko laguntza zuten, sozialistena, komunistena, eta zenbait liberalena, eta baita [[Sobietar Batasuna]]rena ere. Hurrengo hiru urtean, milioi erdi bat gizabanako hil ziren: guda zelaian 300.000, eta errepresioaren ondorioz 200.000. Guda zelaietatik at egindako hilketa horietatik, 50.000 errepublikarren kontrolpeko eremuan izan ziren (faxisten estatu kolpearen ondorengo bost hilabeteko kaos hartan, ia guztiak), eta gainerakoak frankistek eragin zituzten. Errepublikar agintariek, beren kontrolpeko eremuan, hilketak gerarazten saiatu ziren; agintari frankistek, berriz, hilketa horiek egiten lagundu zuten, aurkariak eta aurkari izan zitezkeenak hiltzea beren gobernua sendotzeko nahita erabilitako estrategia izan zen.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena= Tereixa | abizena= Constenla| url= http://www.elpais.com/articulo/portada/Espana/masacrada/elpepusoceps/20110327elpepspor_10/Tes | izenburua= España masacrada | egunkaria = El País | data= 2011-03-27}}</ref> Gerra 1939ko apirilaren 1ean amaitu zen, frankisten garaipenarekin. 

[[Fitxategi:Francisco_Franco_1930.jpg|thumb|190px|eskuinera|[[Francisco Franco]]k agindu zuen Espainian 1939-1975 bitartean]]
Gerra Zibila matxinoek irabazirik, Francisco Franco jarri zen estatuburu; demokrazia suntsiturik, diktadura ezarri zuen. Frankismoak gogor zapaldu zituen erregimenaren aurkariak, bereziki lehenbiziko urteetan. 400.000 lagun erbestera joan ziren, beste hainbeste kartzelatuak izan ziren, eta 50.000 hilaraziak.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernando |abizena= Mendiola Gonzalo |url= http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee153855/141913| izenburua= Frankismoa: Errepresioa, erregimenaren oinarria | aldizkaria= Auñamendi Eusko Entziklopedia | sartze-data=2017-6-8}}</ref> [[1937]]an sortutako ''Falange Española Tradicionalista y de las JONS'' zen legezko alderdi politiko bakarra.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernando |abizena= Mendiola Gonzalo |url= http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee153855/141914?idi=es| izenburua= Frankismoa: Lau Hamarkadetako diktadura (1936-1975): Erregimenaren egituratze politikoa | aldizkaria = Auñamendi Eusko Entziklopedia | sartze-data=2017-6-8}}</ref> [[Ardatzeko potentziak|Ardatzeko potentziekin]] kidetasun handiak bazituen ere, Francoren erregimenak neutral iraun zuen [[Bigarren Mundu Gerra]]n.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena=María de los Ángeles | abizena= Egido León | url= http://revistas.uned.es/index.php/ETFV/article/view/2672 | izenburua= Franco y las potencias del Eje: la tentación intervencionista de España en la Segunda Guerra Mundial | aldizkaria= Espacio, Tiempo y Forma | sartze-data=2017-6-8}}</ref> Gerra ondoan, herrialdea isolaturik gelditu zen, eta [[Nazio Batu]]etatik at. [[1955]]etik aurrera, egoera aldatuz joan zen; izan ere, [[Gerra Hotza]] zela eta, Estatu Batuentzat garrantzi estrategiko handia zuen Espainian base militarrak ezartzeak, eta Franco horretaz baliatu zen. Autoritarismoa, nazionalismoa, oso katolizismo kontserbadorea sustatzea ([[nazionalkatolizismo]]a), eta gaztelania ez beste hizkuntzak zapaltzea izan ziren frankismoaren politikaren ezaugarriak. [[1959]]an, [[Maroko]], espainiar eta frantziar protektoratu izandakoa, independizatu zen, eta [[1968]]an [[Ginea Espainiarra]]. [[1969]]an, Francok [[Joan Karlos I.a Espainiakoa|Joan Karlos Borboikoa]], Alfontso XIII.aren biloba, izendatu zuen bere ondorengo,<ref>{{erreferentzia | url= http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=francoba| izenburua= Franco Bahamonde, Francisco | aldizkaria= Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa | sartze-data=2017-6-8}}</ref> eta hark estatuburuaren eginbeharrak hartu zituen bere gain diktadoreak osasuna galdu zuenean, [[1974]]ean. Izan ere, diktadoreak [[Carrero Blanco]] almirantea zuen haren ondorengo izendatuta. Plan hori, baina, zapuztuta geratu zen, [[ETA]]ren sona handiko bonba eraso batek hura hil zuenean, 1973ko abenduan.  

[[Fitxategi:Juan_Carlos_de_Borbón,_Prince_of_Spain.jpg|thumb|190px|ezkerrera|[[Joan Karlos I.a Espainiakoa|Joan Karlos Borboikoa]] Espainiako errege izan zen [[1975]]-[[2014]] bitartean.]]
[[1975]]eko azaroaren 20an, Franco hil zenean, berehala ikusi zen diktadurak ez zuela luze iraungo. [[Carlos Arias Navarro]] zen gobernuko lehendakari eta postu horretan egon zen denboran argi erakutsi zuen ez zela gauza Espainian ezinbestekoa zen demokratizazio prozesua abian jartzeko, aldiz, erregimeneko ultren edo «bunkerraren» aginduetara egon zen azken unea arte. Begirale askoren iritzian, Juan Carlos de Borbón, zeina Joan Karlos I.a izenarekin Espainiako errege baitzen 1975eko azaroaren 27az gero, erregimeneko agintarien esanetara zegoen txotxongilo bat baino ez zen. Baina, [[1976]]. urtearen erdialdera, Joan Karlos erregeak pertsona gazteago bat izendatu zuen gobernuko lehendakaritzarako, trantsizio demokratikoa egiteko gai izango zen norbait: [[Adolfo Suárez]]. Karisma handiko gizona eta politikari trebea izaki, Suárezek bideratu zuen Espainia aniztasunaren eta demokraziaren mundura, odol isurketarik gabe. Alderdi politikoen legeztatzea, amnistiaren legea, lehen hauteskunde libreak (1977ko ekaina) eta [[Espainiako 1978ko konstituzioa|1978ko konstituzio berri]] ''adostua'' izan ziren trantsizio demokratikoaren aldi garrantzizkoenak. Dena den, [[1977ko Espainiako Amnistia Legea|1977ko Amnistia Legeak]] zigorgabe utzi zituen frankismoaren krimenak (114.266 lagun desagerturik), eta [[Gasteizko martxoaren 3ko sarraskia|Gasteizko martxoaren 3ko]] edota [[Atochako sarraskia|Atochako]] sarraskien erantzuleak epaitu gabe gelditu ziren.<ref>{{erreferentzia|izena=Daniel |abizena= Udalaitz |url= http://www.argia.eus/argia-astekaria/1981/gasteizko-sarraskia-1976-ez-dago-hilketengatik-erantzukizunak-eskatzeko-borondate-politikorik| izenburua= Gasteizko sarraskia 1976: “Ez dago hilketengatik erantzukizunak eskatzeko borondate politikorik” | aldizkaria = Argia | sartze-data=2017-6-8}}</ref>

Konstituzio berriak aukera eman zuen Espainiako herri gutxituetako nazionalismoek, konstituzio horretan ''nazionalitate historiko'' deitutakoek (Euskal Herria, Katalunia eta Galizia), erreibindikatzen zituzten autogobernu eskaerak autonomia estatutuen bitartez bideratzeko. Aldiz, estatuak, [[Rodolfo Martin Villa]] buru zuela, autonomien eredua Espainiako gainerako lurralde guztietara zabaldu zuen 1980tik aurrera, katalanen eta euskal herritarren indarrari kontrapisu egiteko.<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=AGENCIAS|izenburua=Bono, sobre las autonomías: La fórmula "café para todos" fue un error que se debe corregir|hizkuntza=es|data=2011-01-24|url=http://www.rtve.es/noticias/20110124/bono-sobre-autonomias-formula-cafe-para-todos-fue-error-se-debe-corregir/397878.shtml|aldizkaria=RTVE.es|sartze-data=2020-01-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ángel|abizena=Villascusa|izenburua=¿Por qué León se unió a Castilla? Un exministro franquista, un recurso fallido al Constitucional y un contrapeso a los nacionalistas|hizkuntza=es|url=https://www.eldiario.es/cyl/politica/leonesismo_0_983401876.html|aldizkaria=eldiario.es|sartze-data=2020-01-12}}</ref> [[LOAPA]] legea izan zen berdintze ahalegin horren lehen pausoa;<ref>{{Erreferentzia|izena=Jon O.|abizena=Urain|izenburua=Higadura baten kronika|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1963/008/001/2019-10-27/higadura-baten-kronika.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2020-01-12}}</ref> estatu eredu horri "kafea denontzat" deitu zaio ("''café para todos''").<ref name=":0" /> Espainiako Koroak hasieratik hartu zuen Espainiako nazio batasunaren gidaritza sinbolikoa eta, hainbaten iritziz, erregearen parte hartzea funtsezkoa izan zen [[Antonio Tejero]] koronelak, [[1981]]eko otsailaren 23an, Madrilgo parlamentuan egin zuen [[1981eko otsailaren 23ko Espainiako estatu-kolpea|estatu-kolpe ahalegina]] menderatzeko orduan. Adolfo Suárez, berriz, nahiz eta trantsizio demokratikoaren garaian politikari ausart eta abil gisa agertu, ez zen gauza izan bere proiektu zentristaren buruan ([[UCD]]) 1982ko hauteskundeak irabazteko, eta ordu arte oposizioan egondako Alderdi Sozialista ([[PSOE]]) igo zen agintera. [[Felipe González]] hautatu zuten gobernuko lehendakari.

[[Fitxategi:Felipe_González_1985_(cropped).jpg|thumb|140px|eskuinera|[[Felipe González]], Espainiako presidente [[1982]]-[[1996]] bitartean.]]
1982tik [[1996]]ra, PSOE egon zen agintean; garai hori modernizazio eta eguneratze aro bat izan zen Espainiarentzat, eta mendebaldeko erakunde garrantzitsu batzuetan sartu zen ([[Europako Ekonomia Erkidegoa]]; [[NATO]]n, jende askoren oposizioarekin, nahiz sartzearen aldekoek erreferenduma irabazi zuten); sona handiko bi ekitaldi berezik ospe handia eman zioten Espainiari munduan: [[1992ko Udako Olinpiar Jokoak|Bartzelonako Joko Olinpikoek]] eta Sevillako Erakusketa Unibertsalak, biak 1992an. Azkenean, ordea, hainbat ustelkeria kasutan eta [[GAL]]en ekintza terroristetan zikindu ondoren, 1996ko martxoko hauteskundeak galdu zituen Felipe Gonzálezek Alderdi Popularraren (PP) mesedetan, eta alderdi horretako [[José María Aznar]] hautatu zuten Espainiako lehendakari.

=== XXI. mendea ===
[[2000]]. urteko hauteskundeak ere PPk irabazi zituen, aurrekoetan baino abantaila handiagoz, gehiengo absolutua erdietsi baitzuen José María Aznarren alderdiak. Beren desadostasunak gorabehera, Espainiako bi alderdi nagusiak, PP eta PSOE, bat etorri ziren [[Europar Batasuna]]ri buruzko ekonomia politikan, haren aldeko apustua egin baitzuten, zalantzarik gabe, eta zintzo bete baitzituzten Europatik markatu zitzaizkien ekonomia irizpideak: inflazioaren eta defizit publikoaren aurkako borroka eta diru politika zorrotzagoa. Politika horrek, beraz, arrakasta izan zuen eta, hala, 1999ko urtarrilean, [[euro]]a osatzen zuten estatuen artean zegoen Espainia. 

Euskal terrorismoaren aurkako borroka, berriz, askoz ere auzi korapilatsuagoa izan zen, eta adostasunak eta desadostasunak sortu zituen, tarteka, alderdi nagusien artean. [[1998]]an, [[ETA]]k alde bateko su-etena aldarrikatu zuen, euskal abertzale moderatuak ([[EAJ-PNV]] eta [[Eusko Alkartasuna]]) subiranotasun dinamika batean sartzearen truke, eta Madrilgo gobernuarekin negoziatzeko borondatea adierazi zuen, baina su-etenak ez zuen askorik iraun, 2.000. urtearen hasiera aldera, ETAk bertan behera utzi baitzuen eta berriz hasi baitzen atentatuak egiten, gero eta gogorragoak: politikarien, enpresaburuen, kazetarien eta edozein herritarren aurka.

[[Fitxategi:Monumento_11M,_Alcalá_de_Henares,_España_(15).JPG|thumb|260px|eskuinera|[[2004ko martxoaren 11ko atentatuak|2004ko martxoaren 11ko atentatuetako]] biktimen omenezko oroitarria]]
Bestalde, Aznarren agintaldian, Espainiak soldaduak bidali zituen bai [[Afganistan]]era eta bai [[Irak]]era, Estatu Batuetako [[George W. Bush]] lehendakariaren aginduz bi herrialde horietan egindako inbasioetan laguntzera; [[Irakeko Gerra]]n parte hartzeak sekulako protestak eta manifestazioak eragin zituen Espainian, munduko beste bazter askotan bezala. [[2004]]ko martxoaren 11n, legebiltzarrerako hauteskundeen bezperan, [[2004ko martxoaren 11ko atentatuak|Espainian inoiz izan den atentaturik lazgarriena]] egin zuten [[Madril]]en, 
191 lagun hil eta 1.858 zaurituz. Gobernuak ETA izan zela zabaldu zuen, ideia horren kontrako zantzuak agertu ahala. Gobernuaren deskredituak piztutako krisiaren ondorioz, PP alderdiak gobernua galdu zuen, PSOEko Zapateroren alde.<ref group="oh">Bonba erasoak aldirietako sareko lau trenetan izan ziren, jendez beteta zeudenean: 191 lagun hil eta 1.858 zauritu zituzten. Gobernuak berehala egotzi zion atentatua ETAri, eta bertsio hori hedarazi, Espainian bertan ez ezik, nazioarteko bai erakundeetan eta bai hedabideetan, nahiz berehala hasi ziren terrorista islamisten zantzuak agertzen, eta ETAk hurrengo egunean gezurtatu bere parte hartzea. Atentatua gaitzesteko egindako manifestazio jendetsuetan, jende askok agertu zion gobernuari bere mesfidantza eta egia jakin-nahia. [[Al Kaeda]]ko zelula islamistek erreibindikatu zuten atentatua, baina gobernuak, bere alderdiak eta inguruko hedabideek ez zuten hori aintzat hartu nahi izan, eta ETAri egotzi nahi izan zioten; oposizioak eta herritar askok, ordea, gezurretan ibili izana egotzi zioten gobernuari. 2008an, epaiketa egin ondoren, [[Espainiako Auzitegi Gorena|Auzitegi Gorenak]] terrorista islamisten sare bat kondenatu zuen atentatu horrengatik. Atentatua izan eta handik hiru egunera, hauteskundeak egin ziren, eta alderdi sozialistak irabazi eta [[José Luis Rodriguez Zapatero]] aukeratu zuten herritarrek presidente.</ref> 

[[2006]]an ETAk beste su-eten bat iragarri zuen, baina urtearen bukaeran hautsi zuen, Barajasko aireportuko terminal berrian bonba bat leherraraziz eta bi lagun hilez. [[2008ko Espainiako hauteskunde orokorrak|2008ko hauteskundeetan]], José Luis Rodríguez Zapatero aukeratu zuten berriz ere Espainiako lehendakari. Hain zuzen, 2008. urtea jotzen da ekonomiaren krisialdiaren hasiera urtetzat Espainian. Hartutako haren kontrako neurriek handitu egin zuten aberatsen eta txiroenen arteko aldea. 2019an egindako kalkulu batek agerian utzi zuen argindarraren batez besteko prezioak soldatak zazpi halako igo zirela 13 urtean; Europako hirugarren argindar garestiena zuen 2019an, Alemania eta Portugaletik atzetik bakarrik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Ruiz|izenburua=El drama eléctrico en España: la luz sube siete veces más que los salarios|hizkuntza=es|data=2019-05-22|url=https://cadenaser.com/ser/2019/05/22/economia/1558511171_984365.html|aldizkaria=Cadena SER|sartze-data=2019-05-24}}</ref>

== Gobernua eta administrazioa ==
=== Politika ===
{{sakontzeko|Espainiako Gobernua}}
Espainia [[monarkia konstituzionala]] da. 1978an ezarritako konstituzioak estatuaren eta armadaren buru jartzen du erregea, eta erregetza herentziaz transmititzen da. Botereak honela daude banaturik:
* Botere betearazlea [[Espainiako Gobernua]]k eta honen buru den Presidenteak osatzen dute. Egoitza [[Moncloako jauregia]]n dago.
* Botere legegilea [[Espainiako Gorteak|Espainiako Gorteen]] esku dago. Bi ganbera ditu: [[Espainiako Diputatuen Kongresua|Diputatuen Kongresua]] edo ''Behe Ganbera'', eta [[Espainiako Senatua|Senatua]] edo Goi ganbera. Ahalmen betearazlea gobernuko lehendakariak du; erregeak izendatzen du lehendakaria, hauteskundeen emaitzaren arabera. Lehendakariak ministroak hautatzen ditu, eta horiek ministro kontseilua osatzen dute.
* Botere judiziala epaile eta magistratu ezberdinez osatutako epaitegi eta tribunalen eskumena da, Erregearen izenean. Herrialdeko epaitegi nagusia [[Espainiako Auzitegi Gorena|Auzitegi Gorena]] da.

[[Fitxategi:Madrid - Congreso de Diputados 1.JPG|eskuinera|300px]]
{{Barra kutxa
|kokapena=left
|izenburua=<center>[[Fitxategi:Escudo de España (mazonado).svg|50px]]<br />Diputatuen Kongresuaren osaketa<br /><small>[[2016ko Espainiako hauteskunde orokorrak|2016ko Espainiako hauteskunde orokorren]] ondoren</small>
|zabalera=700px
|barraren zabalera=230px
|goiburua1= Alderdia
|goiburua2= Eserlekuak
|edukia= 
{{barra kutxa/edukia|[[PP|Alderdi Popularra]] (PP)|#2A52BE|33.03|137}}
{{barra kutxa/edukia|[[Espainiako Langile Alderdi Sozialista]] (PSOE)|#FF0000|28.73|110}}
{{barra kutxa/edukia|[[Elkarrekin Ahal Dugu|Ahal Dugu-Ezker Batua-Equo]] (Podemos–IU–Equo)|#7B4977|21.10|71}}
{{barra kutxa/edukia|[[Herritarrak - Herritarron Alderdia]] (C's)|#EB6109|13.05|32}}
{{barra kutxa/edukia|[[Kataluniako Ezker Errepublikarra]] (ERC–CatSí)|#FFB232|2.63|9}}
{{barra kutxa/edukia|[[Kataluniako Konbergentzia Demokratikoa]] (CDC)|#232D7B|2.01|8}}
{{barra kutxa/edukia|[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ-PNV)|#4AAE4A|1.20|5}}
{{barra kutxa/edukia|[[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)|#B5CF18|0.77|2}}
{{barra kutxa/edukia|[[Kanariar Koalizioa|Kanariar Koalizioa-Kanarietako Alderdi Nazionalista]] (CC–PNC)|#FFD700|0.33|1}}
|azpititulua=Guztira '''350''' eserleku.
}}
{{clear}}

[[Fitxategi:Senado fachada Madrid.jpg|ezkerrera|300px]]
{{Barra kutxa
|kokapena=right
|izenburua=<center>[[Fitxategi:Coat of Arms of the Senate of Spain.svg|50px]]<br />Senatuaren osaketa<br /><small>[[2016ko Espainiako hauteskunde orokorrak|2016ko Espainiako hauteskunde orokorren]] ondoren</small>
|zabalera=700px
|barraren zabalera=230px
|goiburua1= Alderdia
|goiburua2= Eserlekuak
|edukia= 
{{barra kutxa/edukia|[[PP|Alderdi Popularra]] (PP)|#2A52BE|57|151}}
{{barra kutxa/edukia|[[Espainiako Langile Alderdi Sozialista]] (PSOE)|#FF0000|24|63}}
{{barra kutxa/edukia|[[Elkarrekin Ahal Dugu]] (Podemos–IU–Equo)|#7B4977|9|23}}
{{barra kutxa/edukia|[[Kataluniako Ezker Errepublikarra]] (ERC–CatSí)|#FFB232|4|12}}
{{barra kutxa/edukia|[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ-PNV)|#4AAE4A|2|6}}
{{barra kutxa/edukia|[[Kataluniako Konbergentzia Demokratikoa]] (CDC)|#232D7B|1.5|4}}
{{barra kutxa/edukia|[[Herritarrak - Herritarron Alderdia]] (C's)|#EB6109|1.1|3}}
{{barra kutxa/edukia|[[Kanariar Koalizioa|Kanariar Koalizioa-Kanarietako Alderdi Nazionalista]] (CC–PNC)|#FFD700|0.4|1}}
{{barra kutxa/edukia|[[Gomerako Talde Sozialista]] (ASG)|#D11818|0.4|1}}
{{barra kutxa/edukia|[[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)|#B5CF18|0.4|1}}
{{barra kutxa/edukia|[[Cambio-Aldaketa|Aldaketa]] (Cambio-Aldaketa)|#C3CF34|0.4|1}}
|azpititulua=Guztira '''264''' eserleku.
}}
{{clear}}

==== Alderdi politikoak ====
;Estatu eremuko alderdi nagusiak
* [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]: Espainiako Langile Alderdi Sozialista, ''Partido Socialista Obrero Español''
* [[PP]]: Alderdi Popularra, ''Partido Popular''
* [[Vox (alderdi politikoa)|VOX]]: ''Vox'' 
*[[Elkarrekin Ahal Dugu|UP]] ([[Ahal Dugu|Podemos]]-[[Ezker Batua (Espainia)|IU]]): Elkarrekin Ahal Dugu, ''Unidas Podemos'' 
*
* [[Herritarrak - Herritarron Alderdia|Cs]]: Herritarrak – Herritarron Alderdia, ''Ciudadanos – Partido de la Ciudadanía'' 
* [[Más País|MP]]: Herrialde Gehiago, ''Más País''

;Erkidegoetako alderdi nagusiak
* [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]n:
**[[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]: Eusko Alderdi Jeltzalea
** [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista – Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)
** [[Euskal Herria Bildu]]
** [[Ezker Batua-Berdeak|EB-B]]: Ezker Batua – Berdeak
* [[Nafarroa Garaia]]n:
**[[Geroa Bai]]
** [[Nafar Herriaren Batasuna]], ''Unión del Pueblo Navarro'' (UPN)
** [[Euskal Herria Bildu]]
* [[Katalunia]]n:
**[[Kataluniako Ezker Errepublikanoa|ERC]]: Kataluniako Ezker Errepublikanoa, ''Esquerra Republicana de Catalunya''
** [[Herritarrak - Herritarron Alderdia|Herritarrak – Herritarron Alderdia]]: ''Ciutadans – Partit de la Ciutadania''
** [[Junts per Catalunya]], Batera Kataluniagatik (JxC)
* [[Galizia]]n:
**[[Galiziako Bloke Nazionalista|BNG]]: Galiziako Bloke Nazionalista, ''Bloque Nacionalista Galego''
* [[Kanariak|Kanarietan]]:
**[[Kanariar Koalizioa|CC]]: Kanariar Koalizioa, ''Coalición Canaria''

=== Banaketa administratiboa ===
{{sakontzeko|Autonomia Erkidego|Espainiako probintziak}}
Espainia 17 eskualde administratibotan banatua dago, ''[[autonomia erkidego]]'' izenekoak. Erkidego bakoitzaren lurraldea probintzia batean edo gehiagotan zatiturik dago. Guztira 50 probintzia dira. Bi hiri daude eurek bakarrik autonomia dutenak, ''autonomia hiri'' izenekoak. 8.111 udalerri daude.
{{Espainiako autonomia erkidego mapa}}
[[Fitxategi:Provinces of Spain.svg|thumb|440px|Espainiako probintzien gaztelaniazko izenak XXI. mendean.]]
* Autonomia erkidegoak:
** [[Andaluzia]] (''Andalucía'')
** [[Aragoi]] (''Aragón'', ''Aragó'')
** [[Asturiasko Printzerria]] (''Principado de Asturias'', ''Principáu d'Asturies'')
** [[Balear uharteak|Balear Uharteak]] (''Islas Baleares'', ''Illes Balears'')
** [[Valentziako Erkidegoa]] (''Comunidad Valenciana'', ''Comunitat Valenciana'')
** [[Extremadura]] (''Extremadura'')
** [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]] (''La Rioja'')
** [[Euskal Autonomia Erkidegoa]] (''Comunidad Autónoma del País Vasco'')
** [[Galizia]] (''Galicia'', ''Galiza'')
** [[Gaztela eta Leon]] (''Castilla y León'')
** [[Gaztela-Mantxa]] (''Castilla-La Mancha'')
** [[Kanariak]] (''Canarias'')
** [[Kantabria]] (''Cantabria'')
** [[Katalunia]] (''Cataluña'', ''Catalunya'', ''Catalonha'')
** [[Madrilgo Erkidegoa]] (''Comunidad de Madrid'')
** [[Murtziako Eskualdea|Murtziako Erkidegoa]] (''Región de Murcia'')
** [[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru Erkidegoa]] (''Comunidad Foral de Navarra'')
* Autonomia hiriak:
** [[Melilla]] (''Ciudad Autónoma de Melilla'').
** [[Ceuta]] (''Ciudad Autónoma de Ceuta'').

=== Defentsa ===
[[Fitxategi:FAS-ESP.svg|eskuinera|150px]]
{{Sakontzeko|Espainiako Indar Armatuak}}
[[Espainiako Indar Armatuak]] (siglak: ''FFAA'' edo ''FAS'') edo Espainiako Armada da Espainia babesten duen erakunde militarra. Buruzagi Gorena [[Filipe VI.a Espainiakoa|Filipe VI.a]] erregea da, eta [[María Dolores de Cospedal]] Defentsa ministroa. Espainiako Konstituzioan ezarrita dagoenez,<ref>[http://www.boe.es/g/es/bases_datos/doc.php?coleccion=iberlex&id=1978/31229 Espainiako Konstituzioa], gai militarrei dagokienez.</ref> Indar Armatuak honela banatuta daude:
* [[Espainiako Aire Armada|Aireko Armada]]
* [[Espainiako Itsas Armada|Itsasoko Armada]]
* [[Espainiako Lurreko Armada|Lurreko Armada]]

Horrezaz gainera, hiru armadetako militarrez osaturiko bi unitate daude: [[Espainiako Errege Guardia|Errege Guardia]] eta [[Larrialdi Unitate Militarra]]. Gerra kasuetan, [[Guardia Zibila]]k ere parte hartzen du armadan.

== Demografia ==
=== Biztanleria ===
[[Fitxategi:EspDens2.jpg|thumb|eskuinera|280px|Espainiako [[biztanleriaren dentsitate]]a (2008).]]
2016an Espainiak 46,4 milioi biztanle zituen;<ref name="biztanleria">{{erreferentzia | hizkuntza = es | url=http://www.ine.es/dyngs/INEbase/es/operacion.htm?c=Estadistica_C&cid=1254736176951&menu=ultiDatos&idp=1254735572981 |izenburua=Población residente en España. Datos provisionales a 01/07/2016 | argitaletxea=Instituto Nacional de Estadística, Ine.es |sartze-data=2017-6-2}}</ref>; [[biztanleriaren dentsitate|dentsitatea]] 92 biztanle kilometro koadroko da. Biztanleen % 76,9 hiritan bizi da. Jaiotza eta heriotza indizeak Europako gainerako herrien antzekoak dira. Emankortasun indizea oso txikia da, 1,49 haur emakumeko (2016); bizi itxaropena berriz munduko handienetakoa, 81,7 urtekoa, 78,7 urtekoa gizonezkoentzat, eta 84,9-koa emakumezkoentzat. Biztanleak adinka hartuta, 0-14 urte bitartekoak % 15,4 dira, 15-24 urte bitartekoak – % 9,6, 25-54 urte bitartekoak – % 45,2, 55-64 urte bitartekoak – %11,9, eta 65 urtetik gorakoak – % 17,8.<ref name="cia"/> Datu horiek argi eta garbi erakusten dute gizartea geroz eta zaharragoa dela, horrek etorkizunerako dakartzan arazo guztiekin (erretiratu asko eta langile gutxi).

Biztanleriaren banaketa geografikoa aldatzen ari da. 1950–60 inguruko migrazio mugimenduak, Espainia barneko mugimenduak, landatik hirirakoak eta barnealde nekazaritik periferia industrialerakoak izan ziren, batez ere. Baina periferia horretara industria astunaren krisia etorri zenez geroztik, gauzak aldatu egin dira. Hala, tradizioz industrialak izan diren eskualdeak biztanleria galtzen ari diren bitartean (batez ere, [[Asturias]]en eta [[Euskadi]]n, [[Katalunia]]n gutxiago), ekonomia anitzagoa duten eskualdeak ([[Balear Uharteak]], [[Kanariak]], [[Valentziako Erkidegoa|Valentzia]]…) dira, gaur egun, [[Immigrazioa Espainian|biztanle gehien erakartzen dutenak]].

=== Banaketa etnikoa ===
Hizkuntzaz, kulturaz eta ohituraz –hala nola klimaz, paisaiaz, bizimoduz, etab.– aniztasun handia dago Espainiako erresumaren baitan. [[Francoren diktadura]] garaian ([[1939]]–[[1975]]), estatuak aniztasun horiek ezabatzeko ahalegin handiak egin bazituen ere, diktadura amaitu zenez geroztik, eta lurraldearen politika antolamendu berriari esker (autonomia estatutuak) beren kultura eta hizkuntza aberastasuna garatzeko aukera izan dute Espainia osatzen duten [[nazionalitate historiko]] eta gainerako eskualdeek. [[Ijito]]ak [[XVI. mende]]an iritsi ziren, eta 750.000-1.000.000 dira gaur egun.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | url= http://www.msc.es/ssi/familiasInfancia/inclusionSocial/poblacionGitana/docs/diagnosticosocial_autores.pdf | izenburua= Diagnóstico social de la comunidad gitana en España |argitaletxea= msc.es | sartze-data=2017-6-5}}</ref>

Bestalde, kontuan izan behar da, Espainia tradizioz emigranteen herria izan bada ere (Ameriketara, Europara…), azken urteotan immigrazio lurralde bilakatu dela, nahiz eta atzerritar kopurua zehaztea nahiko zaila izan, asko eta asko ezkutuka sartzen baitira. Atzerritarren erdiak, gutxi gorabehera, europarrak dira, baina latino-amerikarrak eta afrikarrak ere asko dira, [[Maroko]] eta [[Magreb]] aldekoak gehienak, baina Saharaz hegoaldekoak ere bai; ez da ahaztu behar Afrikatik Europarako ate naturaletako bat dela Espainia.

=== Hizkuntzak ===
[[Fitxategi:Llengües_d'Espanya.svg|eskuinera|thumb|300px|[[Espainiako hizkuntzak]]{{zutabe-zerrenda|kopurua = 2|
{{legend|#ddf1b4|[[Gaztelania]], estatu osoan mintzatua}}
{{legend|#f59053|[[Katalan]]a edo [[valentziera]]}}
{{legend|#2b83ba|[[Galiziera]]}}
{{legend|#808080|[[Euskara]]}}
{{legend|#91cba8|[[Astur-leones]]a}}
{{legend|#fede99|[[Aragoiera]]}}
{{legend|#d7191c|[[Aranera]]}}}}]]
{{Sakontzeko|Espainiako hizkuntzak|Gaztelania}}
Espainiera edo [[gaztelania]] moderno estandarra mintzatzen da; [[katalana]], [[galiziera]], [[euskara]], [[aranera]], [[aragoiera]], [[asturiera]], [[Kalo|kaloa]], [[Espainiako keinu hizkuntza|Espainiako zeinu hizkuntza]] eta [[Kataluniako zeinu hizkuntza]] ere mintzatzen dira. Gainera, Portugaleko mugako zenbait lekutan ([[Extremadura]]n) [[Extremadurako fala|fala]] eta [[extremadurera]] mintzatzen dira, eta [[Ceuta]]n eta [[Melilla]]n [[arabiera]] eta [[Tarifit|errifiera]]. Espainieraz mintzatzeko gai dira Espainiako biztanle gehien-gehienak; gainerakoan, hau da hizkuntzen banaketa: katalana – % 17; galiziera – % 7; euskara – % 2; besteak – % 1. Hizkuntza ofiziala gaztelania da, baina zenbait [[autonomia erkidego]]tan, beste hizkuntzekin koofiziala da. 

Hauek dira:

* Katalana / [[Valentziera]] / [[Balearrera]]: [[Katalunia]], [[Valentziako Erkidegoa]]n eta [[Balearrak|Balearretan]] hurrenez urren. Denak hizkuntza berdinaren aldaerak dira.
* Galiziera: [[Galizia]]n.
* Euskara: [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]n eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru Erkidegoan]].
* Aranera: Kataluniako [[Arango harana|Arango haranean]], gaztelania eta katalanarekin batera. [[Okzitaniera]]ren aldaera da.

=== Erlijioa ===
{{Sakontzeko|Erlijioa Espainian}}
[[Espainiako 1978ko konstituzioa|1978ko Espainiako Konstituzioaren]] 16.3 artikuluak Espainia [[estatu akonfesional]]tzat definitzen du: «Erlijio batek ere ez du izango estatu-izaerarik». Gainera, [[erlijio askatasun]]a bermatzen du. Estatuko erlijio nagusia [[katolizismo]]a da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoa]] da Konstituzioan aipatzen den bakarra, 16.3 artikuluan zehazki: «Botere publikoek [...] Eliza Katolikoarekin eta beste erlijioekin lankidetza-harremanak izango dituzte». [[2023|2023ko]] otsailean [[CIS]]ek egindako inkestan azaldu zenez, biztanleen %&nbsp;56 katolikoa da, %&nbsp;27,2 [[ateismo|ateo]] edo erlijiogabea, % 12,6 [[Agnostizismo|agnostikoa]] eta %&nbsp;2,7 beste erlijio baten jarraitzailea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=Barómetro de febrero 2023|hizkuntza=es|url=https://datos.cis.es/pdf/Es3395marMT_A.pdf}}</ref> [[2005]]ean [[The New York Times|''New York Times''ek]] egindako ikerketa baten arabera, espainiarren %&nbsp;18 besterik ez da joaten erregularki mezetara. 30 urte baino gutxiago dituztenen artean, ehuneko hori %&nbsp;14ra jaisten da.

{{Barra kutxa
|izenburua=Erlijioak Espainian 2023an<ref name="erlijio"/>
|izenburuaren kolorea=#ddd
|kokapena=left
|goiburua1=Erlijioa
|goiburua2=Ehunekoa
|edukia=
{{barra kutxa/edukia|Katolikoak|DodgerBlue|56}}
{{barra kutxa/edukia|Erlijiogabe eta ateoak|YellowGreen|27.2}}
{{barra kutxa/edukia|Agnostikoak|Green|12.6}}
{{barra kutxa/edukia|Bestelakoak|pink|2.7}}
|azpititulua=iturria CIS<ref name="erlijio" /> }}
{{clear}}

=== Hiri nagusiak ===
{{Hiri handienak
| name         = Espainiako hiri handienak
| country      = Espainia
| stat_ref     = 2014 INE<ref>{{es}} [http://www.ine.es/dynt3/inebase/index.htm?padre=525 Cifras oficiales de población resultantes de la revisión del Padrón municipal a 1 de enero], ine.es</ref>
| list_by_pop  = 
| class        = nav
| div_name     = Autonomia erkidego
| div_link     = Autonomia erkidego

| city_1 = Madril
| div_1 = Madrilgo Erkidegoa{{!}}Madril
| pop_1 = 3.165.235
| img_1 = Madrid sky line.jpg

| city_2 = Bartzelona
| div_2 = Katalunia
| pop_2 = 1.602.386
| img_2 = 15-10-27-Mirador desde Park Guell-WMA 2913 1.jpg

| city_3 = Valentzia
| div_3 =Valentziako Erkidegoa{{!}}Valentzia
| pop_3 = 786.424
| img_3 = Pontfayw2.jpg

| city_4 = Sevilla
| div_4 = Andaluzia
| pop_4 = 696.676
| img_4 = Toits_Guadalquivir_ponts_Séville_Espagne.jpg

| city_5 = Zaragoza
| div_5 = Aragoi
| pop_5 = 666.058

| city_6 = Málaga
| div_6 = Andaluzia
| pop_6 = 566.913

| city_7 = Murtzia
| div_7 = Murtziako Eskualdea{{!}}Murtzia
| pop_7 = 439.712

| city_8 = Palma Mallorcakoa{{!}}Palma
| div_8 = Balear Uharteak
| pop_8 = 399.093

| city_9 = Las Palmas
| div_9 = Kanariak
| pop_9 = 382.283

| city_10 = Bilbo
| div_10 = Euskal Autonomia Erkidegoa{{!}}Euskadi
| pop_10 = 347.574

| city_11 = Alacant
| div_11 = Valentziako Erkidegoa{{!}}Valentzia
| pop_11 = 332.067

| city_12 = Kordoba
| div_12 = Andaluzia
| pop_12 = 328.041

| city_13 = Valladolid
| div_13 = Gaztela eta León
| pop_13 = 306.830

| city_14 = Vigo
| div_14 = Galizia
| pop_14 = 294.997

| city_15 = Gijón
| div_15 = Asturias
| pop_15 = 275.735

| city_16 = L'Hospitalet de Llobregat{{!}}L'Hospitalet
| div_16 = Katalunia
| pop_16 = 253.518

| city_17 = A Coruña
| div_17 = Galizia
| pop_17 = 244.810

| city_18 = Gasteiz
| div_18 = Euskal Autonomia Erkidegoa{{!}}Euskadi
| pop_18 = 242.092

| city_19 = Granada
| div_19 = Andaluzia
| pop_19 = 237.540

| city_20 = Elx
| div_20 = Valentziako Erkidegoa{{!}}Valentzia
| pop_20 = 228.647

}}

== Ekonomia ==
{{sakontzeko|Espainiako ekonomia}}
[[Fitxategi:BlueEurozone.svg|eskuinera|thumb|250px|Espainia [[Schengen eremua|Schengen eremuko]], [[Eurogune]]ko eta Europar Merkatu Bakarreko kidea da]]
2017an, munduko 14. indar ekonomikoa zen Espainia, [[BPG]]aren arabera, [[Europar Batasun]]eko 5.a, eta [[Eurogune]]ko 4.a. [[2008]]ko [[Atzeraldi Handia]] baino lehen, munduko 8. postura iritsi zen.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es |url=http://www.expansion.com/economia/2016/10/09/57f77aa1e2704ec7038b459f.html|izenburua=España cae en el ránking: pasa de la 8º a la 14º economía del mundo | aldizkaria=Expansión | sartze-data=2017-06-11}}</ref> BPGren banaketa, sektoreka, ondorengo hau da: % 2,5 besterik ez dagokio nekazaritzari, industriari – % 22,4, eta zerbitzuei – % 75,1 (2016). Biztanleria aktiboaren sektorekako banaketari dagokionez, lehen sektorean enplegatzen da biztanleria aktiboaren % 4,2, bigarren sektorean langileen – % 24, eta hirugarren sektorean edo zerbitzuetan biztanleria aktiboaren – % 71,7 (2009).<ref name="cia"/>

[[Fitxategi:Playa_de_Levante,_Benidorm,_España,_2014-07-02,_DD_86.JPG|thumb|260px|[[Benidorm]], Europako turismo gune garrantzitsuenetakoa.]]
[[XX. mende]]aren erdialdea arte Espainiako ekonomia arkaikoa, garapen eskasekoa eta autarkikoa izan bazen ere, modernizatze prozesu azkarra bizi izan du [[1960]] ingurutik aurrera. [[1960ko hamarkada]]ko hazkunde tasa handien ondoren («espainiar miraria» deitu zitzaion), motelaldi serioa bizi izan zuen (petrolioaren krisialdia) [[1974]]tik [[1985]] aldera arte. [[1986]]tik [[1991]]era, ordea, beste aurrerakada bortitz bat izan zuen eta, [[1992]]tik [[1994]] ingurura gainbehera txiki bat izan ondoren, [[1995]]etik mende amaiera arte hazten jarraitu zuen ekonomiak Espainian ([[1997]]an, %&nbsp;3,2ko hazkundea). 1986an [[Europar Batasuna]]rekin bat egin izanak guztiz baldintzatu zuen, geroztik, Espainiako agintariek bideratu zuten ekonomia politika. Hainbat gizarte arazo gorabehera, zorroztasunaren aldeko apustua egin zen [[Maastrichteko Ituna|Maastrichteko Itunean]] zehaztutako konbergentzia irizpideak errespetatu ahal izateko. Hala, austeritate neurriak hartzeari, aurrekontu zorrotzak egiteari eta diru politika estuagoa bultzatzeari esker, Espainiak goian aipatutako irizpide gehienak bete ahal izan zituen, eta [[1999]]ko urtarrilaren 1ean [[euro]]an integratu ahal izan ziren herrialdeen zerrendan sartu zen. [[1998]]ko udaberrian, Europar Batzordeak Espainiako emaitza ekonomikoen azterketa egin zuenean, zor publikoaren indizea zegoen soilik Maastrichten erabakitako irizpideetatik kanpo. Aldiz, irizpide horien barruan sartzen ziren inflazioa (%&nbsp;2, 1997an), aurrekontu defizita (%&nbsp;2,9), interes tasen bilakaera eta [[pezeta]]ren parekotasuna aurreko bi urteetan zehar. [[XXI. mende]] hasierako [[Espainiako higiezinen burbuila|higiezinen burbuila]] lehertzean, krisi sakonean sartu zen estatu osoa ordura arte eraikuntzak [[Barne produktu gordin|BPGaren]] %&nbsp;16 ematen baitzuen, eta langile-tasa %&nbsp;12 zen.<ref name="guru">{{erreferentzia | hizkuntza = en |url=http://www.theglobalguru.com/article.php?id=60&offer=GURU001|izenburua= Global Guru Analysis |sartze-data=2010-06-01| aldizkaria=The Global Guru}}</ref> Krisiaren ondoren, langabezia tasa ia % 20ra igo zen;<ref>«» [http://www.economist.com/world/europe/displaystory.cfm?story_id=12987582 «Mounting joblessness in Spain — and worse to come»], ''The Economist'', 2009-01-22.</ref> eta, [[Espainiako Gobernua|Finantza Ministroaren]] arabera, «azken mende erdiko atzeraldi sakonenean sartu zen».<ref>{{en}} [http://www.spanishnews.es/20090118-spain-faces-deepest-recession-in-50-years/id=142/ «Spain faces deepest recession in 50 years»], ''Spanish News'', 2009-01-18.</ref>

[[Fitxategi:Desempleo España 2015.png|eskuinera|thumb|260px|[[Langabezia-tasa]] probintzien arabera (2015).]]
2017an, bigarren langabezia-tasarik handiena zuen Europar Batasuneko herrialdeen artean;<ref>{{erreferentzia |url= http://www.berria.eus/paperekoa/1753/013/001/2017-05-03/hamabost_milioi_eta_erdi_langabe.htm| izenburua= Hamabost milioi eta erdi langabe| egunkaria = Berria | data = 2017-05-03 | sartze-data=2017-06-12}}</ref> 2019an, % 14ko langabezia tasa zuen; Santiago Niño-Becerra ekonomialariak ohartarazi du, baina, beste % 15 nahigabeko azpienpleguan zebilela. Urte horretan, halaber, langabezia-tasa % 33koa zen eta, 16tik 24 urte artekoen tartean, % 70ekoa.<ref>{{Cite aldizkari|hizkuntza=es|izenburua=A nivel individual se vivirá en una incertidumbre permanente|urtea=2019|abizena=Becerra|izena=Santiago|orrialdeak=22-23|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=|egunkaria=Gara|argitaratze-data=2019-06-09}}</ref> [[Desberdintasun sozial]]ik handiena Euroguneko herrialdeen artean, herritarren artean errenta erabilgarriak duen banaketari begiratuta. 2006az geroztik, nabarmen handituz joan da desberdintasun sozial hori: gehien irabazten dutenen eta gutxien irabazten dutenen arteko aldea gero eta handiagoa da.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena1= Cristina | abizena1= Delgado | izena2= Amanda | abizena2= Mars | url= http://economia.elpais.com/economia/2012/10/10/actualidad/1349901592_959130.html | izenburua= España es el país con mayor desigualdad social de la eurozona | egunkaria = El País | data= 2012-10-10}}</ref> Autonomia erkidegoen artean, [[Madrilgo Erkidegoa|Madril]] (32.723 euro 2016an), [[Euskadi]] (31.805 euro) eta [[Nafarroako Foru Erkidegoa|Nafarroak]] (29.807 euro) dute [[per capita errenta]] handiena, eta [[Extremadura]] (16.369 euro) eta [[Andaluzia]]k (17.651 euro) txikiena.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena= Cristina |abizena= Delgado |url= http://economia.elpais.com/economia/2017/03/30/actualidad/1490901138_170197.html |izenburua= Cinco comunidades han recuperado ya el PIB por habitante anterior a la crisis | egunkaria = El País | data = 2017-03-30}}</ref>

== Azpiegiturak ==
=== Garraioa ===
==== Aireportuak ====
{{kartografia automatikoa|aireportua}}
{{clear}}
== Kultura ==
=== Literatura ===
{{Sakontzeko|Espainiako literatura}}
Espainiar idazle oso ezagun eta miretsiak daude literaturaren historian, guztien aurretik [[Miguel de Cervantes]] baina baita [[Benito Pérez Galdós|Benito Perez Galdos]], [[Emilia Pardo Bazán|Emilia Pardo Bazan]], [[Miguel Unamuno|Miguel de Unamuno]], [[Antonio Machado]], [[Juan Ramón Jiménez]] egile klasikoak ere, besteak beste, edo [[Camilo José Cela]] garaikidea.

=== Kirolak ===
Azken urteetan, badira mundu mailan nabarmendu diren kirolari espainiarrak. Fernando Alonso [[1 Formula]]ko Munduko Txapelketa 2005. urtean, [[Rafael Nadal]], egun 60 partida segidan irabazita eta hainbat [[Roland Garros txapelketa|Roland Garros]] eskuan dituelarik. Espainiako Lehen mailako futbola munduan aurkitu daitezkeen jokalari onenekin osatuta dago, munduko ligarik onenetakoa omen da adituen ustez. [[Espainiako Vuelta|Espainiako Itzulia]] delako lasterketa da txirrindularitzan nabarmentzen dena, hala ere, ia autonomia elkarte bakoitzean egiten da lasterketaren bat edo bi urtean. Txirrindularirik nabarmenena [[Alejandro Valverde]] da.

=== Gastronomia ===
{{sakontzeko|Espainiako gastronomia}}
[[Espainiako gastronomia]]k platerak prestatzeko era asko ditu, herrialdea osatzen duten eskualde ezberdinen ekarpenekin aberasten dena. Jatorrizko sukaldaritza, landa- eta kosta-estiloen artekoa da, kultura askoren eta paisaien eta klimen aniztasuna adierazten duena.<ref name="Larousse">{{erreferentzia | abizena1=Robuchon |izena1= Joël|egile1-lotura= Joël Robuchon| urtea=2004 | bilduma=Larousse gastronomique en español |argitaletxea=Larousse | lekua=Bartzelona | izenburua=España | isbn=9788483325278 | orrialdea=462-465}}</ref> Historian zehar, Espainia konkistatu duten herriek eta baita espainiarrek berek konkistatu eta kolonizatu dituzten herriek eragin handia izan dute espainiar sukaldaritzan. Egoera horrek sukaldaritzako teknika eta osagai ugari eman dizkio.

=== Hedabideak ===
{{sakontzeko|Telebistaren historia Espainian}}
Herrialde komunikabide nagusiena [[telebista]] da. Espainiak irrati eta telebista kate publikoak ditu, [[Radiotelevisión Española|RTVE]] erakundeak kudeatzen dituenak. Telebista kate nagusienak [[La 1]], [[La 2]], [[Antena 3|''Antena 3'']], ''[[Cuatro]]'', ''[[Telecinco]]'' eta [[laSexta|''laSexta'']] dira. Kate guzti hauek pribatuak dira La 1 eta 2 izan ezik.

Egunkari irakurrienen artean [[El País|''El País'']] eta [[El Mundo|''El Mundo'']] ditugu; [[ABC (argipena)|ABC]], [[La Razón|''La Razón'']], ''[[Público]]'', [[La Vanguardia|''La Vanguardia'']] eta [[La Gaceta|''La Gaceta'']] bi horien atzean daudelarik. Kirol egunkarien artean irakurrienak ''[[Marca]]'' eta ''[[As]]'' dira.

=== Jaiegun ofizialak ===
Jaiegun ofizialen zerrenda urtero zehazten da. Espainia guztirako jaiak ondorengoen artean aukeratzen dira;
[[Fitxategi:Aurreskua dantzatzen.jpg|thumb|180px|[[Aurresku]]a ]]
[[Fitxategi:Pilar de 8 fm de vilafranca.jpg|thumb|180px|[[Castell (folklorea)|Castell]]]]
{|class="wikitaula" border="1"
|+ <big>'''Jaiak'''</big>
|- style="background:#efefef;"
! Data !! Izena !! Oharra
|-
| [[Urtarrilak 1]] || [[Urteberri-egun]]a ||
|-
| [[Urtarrilak 6]] || [[Epifania]] || [[Errege Magoak|Errege Magoen]] eguna
|-
| [[Martxoak 19]] || [[Josef Nazaretekoa|San Josef]] || (ez estatu osoan)
|-
| [[Martxo]]a edo [[apiril]]a || [[Ostegun Santua]] || (ez da jaieguna estatu osoan)
|-
| [[Martxo]]a edo [[apiril]]a || [[Ostiral Santua]]
|-
| [[Martxo]]a edo [[apiril]]a || [[Pazko Astelehena]] || (ez da jaieguna estatu osoan)
|-
| [[Maiatzak 1]] || [[Langileen Nazioarteko Eguna|Lanaren Eguna]] 
|-
| [[Uztailak 25]] || [[Done Jakue]] || Espainiako zaindaria Eliza Katolikoarentzat (ez da jaieguna estatu osoan)<ref>{{es}} [http://www.diocesismalaga.es/index.php?mod=santoral&secc=detall&id=11907 «Santoral»], ''Diocesismalaga.es''.</ref>
|-
| [[Abuztuak 15]] || [[Andre Mariaren Jasokundea]] || 
|-
| [[Urriak 12]] || [[Espainiako Egun Nazionala|Espainiako Jai Nazionala]] || Amerikako aurkikuntzaren data, Hispanitatearen Eguna eta Pilarreko Andre Maria
|-
| [[Azaroak 1]] || [[Santu Guztien Eguna]] ||
|-
| [[Abenduak 6]] || [[Espainiako 1978ko konstituzioa|Konstituzioaren Eguna]] || 1978ko Konstituzioaren onarpenaren data
|-
| [[Abenduak 8]] || [[Sortzez Garbiaren egun|Andre Maria Sortzez Garbia]] || Espainiaren zaindaria Eliza Katolikoarentzat<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20080928042229/http://www.archimadrid.es/princi/princip/otros/santoral/prin/meses/dic/dic08.htm Madrilgo «Santoral»], ''Archimadrid.es''.</ref>
|-
| [[Abenduak 25]] || [[Eguberria|Eguberri Eguna]] || [[Jesus Nazaretekoa]]ren jaiotza
|}
Estatu mailako 9 jaiegunez gain, [[autonomia erkidego]] bakoitzak bi jaiegun ezar ditzake, eta [[udalerri]] bakoitzak beste bi. Horrela, 13 edo 14 izanen da gehienezko kopurua guztira.

=== Gizateriaren Ondarea ===
{{sakontzeko|Gizateriaren Ondare}}
Espainia munduko 2. estatua [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] izendatuta dituen monumentu kopuruari dagokionez, [[Italia]]ren atzetik.
[[Fitxategi:Park Güell05.jpg|thumb|180px|[[Güell parkea]].]]
* 1984 – [[Güell parkea]], [[Güell jauregia]] eta [[Milà Etxea]] ([[Bartzelona]]).
* 1984 – [[El Escorial|El Escorialeko Monasterioa eta Errege Lekua]] ([[Madrilgo Erkidegoa]]).
* 1984 – [[Burgosko katedrala]] ([[Burgos]]).
* 1984 – [[Alhambra]], [[Generalife]] eta [[Albayzín]] ([[Granada (Espainia)|Granada]]).
* 1984 – [[Kordoba|Kordobako hirigune historikoa]] ([[Kordoba]]).
* 1985 – [[Asturiar artea|Oviedo eta Asturiasko Printzerriko monumentuak]] ([[Asturiasko Printzerria|Asturias]]).
* 1985 – [[Altamirako leizea]] ([[Kantabria]]).
[[Fitxategi:Alcázar de Segovia 1-7-07.JPG|thumb|180px|[[Segoviako Alkazarra]].]]
* 1985 – [[Segovia|Segoviako hiri zaharra]] eta [[Segoviako akueduktua]] ([[Segovia]]).
* 1985 – [[Santiago de Compostela|Santiago Compostelakoako hiri zaharra]] ([[Galizia]]).
* 1985 – [[Ávila|Ávilako hiri zaharra]] eta bere harresiak.
* 1986, 2001 – [[Aragoiko arkitektura mudejarra]].
* 1986 – [[Garajonayko Parke Nazionala]] ([[Gomera]]).
* 1986 – [[Cáceres|Cáceresko hiri zaharra]] ([[Cáceres]]).
* 1986 – [[Toledo|Toledoko hirigune historikoa]].
* 1987 – [[Sevilla]]ko [[Sevillako katedrala|katedrala]], [[Sevillako Alkazarra|Errege Alkazarrak]] eta [[Indietako Agiritegi Nagusia|Indietako Artxibo Nagusia]] ([[Sevilla]]).
* 1988 – [[Salamanca|Salamancako hirigune zaharra]] ([[Gaztela eta Leon]]).
* 1991 – [[Pobleteko monasterioa]] ([[Tarragonako probintzia|Tarragona]]).
* 1993 – [[Méridako arkeologia multzoa]] ([[Extremadura]]).
[[Fitxategi:Royal_Monastery_of_Santa_Maria_de_Guadalupe.jpg|thumb|180px|[[Santa María de Guadalupeko errege monasterioa|Guadalupeko monasterioa]].]]
* 1993 – [[Santa María de Guadalupeko errege monasterioa|Santa María de Guadalupeko Errege Monasterioa]] ([[Cáceres]]).
* 1993 – [[Donejakue bidea]].
* 1994 – [[Doñana Parke Nazionala|Doñanako Parke Nazionala]] ([[Cádiz]], [[Huelva]] eta [[Sevilla]]).
* 1996 – [[Cuenca (Espainia)|Cuencako]] Alde Zaharra ([[Gaztela-Mantxa]]).
* 1996 – [[Llotja de la Seda]] ([[Valentzia]]).
* 1997 – [[Kataluniar Musikaren Jauregia]] eta [[Sant Pau Ospitalea]], Bartzelona.
* 1997 – [[Las Médulas]] ([[Leon (argipena)|León]]).
[[Fitxategi:Monasterio de Suso (2).jpg|thumb|180px|[[San Millán de Susoko monasterioa|San Millán de Suso]].]]
* 1997 – [[Donemiliaga Kukula]]ko monasterioa ([[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]]).
* 1998 – Iberiar penintsulako [[Mediterraneo itsasoko labar-artea]].
* 1998 – [[Alcalá de Henares]]ko unibertsitatea eta hirigune historikoa ([[Madrilgo Erkidegoa]]).
* 1999 – [[Eivissa uhartea|Eivissako uhartea]] ([[Balear uharteak|Balear Uharteak]]).
* 1999 – [[San Cristóbal de La Laguna]] ([[Tenerife]]).
* 2000 – [[Atapuerca]]ko arkeologia gunea (Burgos).
* 2000 – [[Elxeko palmadia]] ([[Alacanteko probintzia|Alacant]]).
* 2000 – [[La Vall de Boíko eliza erromanikoak]] ([[Lleidako probintzia|Lleida]]).
* 2000 – [[Lugo|Lugoko erromatar harresia]] ([[Lugo]]).
* 2000 – [[Tarracoko arkeologia multzoa]] (Tarragona).

[[Fitxategi:Arcoiris en el Palmeral de Elche.jpg|thumb|180px|[[Elxeko palmadia]].]]
* 2001 – [[Aranjuezko errege jauregia]], ([[Madrilgo Erkidegoa]]).
* 2001 – [[Aragoiko arkitektura mudejarra]].
* 2003 – [[Baeza]] eta [[Úbeda]]ko hiriak ([[Jaéngo probintzia|Jaén]]).
* 2005 – [[Familia Santuaren tenplua]] (Bartzelona).
* 2006 – [[Bizkaiko Zubia]], [[Portugalete]] – [[Getxo]] ([[Bizkaia]]).
* 2007 – [[Teideko Parke Nazionala]] (Tenerife).
* 2009 – [[Herkulesen Dorrea]] ([[Coruña|A Coruña]]).
* 2011 – [[Serra de Tramuntana]] (Balear Uharteak).
* 2012 – [[Merkurioaren Ondarea. Almadén eta Idrija]] ([[Gaztela-Mantxa]]).
* 2016 – [[Antequerako trikuharriak]] ([[Andaluzia]]).
* 2018 – [[Medina Azahara|Medina Azaharako kalifa-hiria]] (Andaluzia).

== Euskal diaspora ==
* [http://www.euskaletxeak.org Bartzelonako Euskal Etxea]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.euskaletxea-madrid.com Euskal Etxea – Hogar Vasco de Madrid, Madril]
* [https://web.archive.org/web/20040201041215/http://www.geocities.com/guretxoko Centro Vasco Gure Txoko, Valladolid]
* [http://www.laminiturri.org Asociación Cultural Laminiturri, Logroño]
* [http://www.euskaletxeak.org Euskal Etxea – Centre Cultural, Bartzelona]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* Malagako Euskal Etxea – Casa Vasca de Málaga, Málaga
* Centro Vasco de Salou Txoko Lagun Artea, Salou
* Federación de Centros Euskal Herria, Madril
* Centro Vasco Navarro Laurak Bat de Valencia, Valentzia
* Asociación Cultural Euskal Etxea de Murcia, Zarandona, Murtzia
* Euskal Etxea Artea, Palma, Baleareak

== Oharrak ==
<references group="oh" />

== Erreferentziak ==
{{lur | data=2017-06-02}}
{{erreferentzia zerrenda|2}}

== Kanpo estekak ==
{{Atari|Espainia|Espainia}}
* [http://www.casareal.es Espainiako Errege Etxearen webgunea]
* [http://www.moncloa.es Espainiako Gobernuaren webgune ofiziala]{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [https://web.archive.org/web/20190829121001/http://www.constitucion.es/ Espainiako Konstituzioaren webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}


{{Mediterranear itsasoa inguratzen duten herrialdeak}}
{{Europar Batasuneko kide aurkibidea}}
{{Europako herrialde aurkibidea}}

{{erdi-babestua}}

[[Kategoria:Espainia| ]]
[[Kategoria:Europar Batasuneko estatu kideak]]
[[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]]