Elam-en iturria ikusi

[[Fitxategi:Elam Map.jpg|frame|thumb|Elamdar Inperioaren kokapena.]]
'''Elam''' ({{lang-sux|𒉏𒈠𒆠}}) edo Khuzestan Bakhtiari '''Susiana'''<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak0/Araua_0142.pdf|izenburua=142. araua: Antzinateko eskualdeen euskarazko izenak|egilea=[[Euskaltzaindia]]|data=2004/XII/16|lekua=[[Bilbo]]}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> [[Tigris]] ibaiaren behe-arroaren ekialdeko antzinako lurraldea izan zen, gaurko [[Iran]]en eta [[Irak]]en arteko mugan. Hiri nagusiak: [[Anshan]] (non zegoen zehaztu gabe dago oraindik) eta [[Susa (hiria)|Susa]] (Iran). Jentilizioa elamdar da.<ref>{{Erreferentzia|egilea=[[Euskaltzaindia]]|data=2015-1-30|izenburua=174. araua: Antzinateko herriak. Ekialdeko eta Europako herriak|url=http://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0174.pdf|orrialdea=9}}</ref>

Historiako lehen garaietan erreinu askea izan zen; Susa zuen hiriburua. Elamdarrek sarritan eraso zioten [[Mesopotamia]]ri, baina [[sumer]]tarrek, [[babiloniar Inperioa|babiloniarrek]] eta [[asiria]]rrek askotan menderatu zituzten. [[K.a. 720]]-[[k. a. 640|640]] bitarteko urteetan Elam asiriarrekin gerran ibili zen etengabe ia, [[Assurbanipal|Asurbanipalek]] menderatu zuen arte. [[K.a. 612]]an, asiriarrak menderatuak izan zirenean, [[Akemenestar Inperioa|Persiar Inperioaren]] eskuetara igaro zen Elam. [[Akemenestar Inperioa|Akemenestarren]] mende zegoela, [[Alexandro Handia]]k konkistatu zuen eta, ondoren, [[Seleukotar Inperioa|seleukotarren inperioko]] herrialdea izan zen.

Elamdarrek berezko hizkuntza batez hitz egiten zuten, [[idazkera kuneiforme]]z idazten zena; honen lekukotasunek [[K.o. IV.]] mendera arte irauten dute. Hizkuntzak eta arteak Babiloniako akadtarren eragin handia izan zuten. Elamgo zibilizazioaren goren maila [[K.a. XIII. mendea|K.a. XIII]]-[[K.a. XII. mendea|XII.]] mendeetan etorri zen; garai hartako monumentu bikain asko gorde dira (Napir-Azu erreginaren brontzezko irudia, [[Louvre museoa|Louvreko museoan]]; Txoga-Zanbil, Susako hiriaren ondoko aztarnategiko [[zigurat]]a).

== Agintarien kronograma ==

=== [[awan dinastia|Awan dinastia]] (data zehatzak ezezagunak) ===

* Peli (K.a. 2500).
* Tata (data zehatza ezezaguna).
* Ukku-Takhesh (data zehatza ezezaguna).
* Kishhur (data zehatza ezezaguna).
* Shushun-Tarana (data zehatza ezezaguna).
* Napil-Khush (data zehatza ezezaguna).
* Kikku-Sive-Temti (data zehatza ezezaguna).
* Lukh-Ishshan (K.a. XXIV. mendea).
* Khelu (K.a. 2300).
* Khita (K.a. 2275).
* [[Kutik-Inshushinnak]] (K.a. 2240).

=== [[Shimash dinastia|Simash dinastia]] (data zehatzak ezezagunak) ===

* Gir-Namme (K.a. 2030).
* Enpi-Luhhan (K.a. 2010).
* Khutran-Temtt (data zehatza ezezaguna).
* Kindattu (data zehatza ezezaguna).
* Indattu-Inshushinnak I (data zehatza ezezaguna).
* Tan-Rukhurater (data zehatza ezezaguna).
* Indattu-Inshushinnak II (data zehatza ezezaguna).
* Indattu-Napir (data zehatza ezezaguna).
* Indattu-Tempt (data zehatza ezezaguna).

=== [[eparti dinastia|Eparti dinastia]] (data zehatzak ezezagunak) ===

* Eparti I (data zehatza ezezaguna).
* Eparti II (data zehatza ezezaguna).
* Eparti III (K.a. 1850).
* Shilkhakha (data zehatza ezezaguna).
* Attakhushu (K.a. 1830).
* Sirukdukh (K.a. 1792).
* Shimut-Wartash (K.a. 1772- K.a. 1770).

[[Fitxategi:Alter Orient 1700BC-es.svg|thumb|Ekialde Hurbila K.a. 1700 inguruan, Babiloniako dinastiaren garaian.]]

=== [[Babiloniar Inperioa|Babiloniako dinastia]] (K.a. 1770- K.a. 1500) ===

* Siwe-Palar-Khuppak (K.a. 1770-1745).
* Kuduzulush I (K.a. 1745-1730).
* Kutir-Nahhunte I (K.a. 1730-1700).
* Lila-Ir-Tash (K.a. 1700-1698).
* Temti-Agun I (K.a. 1698-1690).
* Tan-Uli (K.a. 1690-1655).
* Temti-Khalki (K.a. 1655-1650).
* Kuk Nashur II (K.a. 1650-1635).
* Kutir-Shilkhakha I.a (K.a. 1635-1625).
* Temti-Raptash (K.a. 1625-1605).
* Kuduzulush II (K.a. 1605-1600).
* Tata (K.a. 1600-1580).
* Atta-Merra-Khalki (K.a. 1580-1570).
* Pala-Ishshan (K.a. 1570-1545).
* Kuk-Kirwash (K.a. 1545-1520).
* Kuk-Nahhunte (K.a. 1520-1505).
* Kutir-Nahhunte II.a (K.a. 1505-????).

=== [[Igehalkid dinastia]] (K.a. 1350-K.a. 1200) ===

* Ige-Halki (K.a. 1350-1330).
* Pakhir-Ishshan (K.a. 1330-1310).
* Attar-Kittakh (K.a. 1310-1300).
* [[Humban-Noumena|Humban-]] Numena (K.a. 1300-1275).
* [[Untash-Naprisha]] (K.a. 1275-1240).
* Unpatar-Naprisha (K.a. 1240-1235).
* [[Kidin-Hutran]] (K.a. 1235-1210).

[[Fitxategi:Alter Orient 1200BC-es.svg|thumb|Ekialde Hurbila K.a. 1200 inguruan, Shutrukida dinastiaren garaian.]]

=== [[Sutrukida|Shutrukida dinastia]] (K.a. 1205-K.a. 1100) ===

* Khallutush-In-Shushinak (K.a. 1205-1185).
* [[Shutruk-Nahhunte]] (K.a. 1185-1155).
* [[Kudur-Nahhunte III.a|Kutir-Nahhunte III.a]] (K.a. 1155-1150).
* [[Silkhak-Inshushinak|Silhak-Inshushinak]] (K.a. 1150-1120).
* Khutelutush-In-Shushinak (K.a. 1120-1110).
* Shilhana-Hamru-Lagamar (K.a. 1110-????).
[[Fitxategi:Ummanaldash, King of Elam 645-640 BCE.jpg|thumb|Ummanaldash/Humban-Haltash/Khumma-Khaldash III, Elamgo erregea.]]

=== Azken [[elamiten dinastia|Elamita dinastia]] (K.a. 743-K.a. 644) ===

* Khumbanigash I (K.a. 743-717).
* [[Shuturnakhkhunte II]] (K.a. 717-699).
* Khallushu (K.a. 699-693).
* Kutir-Nakhkhunte (K.a. 693-692).
* Khumma-Menanu (K.a. 692-689).
* Humban-Haltash I (K.a. 689-681).
* [[Humban–Haltash II|Humban-Haltash II]] (K.a. 681-680).
* Humban-Haltash II eta Shilhak-In-Shushinak (K.a. 680-676).
* Shilhak-In-Shushinak eta [[Urtaki]] (K.a. 676-664).
* Shilhak-In-Shushinak eta [[Temti-Humban-Inshushinak]] (K.a. 664-653).
* Atta-Khumma-In-Shushinak eta Khumbanigash II (K.a. 653-651).
* Atta-Khumma-In-Shushinak eta [[Tammaritu]] (K.a. 651-649).
* Atta-Khumma-In-Shushinak eta Indabigash (K.a. 649-648).
* Indabigash (K.a. 648-647).
* Khumma-Khaldash III (K.a. 647-644).

== Hizkuntza ==
[[Elamera]] tradizioz [[Hizkuntza bakartu|hizkuntza isolatua]] dela uste da, eta inguruko [[Hizkuntza semitikoak|hizkuntza semitikoekin]], bera bezala isolatuak diren [[Sumerrera|sumererarekin,]] [[Kasite hizkuntza|kasitarekin]] eta [[hurriera|hurrierarekin]], bai eta beranduago Elam eskualdean K.a. 6. mendean nagusi izatera iritsi ziren [[Indoeuropar hizkuntzak|indoeuropar]] [[Irandar hizkuntzak|Irango hizkuntzekin]] zerikusirik gabekoa. [[Asiria|Asiriako]] eta [[Babiloniar Inperioa|Babiloniako]] [[Akadera|akadiar]] semitikotik egokitutako [[Idazkera kuneiforme|idazkera kuneiformean]] idatzi zen, nahiz eta dokumenturik zaharrenak "[[elamera lineala]]" delako idazkera nahiko ezberdinean idatzi ziren. 2006an antzeko idazkera batean egindako bi inskripzio are zaharrago aurkitu ziren [[Jiroft|Jiroft-en]], Elam-en ekialdean, eta arkeologoek elamera lineala jatorriz ekialdetik [[Susa (hiria)|Susara]] hedatu zela espekulatu zuten. Badirudi "aitzin-elamera" izenaz ezagutzen den lehenagoko idazkeratik garatu dela, baina adituak ez daude ados idazkera hori elamera ala beste hizkuntza bat idazteko erabili zen, oraindik deszifratu gabe baitago. Hizkuntzaren hainbat garai daude lekukoturik; lehena K.a. hirugarren milurtekokoak dira, eta azkena [[Akemenestar Inperioa|Akemenestar Inperiokoa]].

Baliteke elamerak [[Islamaren historia|islamiar garaiaren]] hasieraraino irautea [[Goi Erdi Aroa|(Europako Erdi Aroko hasieraraino]], gutxi gorabehera). Islamiar historialarien artean[[Khuzestan izenaren jatorria|,]] [[Ibn al-Nadim]] [[Khuzestan izenaren jatorria|Erdi Aroko historialari]]<nowiki/>ak idatzi zuenez, adibidez, "Irango hizkuntzak dira [[fahlavi]] ([[pehleviera]]), [[Zoroastriar dari hizkuntza|dari]] (ez da nahastu behar Afganistan modernoko [[dari]]-rekin, hau da, bertako persierarekin), [[khuzi]],  [[persiera]] eta [[Asiriera|suryaniera]]", eta [[Abdullah Ibn al-Muqaffa|Ibn Moqaffak]] adierazi zuen ''khuzi'' Persiako errege-erreginen hizkuntza ez-ofiziala zela, "Khuz" Elam-en izen usteldua izanik.

=== Beste hizkuntz familiekin iradokitako harremanak ===
Hizkuntzalari gehienek elamera [[Hizkuntza bakartu|hizkuntza isolatu]]<nowiki/>tzat hartzen duten arren, aditu gutxi batzuek, hala nola [[David McAlpine]]-k, proposatu dute elamera [[Hizkuntza drabidikoak|hizkuntza drabidikoekin]] lotuta egon litekeela. Hipotesi honi (hizkuntzalarien kritika sendoak jasan dituena) hizkuntza [[Elamo-dravidiar hizkuntzak|elamo-dravidikoak]] izena eman zaio.

== Aipamenak Biblian ==
Bibliak aipatzen du - {{Biblia|Génesis|5:32,10:22}} - Elam [[Sem|Semen (Noeren semea) semeetako bat zela]]. Bertset horiek semiten jaioterrira, Mesopotamiara eta Arabia ekialdera eramaten dute irakurlea. Elam mendebaldean [[Tigris|Tigris beherearekin]] eta ipar-ekialdean [[Erdialdea (Ekialde Hurbila)|Mediarekin]] muga egiten zuen eskualdea zen. Susa, Elamgo antzinako hiriburua (cf. {{Biblia|Daniel|8:9}}), geroago [[Persiar Inperioa|Persiar Inperioko]] hiriburuetako bat bihurtu zen (ikus, adibidez, {{Biblia|Ester|1:2}}). Horrez gain, Elamek badu bere profezia —{{Biblia|Jeremías|49}}, 34. bertsetetik aurrera—, non Jehobak gaitzak bidaltzen dizkion herri honi, denboraren amaieran berriro elkartuko dituela zin eginez.

== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/27}}
{{erreferentzia_zerrenda}}

== Kanpo estekak ==

* {{Es}} Tobalina, Eva (2024): "Los elamitas. El Reino Olvidado (Mesopotamia y su entorno 1)". ''Raices de Europa [Youtuben]''
{{autoritate kontrola}}

{{Akemenestar satraperriak}}
{{Sasaniar probintziak}}

[[Kategoria:Elam| ]]
[[Kategoria:Matriarkatua]]
[[Kategoria:K.a. VI. mendean desagertutako herrialdeak]]
[[Kategoria:Eskualde historikoak]]
[[Kategoria:Zibilizazioak]]