Hil

Hilabete» orritik birbideratua)

Hila (edo hilabetea[1]) egutegietan erabiltzen den denbora unitatea da, urtea banatzen den hainbat eguneko zatietako bakoitza[2]. Egutegi gregorianoan, egun erabiltzen den egutegi hedatuenean, urteak 12 hil ditu, bakoitza 28-31 egunez osatua:

Mesopotamian erabili zen lehen aldiz Ilargiaren periodo naturalen neurketan oinarrituta. Kontzeptu tradizionalak ilargia kontuan hartzen duenez, hil sinodikoak dira eta gutxi gorabehera 29,53 egun diraute. Zuretan egindako marrak aztertuta, Paleolitoan ere kontatzen zirela uste dute ikertzaileek. Hilabete sinodikoa, gaur egun, egutegi askoren oinarria da.

Hil hitzak zerikusi hertsia du ilargi hitzarekin. Badirudi jatorrian ‘ilargi’ esanahia zuela; horren lekuko izan litezke ilbehera, ilgora, ilberri, etab. Ilargiaren zikloa denbora-tartearekin parekatu bide zen, denbora ilargiaren arabera zenbatzen zen antzinako garai batean[3].

Hilen izenak letra xehez idazten dira perpausaren barruan (abuztuaren 6a)[4].

Hil / Hilabete

aldatu

Euskalkien arabera, hil eta hilabete hitzen erabilera desberdina da. Sinonimo osoak dira batzuetan eta, gainera, hiztun batzuek ez dute hilabete baizik erabiltzen (Iparraldean, adibidez)[4]. Beste batzuek bereizi egiten dituzte: hil (urtea banatzen den hamabi zatietako bakoitza[2]) eta hilabete (denbora hedaduratzat harturik, 30 eguneko-edo denbora bitartea)[1]. Adibidez: Apirilaren 14tik maiatzaren 14ra hilabeteko tartea dago.

Eukara batuan, bi erabilerak dira zuzenak, nahiz eta badirudi bi adierak desberdintzeko joera dagoela.

Honako hil motak garrantzitsuak dira astronomian eta Babiloniako ilargi-astronomian ezarri ziren lehen aldiz.

Hil siderala

aldatu

Hil siderala Ilargiaren orbita eta atzean dauden zeru-esferaren (gaur egun Nazioarteko Zeru Erreferentzia Markoa) arteko erlazioarekin ezartzen da. Ilargiak berriro zeruko puntu berberera iristeko behar duen denboraren neurketa da, 27,321661 egun (hau da, 27 egun, 7 ordu, 43 min eta 11,5 segundu). Hil mota hau Ekialde Hurbila, India eta Txinan erabili izan da. Bertan zerua 27 edo 28 ilargi etxetan banatu zuten, bat hileko egun bakoitzerako eta bertan zegoen izar nagusia edo nagusienekin izendatzen zuten.

Hil tropikala

aldatu

Ohitura da zeruko gorputzen poisizioa ekinozio bernalarekiko zehaztea. Prezesioa dela eta puntu hau gutxianaka mugitzen da atzerantz ekliptikan zehar. Horregatik denbora gutxiago behar du Ilargiak ekliptikako zero luzera puntura itzultzeko izar finkoen puntu batera baino: 27,321582, hau da, 27 egun, 7 ordu, 43 minutu eta 4,7 segundu. Pixka bat laburragoa den tarte honi hil tropikal deritzo.

Hil anomalistikoa

aldatu

Ilargiaren orbita elipse bat da, zirkulu bat baino gehiago. Hala ere orbita honen orientazioa eta forma ez dira finkoak. Bereziki puntu estremoen kokapenak (perigeo eta apogeoa) zirkulu bat deskribatzen du 9 urtean behin. Ilargiari gehiago kostatzen zaio puntu berdinera ituzltzea urrundu zelako biraketa batean. Periodo luzeago honi hil anomalistiko deritzo eta 27.554551 egun irauten dit (27 egun, 13 ordu, 18 minutu eta 33,2 segundu). Periodo horrekiko aldatzen da ilargiaren diametro aparentea eta, horregatik, garrantzi berezia du eklipseen predikzioa egiterakoan (ikus Saros).

Hilak hainbat egutegitan

aldatu

Egutegi julioar eta gregorioarra

aldatu

Jatorria

aldatu

Egutegi gregorioar eta julioarreko hilabeteak erromatar egutegitik datoz. Lehenengo seien izenak euren mitologiarekin lotuta daude, eta azkenak jatorrizko ordena-zenbakiarekin (martxoan hasten zena). Hasierako egutegi erromatarra (Tito Livio Liviok eta Plutarkok bildutako tradizioaren arabera) 10 hilabetekoa zen; baina Numa Pompilio erregeak (K.a. 716 - K.a. 674?) beste bi gehitu zizkion. Julio Zesarren garaian, beste aldaketa batzuk egin ziren: urte hasieraren hila aldatu zen; aurrerantzean, urtarrila izan zen, baina ez kasu guztietan, baizik eta erromatarren garai kontsularraren hasierarako bakarrik, eta hil batek haren izen iulius hartu zuen (hainbat hizkuntzatara igaro da: July, Juli, juillet, luglio, julho, julio... euskara batuaz, uztail), aldaketaren sustatzailearen omenaldi gisa; haren oinordeko eta ondorengo Zesar Augustok hurrengo hilabeteari Augustus bere izena eman zion (euskara batuaz, abuztu).

Kanariar uharteetako aborigenen artean, batez ere Tenerifeko guantxeen artean, abuztuak Beñesmer edo Beñesmenen izenean jaso zuen, hilabete horretan ospatzen baitzen uzta jaialdia[5][6].

Hona hemen egutegi gregoriotarreko hilak ordenean:

Hilak
izena laburdura 3 letrako
laburdura[7]
iraupena izenaren esanahia
urtarril U URT 31 Urte berriaren hila
otsail O OTS 28 (29 bisurteetan) Otsoen hila
martxo M MAR 31 Martius, latinetik
apiril A API 30 Aprilis, latinetik
maiatz M MAI 31 Maius, latinetik
ekain E EKA 30 Eki gain (Eguzkia gorenean)
uztail U UZT 31 Uzta hila
abuztu A ABU 31 Augustus, latinetik
irail I IRA 30 Ira(tzea) jasotzeko hila
urri U URR 31 Hur hila
azaro A AZA 30 Hazi edo aza aroa
abendu A ABE 31 Adventum, latinetik

Euskalkietako izenak

aldatu
Hilen izenak, zenbait euskalkitan
euskara batua Arratia (mendebaldekoa) Goierri (erdialdekoa) Sakana (nafarrera) zuberera Leizarraga (arkaikoa: mugatuan dago)
urtarril urteile ilbeltz ilbeltz urtaril urtharrilla
otsail zezeile otsail otsail barantail otsailla
martxo martie marso marsu ostaro martchoa
apiril aprile april apiribil jorrail aprilla
maiatz maiatza maiatz maiatz epail maiatza
ekain bagile garagarril garagarril arramaiatz / bagil ereyaroa
uztail garagarrile uztail garil üztail uztailla
abuztu agustue aguztu abuztu agorril agorrilla
irail urrie agor urri setemere / bürüil buruilla
urri urri bigarrena urri lastai ürrieta urria
azaro semendie azaro azaro gorotzil hacilla
abendu abendue / gabonile abendua abendu negil advendua

Erreferentziak

aldatu
  1. a b «Hilabete». Euskaltzaindiaren Hiztegia(Noiz kontsultatua: 2021-11-05.)
  2. a b «Hil». Euskaltzaindiaren Hiztegia(Noiz kontsultatua: 2021-11-05.)
  3. Hil Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa, Euskaltzaindia (noiz kontsultatua: 2021-11-5)
  4. a b Hil/Hilabete Euskara Batuaren Eskuliburua, Euskaltzaindia (noiz kontsultatua: 2021-11-05)
  5. Abreu Galindo, Juan de (1848) [1632]. Historia de la conquista de las siete islas de Gran Canaria. Santa Cruz de Tenerife: Imprenta, Litografía y Librería Isleña.
  6. Torriani, Leonardo (1959) [1590]. Descripción e historia del reino de las Islas Canarias: antes Afortunadas, con el parecer de sus fortificaciones. Santa Cruz de Tenerife: Goya Ediciones.
  7. Laburtzapenen hiztegia. Eusko Jaurlaritzs - IVAP 2010.

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu