Habana

Habana; La Habana; La Habana; San Cristóbal de la Habana
	hiria
	Goitik behera eta ezkerretik eskuinera: El Capitolio, Iraultzaren museoa, Malecón, Habanako Antzoki Handia, El Morroko itsasargia, Plaza Vieja eta Katedrala Irudi gehiago
Administrazioa
Herrialdea	Kuba
Probintzia	Habanako probintzia
Alkatea	Marta Hernández Romero (en)
Izen ofiziala	Ciudad de la Habana
Jatorrizko izena	La Habana
Posta kodea	10000–19999
Geografia
Koordenatuak	23°08′12″N 82°21′32″W / 23.1367°N 82.3589°W
Azalera	728,26 km²
Altuera	5
Demografia
Biztanleria	2.141.652 (2010); 2.492.618 (2022); 2.089.532 (1993); Adierazpen errorea: Ustekabeko < eragileaAdierazpen errorea: Hitz ezezaguna "br" (2010)
Dentsitatea	2.941 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	1515
Telefono aurrizkia	7
Ordu eremua	UTC−05:00
Hiri senidetuak	Minsk, Isfahan, Tijuana, Cádiz, Glasgow, Istanbul, Madril, Bartzelona, Mar del Plata, Sullana, São Paulo, San Petersburgo, Manila, Mexiko Hiria, Atenas, Teheran, Windhoek, Toledo, Rio de Janeiro, Sevilla, Gijón, Rotterdam, Santo Domingo, Konstantza, Mobile, Sintra, Cusco, La Paz, Esmirna, Kiev, Pekin eta São Bernardo do Campo
	lahabana.gob.cu

Habana^[1] (gaztelaniaz: La Habana, la aˈβana ahoskatua) Kubako hiriburua, probintzia, portu nagusia^[2] eta merkataritza gune garrantzitsuena da. 728,26 km²ko eremua du eta 2012an 2.106.146 biztanle zituen. Karibeko hiri jendetsuena da.

Diego Velázquez de Cuéllar espainiarrak sortu zuen 1515ean, San Cristóbal de La Habana izenarekin. 1982an, UNESCOk Habana Zaharra eta gotorlekuak Gizateriaren Ondare izendatu zituen^[3].

Geografia

Habana Kubako ipar-mendebaldeko itsasaldeko badia batean dago, Ozeano Atlantikoa Karibe itsasoarekin lotzen dituen Floridako itsasartearen hegoaldean. Badiaren ahoa estua eta luzea da eta oso portu natural segurua da. Haren kokapena dela eta, Mexikoko golkoaren sarreran, Hego Amerikatik Estatu Batuetara doan itsas bidean, denbora luzean Karibeko porturik handienetarikoa izan da.

Hiria badiaren mendebalde eta hegoaldeko muino apaletan hedatzen da. Almendrares ibaiak hegoaldetik iparralderako norabidean zeharkatzen du. Ekialdean dagoen kareharrizko goragunearen gainetan (60 m) El Morro eta La Cabañako gotorleku kolonialak daude. Mendebaldeko beste goragune baten gainean Printzearen gaztelua eta Habanako Unibertsitatea daude.

Klima

Habanak alisioek eta itsasoaren hurbiltasunak leundutako klima tropikala du; Köppen klima sailkapenaren arabera, negu lehorreko sabanako klima (Aw) da. Urtean zehar, tenperaturak oso egonkorrak dira: urteko batez bestekoa 25,2 °C da; urtarril eta otsaileko batez bestekoa 22 °C da; eta abuztukoa, 28 °C. Urtean pilatutako prezipitazioa 1.200 mm ingurukoa izaten da. Urtaro euritsua ekainaren eta urriaren bitartekoa da, eta urtaro lehorra, abenduaren eta apirilaren artekoa.

Datu klimatikoak (Havana)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	25.8	26.1	27.6	28.6	29.8	30.5	31.3	31.6	31.0	29.2	27.7	26.5	28.8
Batez besteko tenperatura (ºC)	22.2	22.4	23.7	24.8	26.1	27.0	27.6	27.9	27.4	26.1	24.5	23.0	25.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	18.6	18.6	19.7	20.9	22.4	23.4	23.8	24.1	23.8	23.0	21.3	19.5	21.6
Euria (mm)	64.4	68.6	46.2	53.7	98.0	182.3	105.6	99.6	144.4	180.5	88.3	57.6	1189.2
Euri egunak (≥ 1.0 mm)	5	5	3	3	6	10	7	9	10	11	6	5	80
Hezetasuna (%)	75	74	73	72	75	77	78	78	79	80	77	75	76.1
Iturria: World Meteorological Organisation (UN),^[4] Climate-Charts.com^[5]

Hiriaren garapena

Ez dago ziur jakiterik San Cristóbal de La Habanaren lehenbiziko (1514-1515eko) kokalekua. Uhartearen hegoaldeko itsasbazterrean zegoen, Surgidero de Batabanotik gertu edo Mayabeque ibaiaren ertzean^[6]. Zenbait urte geroago, kokalekua iparraldeko kostaldera aldatu zuten, Habanako badia itsasoarekin lotzen duen kanalaren mendebaldeko urbazterrera, hots, gaur egungo tokira.

Habanako zaharrak (Habana vieja) jatorrizko kale estuak ditu. Gune zahar horren inguruan, XVIII. mendean hiria mendebalde eta hegoalderantz garatu zen eta kanalaren beste urbazterrean, Regla herria hazten hasi zen. XIX. mendean, hiria arras zabaldu zen mendebalderantz eta hegoalderantz, La Vivora, Luyano eta beste auzo berri batzuk sortu baitziren.

XX. mendeko lehen hamarkadetan, aldaketa esanguratsuak izan zituen, nagusiki Estatu Batuetako goi klaseen aisialdi leku bilakatu baitzen. Hotel, gune komertzial eta luxuzko auzoekin batera, txabola gune handiak ere sortu ziren. 1970. urtetik, Habana hiriaren kanpoaldean nekazaritza sustatu zen, 30.000 hektareako Cordón de la Habana lekuko; alor horietan, kafea, fruitu tropikalak, barazkiak eta abar lantzen dira. Hori guztia bultzatzeko, Kubako gobernuak ureztatze sarea eraiki zuen.

Barrutiak

Hiria 15 udalerritan^[7] (municipio) banaturik dago eta haietako bakoitza, 105 auzotan^[8] (consejo popular). Hona udalerrien zerrenda:

Playa: Santa Fé, Siboney, Cubanacán, Ampliación Almendares, Miramar, Sierra, Ceiba, Buena Vista.
Plaza de la Revolución: El Carmelo, Vedado-Malecón, Rampa, Príncipe, Plaza, Nuevo Vedado-Puentes Grandes, Colón-Nuevo Vedado, El Vedado.
Centro Habana: Cayo Hueso, Pueblo Nuevo, Los Sitios, Dragones, Colón.
Habana Zaharra: Prado, Catedral, Plaza Vieja, Belén, San Isidro, Jesús Maria, Tallapiedra.
Regla: Guacanimar, Loma Modelo, Casablanca.
La Habana del Este: Camilo Cienfuegos, Cojimar, Guiteras, Alturas de Alamar, Alamar-Este, Guanabo, Campo Florido, Alamar-Playa.
Guanabacoa: Mañana-Habana Nueva, Villa I, Villa II, Chivas-Roble, Debeche-Nalon, Hata-Naranjo, Peñalver-Bacuranao, Minas-Barreras.
San Miguel del Padrón: Rocafort, Luyanó Moderno, Diezmero, San Francisco de Paula, Dolores-Veracruz, Jacomino.
Diez de Octubre: Luyanó, Jesús del Monte, Lawton, Vista Alegre, Acosta, Sevillano, Vibora, Santos Suárez, Tamarindo.
Cerro: Latinoamericano, Pilar-Atares, Cerro, Las Cañas, El Canal, Palatino, Armada.
Marianao: CAI-Los Ángeles, Pocito-Palmas, Zamora-Cocosolo, Libertad, Pogoloti-Belén-Finlay, Santa Felicia.
La Lisa: Alturas de La Lisa, Balcón Arimao, Cano-Bello26-Valle Grande, Punta Brava, Arroyo Arenas, San Agustín, Versalles Coronela.
Boyeros: Santiago de Las Vegas, Nuevo Santiago, Boyeros, Wajay, Calabazar, Altahabana-Capdevila, Armada-Aldabo.
Arroyo Naranjo: Los Pinos, Poey, Víbora Park, Mantilla, Párraga, Calvario-Fraternidad, Guinera, Eléctrico, Managua, Callejas.
El Cotorro: San Pedro-Centro Cotorro, Santa María del Rosario, Lotería, Cuatro Caminos, Magdalena-Torriente, Alberro.

Historia

Hiriaren lehen urratsak

1514. urtean, Diego de Velázquezen aginduz, San Cristóbal de la Habana herria sortu zen irlako hego kostaldean, Batabanotik gertu, baina haren kokalekua ez zen bizileku egokia; horrez gain, oso arriskutsua zen itsas nabigaziorako. Arrazoi horiek zirela eta, 1518. urtean berrogei eta hamar kolono iparraldera mugitu ziren, gaur egun Almendares ibaiaren uhubiaren ondoan. Hurrengo urtean, berriro kokalekuz aldatu eta gaur egungo tokira joan ziren, badiaren babespean.

Indiako flotak Habanan gelditzen ziren, bidaian hasteko eguraldi onaren zain; beraz, bertan denbora luzea eman behar zuten eta garraiatzen zituzten bitxiek eta merkantziek jende anitz erakartzen zuten. Biztanleak gehiago zirenez, kultiboak emendatuz joan ziren, batez ere esklabo beltzak erabiltzen zituzten lan gogorretarako. Haietan tabakoa nagusitu zen, eskari handia baitzegoen. Hiria garatuz joan zen eta bestelako industriak sortu ziren, hala nola, ontzitegiak eta ontziak konpontzeko industriak.

Habana hiriburu

1553an, Habana Kubako hiriburu bihurtu egin zen eta horrek hazkundea bizkortu zion. Horrexegatik, piraten helburu izan zen: 1555. urtean, Jacques de Sores pirata frantziarrak suntsitu eta uztak erre zituenez, Kubako gobernadoreek Habanan gotorlekuak eraikiarazi zituen, piratengandik babesteko.

Handituz zihoan zen heinean, Habanak zenbait izurrite jaso zituen:

1648 eta 1654. urteetan, sukar tifoideak.
1761an, gonbitu beltzak.

Hala eta guztiz ere, populazioa emendatuz joan zen: 1600. urtean, 4.000 biztanle zituen; 1700.ean, berriz, 30.000.

Ingalaterraren okupazioa

1762. urtean, tropa britainiarrek hiria hartu zuten, zenbait hilabetez setiatu ostean, baina denbora laburrean egon zen ingelesen eskuetan, Versaillesko Ituna zela eta, espainiarren eskuetara itzuli baitzen.

XX. mendean

1898. urtean, Kuba Espainiako parte izateari utzi zion, eta Habanak hedakuntzen segiitu zuen, orain, Estatu Batuen eraginpean. Hiriaren ondoan, gune industrial handiak sortu ziren, eta bere populazioa handituz joan zen (1960. urtean 1.500.000 biztanle). Hiriak zabalkunde handia izan zuen Batistaren agindupean, estatubatuarren aisialdi leku gisa.

1968. urtean hiriaren erreforma aurrera eraman zen, langileentzako auzoak eraikiz eta gizarte organizazio zibilak (Comités de manzana) direla eta.

Ondasun nagusiak

Habanak interes historiko eta turistiko handia du, bere eraikin militarrak eta kolonialak direla besteak beste.

Eraikin militarrak

Habanako hiriaren garapena bere kaiaren garapenari oso lotura egon da, XVI eta XVII. mendeetan, harresi eta gotorlekuak eraiki ziren piratetatik babesteko.

Gotorlekuak ondorengoak dira:

Fortaleza Vieja - 1537
La Fuerza gaztelua - 1568-1589
San Salvador de la Punta gaztelua - 1587-1600
Morroko gaztelua
San Carlos de la Cabaña - 1763-1774

Eraikin zibilak

Jose Martí memoriala (Iraultzaren plazan), arkitektura iraultzailearen adibidea

Hiriaren historiako lehen urteetan, lastozko eta buztinezko eraikinez osatuta zegoen: aduana, hots, harriz egindako lehena 1582an amaitu zen; hurrengo urteetan, hiriaren garrantzia handituz joan zen heinean, eraikuntza garrantzitsu asko eraiki ziren. Eraikin zibilen artean:

Kapitolioa: 1929an eraiki zen Ordezkarien Ganbara eta Senatua kokatzeko. Gaur egun Zientzietako Akademiaren egoitza da. Duen kupula erraldoia hiriko toki askotatik ikusten da.
Iraultzaren jauregia: Iraultzaren plazan dagoen eraikin nagusia da. Hasiera batean Justizia Jauregira eta Auzitegi Gorenerako eraiki bazen ere gaur egun Kubako Estatu Kontseilua eta Kubako Alderdi Komunistaren Komite entrala.
Posta etxea (egun, Justizia sailaren egoitza)
Katedrala: izen bereko plazan dago eta Kubako barrokoaren adibiderik onenetakoa da.
San Frantzisko komentua: Habana zaharrean dago eta Barrokoaren beste adibide bat da.
Apaizgaitegia

1950. urtetik aurrera, aldaketa politikoekin bat, beste eraikuntza korronte bat ageri zenez, eraikuntza multzo handiak eta miresgarriak eraiki ziren.

Bestelakoak

Malekoia: itsas ondoko pasealeku luzea eta ederra. Habanako hainbat auzo lotzen ditu.
Plaza zaharra. 1559an sortu zen eta Habanako zaharrenetako bat da eta azpimarragarriak dira bere eraikin kolonialak.
Parke zentrala: Habana zaharrean dagoen enparantza ezaguna, Kapitolioa eta beste eraikuntza garrantzitsu dituena.
Obispo kalea: Habana zaharreko kale ezagunenetako bat. Denda eta zuzeneko musika duten taberna asko daude bertan.
Vedadoko 23 kalea: Oso ezaguna da bertan dauden ministerioak, hotelak eta aisialdirako lokalengatik. Malekoiarekin biltzen da.
Kolon hilerria: Ameriketako kanposantu famatuena da. Oso ezaguna da dituen eskulturengatik.
Habanako txinatar auzoa: Latinoamerikako handiena izan zen.

Iruditegia

Habana zaharra
El Vedado
Malekoia
Kolon hilerria

Habanar ospetsuak

Jose Martí, idazlea eta politikaria (1853-1895)
Juana Borrero, poeta eta margolaria (1877-1896)
Rita Montaner, abeslaria (1900-1958)
Dulce Maria Loynaz, idazlea (1902-1997)
Jose Lezama Lima, idazlea (1910-1976)
Alicia Alonso, dantzaria (1921-)
Celia Cruz, abeslaria (1925-2003)
Omara Portuondo (1930)
Camilo Cienfuegos, gerrillaria (1932-1959)
Leonardo Padura, idazlea (1955-)
Zoe Valdés, idazlea (1959-)
Jorge Perugorria, aktorea (1965-)

Herri eta hiri senidetuak

Habana ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:

Atenas (Grezia) Bartzelona (Katalunia) Belo Horizonte (Brasil) Cádiz (Espainia) Cusco (Peru)	Glasgow (Eskozia) (Erresuma Batua) Gijón (Espainia) Isfahan (Iran) Istanbul (Turkia) Konstanza (Errumania)	Mar del Plata (Argentina) Minsk (Bielorrusia) Mobile (Alabama) (Ameriketako Estatu Batuak)^[9] Rotterdam (Herbehereak) Teheran (Iran)	San Petersburgo (Errusia) São Paulo (Brasil) Sevilla (Espainia) Sintra (Portugal)	Sullana (Peru) Tijuana (Mexiko) Toledo (Espainia) Windhoek (Namibia)

Habana Iberoamerikako Hiriburu Hirien Batasunaren (gaztelaniaz: Unión de Ciudades Capitales Iberoamericanas - UCCI) (portugesez: União de Cidades Capitais Ibero-americanas) partaide da, 1982ko urriaren 12tik, jarraian agertzen diren hiriekin senidetarsun erlazioak hasiz:^[10]

Andorra la Vella (Andorra) Asuncion (Paraguai) Bogota (Kolonbia) Brasilia (Brasil) Buenos Aires (Argentina) Caracas (Venezuela)	Davao Hiria (Filipinak) Guatemala Hiria (Guatemala) La Paz (Bolivia) Lima (Peru) Lisboa (Portugal) Madril (Espainia)^[11]	Managua (Nikaragua) Manila (Filipinak) Mexiko Hiria (Mexiko) Montevideo (Uruguai) Panama Hiria (Panama) Quito (Ekuador)	Rio de Janeiro (Brasil) San Jose (Costa Rica) San Juan de Puerto Rico (Puerto Rico) San Salvador (El Salvador) Santiago (Txile) Santo Domingo (Dominicar Errepublika)	Sucre (Bolivia) Tegucigalpa (Honduras)