Billy Wilder (1906ko ekainaren 22a, Sucha Beskidzka, Austria-Hungariako Inperioa2002ko martxoaren 27a, Beverly Hills, Kalifornia) film gidoigile, zuzendari eta ekoizlea izan zen. Egungo Poloniako judu jatorrizko familia batean jaioa, 1933an Ameriketako Estatu Batuetara joan zen. Hollywood-eko Urrezko Garaiko zuzendari onenetarikotzat jotzen da, haren film frankok kritikagileen zein ikusleen harrera beroa jaso zutelako.

Billy Wilder

Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakSamuel Wilder
JaiotzaSucha Beskidzka1906ko ekainaren 22a
Herrialdea Ameriketako Estatu Batuak
 Austria
 Austria-Hungariako Inperioa
HeriotzaBeverly Hills2002ko martxoaren 27a (95 urte)
Hobiratze lekuaWestwood Village Memorial Park Cemetery (en) Itzuli
Heriotza moduaberezko heriotza: pneumonia
Familia
Haurrideak
Hezkuntza
HeziketaVienako Unibertsitatea
Hizkuntzakalemana
ingelesa
Jarduerak
Jarduerakgidoilaria, film-zuzendaria, zinema ekoizlea, idazlea, kazetaria, errealizadorea eta produktorea
Jasotako sariak
KidetzaWriters Guild of America, West (en) Itzuli

IMDB: nm0000697 Allocine: 413 Rottentomatoes: celebrity/billy_wilder Allmovie: p116768 TCM: 206104 TV.com: people/billy-wilder IBDB: 11229
Musicbrainz: 5bcf5eb8-4637-4d39-b3ef-cf491aa28b29 Find a Grave: 6295551 Edit the value on Wikidata

Bizitza eta ibilbidea

aldatu

Jatorria

aldatu

Sucha Beskidzka, Austria-Hungariako Inperioan (egun Polonia) jaio zen Samuel Wilder, bere gurasoak Max Wilder eta Eugenia Dittler izanik. Bere amak Billie ezizena jarri zion, eta hau Ameriketako Estatu Batuetara heltzean Billyrengatik aldatu zuen. Familia epe motzean Vienara joan zen, eta Wilder bertako eskoletan izan eta gero Vienako Uniberitatera joan zen. Honen ostean, kazetari lanetan hasi zen, baina aurrerapausoak emateko nahiarekin Berlin, Alemaniara joatea erabaki zuen.

Berlin

aldatu

Berlinen egon zen bitartean eta bere idazle ibilbidea oparoa izan baino lehenago, taxi dancer lanetan ibili zen. Hiriko egunkari batentzat Kirol eta krimen berriak idatzi eta gero, Berlineko formatu txikiko (Tabloide) egunkari batean egon zen aldi baterako kontratuarekin. Filmetan interesa irabazi ahala, gidoiak idazten hasi zen. Wilder judua izanik, Adolf Hitlerren garaipenaren ondoren Parisera eta ondoren Ameriketako Estatu Batuetara emigratu zuen. Wilderren ama, amama eta aitaordea Auschwitzeko kontzentrazio-esparruan hil zituzten.

Hollywood

aldatu

Hollywoodera 1933an heldu zenean, Peter Lorre emigrazio kidearekin apartemantu bat partekatzen zuela, bere gidoilari ibilbidearekin segitu zuen. Bere lehen arrakasta Ninotchka filmarekin heldu zen. Film hau Ernst Lubitsch alemaniar emigrantearekin egin zuen. 1939an kaleratutako screwball komedia honetan, Greta Garbo (normalki film melodramatikoetako heroina lez ezagutu ohi dena) dugu izar nagusi bezala. Bai filma zein Greta txalotuak izan ziren kritikarengatik, eta alde hortatik, Greta Garboren ibilbidea ere aldatu egin zen filmaren eraginez. Baita Billyren ibilbidea ere, izan ere, Oscar sarietako nominazio bat jaso zuen, Charles Brackett egilekidearekin. Berekin idatzi zituen hurrengo 12 urteetan ere, 1938tik 1950era. Ninotchkari beste hainbat film arrakastatsuk eman zioten jarraipena, hala nola, Hold Black the Dawn eta Ball of Fire. Zuzendari lanetan ere estreinatu zen The major and the Minorrekin.

Double Idemnity (1944) film beltzaren zuzendaritzarekin, bere zuzendari ospea hazi egin zen. Raymond Chandlerrekin idatzi zuen film honek, genero beltzarentzako arau batzuk markatzeaz gain, Hollywooden zentsuraren aurkako seinale bat izan zen. James M.Cainen Double Indemnity nobela originalean, amodiozko bi hiruki eta diru-kontuengatik sortutako heriotza bat kontatzen dira. Irakurleen artean, liburua oso famatua zen baina Hays Codea zela eta, eta adulterioa izanik liburuaren oinarria, filmatzea ezinezkoa zela kontsideratzen zen. Batzuen arabera, genero beltzeko benetako lehen filma litzateke, Citizen Kane filmaren estilistika eta The Maltese Falcon filmaren elementu narratiboak nahastuz.

Bi urte beranduago, Zuzendari onenaren eta Gidoi onenaren Oscarrak irabazi zituen Charles R.Jacksonen The Lost Weekend liburuaren adaptazioarengatik. Alkoholismoaren azterketa serioa egiten zuen lehen film amerikarra izan zen. Kritikak goraipatutako beste film ilun eta ziniko bat Sunset Boulevard (1950) izan zen. Gloria Swanson eta William Holdenek egin zituzten paper printzipalak. Swansonek, Norma Desmonden zinema mutuko izar ohi baten rola betetzen du, eta bere itzulerarako Holdenen gidoia beharrezkoa zaio.

1959an, Some Like It Hot komedia aurkeztu zuen. Jack Lemmon eta Tony Curtis musikariak dira, eta emakumez mozorratzen dira. Ondoren Joe E.Brown eta Marilyn Monroengandik erakarrita senitzen dira.

Zuzendutako filmen aktoreak, ekoizlea eta izenburuak

aldatu

Taula honetan ikus daitezke filmaren bi aktore, enpresa ekoizlea eta beste izenburuak beste hizkuntza batera itzuli bada (gaztelania, frantsesa, euskara, katalana edo galiziera):

Urtea Filma Antzezleak Ekoizlea Hizkuntzak
1934 Mauvaise Graine Danielle Darrieux, Paul Escoffier -- katalanez: Llavor podrida
1942 The Major and the Minor Ginger Rogers, Ray Milland Paramount Pictures gaztelaniaz: El mayor y la menor frantsesez: Uniformes et Jupons courts katalanez: El superior i la menor
1943 Five Graves to Cairo Franchot Tone, Anne Baxter Paramount Pictures frantsesez: Les Cinq Secrets du désert
1944 Double Indemnity Fred MacMurray, Barbara Stanwyck Paramount Pictures gaztelaniaz: Perdición frantsesez: Assurance sur la mort
1945 The Lost Weekend Jane Wyman, Ray Milland Paramount Pictures gaztelaniaz: Días sin huella frantsesez: Le Poison katalanez: Dies perduts galizieraz: A fin de semana perdida
1945 Death Mills -- -- gaztelaniaz: Die Todesmühlen
1948 A Foreign Affair Jean Arthur, Marlene Dietrich Paramount Pictures gaztelaniaz: Berlín Occidente frantsesez: La Scandaleuse de Berlin
1948 The Emperor Waltz Bing Crosby, Joan Fontaine Paramount Pictures gaztelaniaz: El vals del emperador frantsesez: La Valse de l'empereur
1950 Sunset Boulevard William Holden, Gloria Swanson Paramount Pictures frantsesez: Boulevard du crépuscule
1951 Ace in the Hole
1952 Ace in the Hole Kirk Douglas, Jan Sterling Paramount Pictures gaztelaniaz: El gran carnaval frantsesez: Le Gouffre aux chimères katalanez: El gran carnaval
1953 Stalag 17 William Holden, Don Taylor Paramount Pictures
1954 Sabrina Humphrey Bogart, Audrey Hepburn Paramount Pictures
1955 The Seven Year Itch Marilyn Monroe, Tom Ewell 20th Century Studios frantsesez: Sept ans de réflexion
1957 Witness for the Prosecution Tyrone Power, Marlene Dietrich United Artists Corporation gaztelaniaz: Testigo de cargo frantsesez: Témoin à charge euskaraz: «Witness for the Prosecution (1957ko filma)» katalanez: Testimoni de càrrec galizieraz: Testemuña de cargo (filme)
1957 Love in the Afternoon Gary Cooper, Audrey Hepburn Monogram Pictures gaztelaniaz: Love in the afternoon frantsesez: Ariane euskaraz: «Love in the Afternoon (1957ko filma)»
1957 Witness for the Prosecution
1957 The Spirit of St. Louis James Stewart, Marc Connelly Warner Bros. frantsesez: L'Odyssée de Charles Lindbergh katalanez: L'esperit de St. Louis
1959 Some Like It Hot Marilyn Monroe, Jack Lemmon The Mirisch Company frantsesez: Certains l'aiment chaud katalanez: Ningú no és perfecte galizieraz: Con saias e a rachar
1960 The Apartment Jack Lemmon, Shirley MacLaine The Mirisch Company frantsesez: La Garçonnière katalanez: L'apartament galizieraz: O apartamento
1961 One, Two, Three Horst Buchholz, Pamela Tiffin The Mirisch Company gaztelaniaz: Uno, dos, tres frantsesez: Un, deux, trois katalanez: Un, dos, tres
1963 Irma la Douce Jack Lemmon, Shirley MacLaine The Mirisch Company gaztelaniaz: Irma la dulce katalanez: Irma la douce
1964 Kiss Me, Stupid Dean Martin, Kim Novak The Mirisch Company gaztelaniaz: Bésame, tonto frantsesez: Embrasse-moi, idiot euskaraz: «Kiss Me» katalanez: Fes-me un petó, ximplet galizieraz: Bícame, estúpido
1966 The Fortune Cookie Jack Lemmon, Walter Matthau The Mirisch Company gaztelaniaz: En bandeja de plata frantsesez: La Grande Combine katalanez: Un cop de sort
1970 The Private Life of Sherlock Holmes Robert Stephens, Colin Blakely The Mirisch Company gaztelaniaz: La vida privada de Sherlock Holmes frantsesez: La Vie privée de Sherlock Holmes katalanez: La vida privada de Sherlock Holmes
1972 Avanti! Jack Lemmon, Juliet Mills -- gaztelaniaz: ¿Qué ocurrió entre mi padre y tu madre? katalanez: Què va passar entre el meu pare i la teva mare?
1974 The Front Page Jack Lemmon, Walter Matthau Universal Pictures gaztelaniaz: Primera plana frantsesez: Spéciale Première
1978 Fedora William Holden, Marthe Keller --
1981 Buddy Buddy Jack Lemmon, Walter Matthau Metro-Goldwyn-Mayer frantsesez: Victor la gaffe

Idatzitako filmak

aldatu
  • Sabrina (1995)
  • Witness for the Prosecution (1982) (TB)
  • Buddy Buddy (1981)
  • Fedora (1978)
  • The Front Page (1974)
  • Double Indemnity (1973) (TB)
  • Avanti! (1972)
  • The Private Life of Sherlock Holmes (1970)
  • Casino Royale (1967) (krediturik gabe)
  • The Fortune Cookie (1966)
  • Ates gibi kadin (1965)
  • Kiss Me, Stupid (1964)
  • Irma la Douce (1963)
  • One, Two, Three (1961)
  • Ocean's Eleven (1960)
  • The Apartment (1960)
  • Ninotchka (1960) (TB)
  • Some Like It Hot (1959)
  • Witness for the Prosecution (1957)
  • Love in the Afternoon (1957)
  • The Spirit of St. Louis (1957)
  • The Seven Year Itch (1955)
  • Emil und die Detektive (1954)
  • Sabrina (1954)
  • Stalag 17 (1953)
  • Ace in the Hole (1951)
  • Sunset Blvd. (1950)
  • A Song Is Born (1948)
  • A Foreign Affair (1948)
  • The Emperor Waltz (1948)
  • The Bishop's Wife (1947)
  • The Lost Weekend (1945)
  • Double Indemnity (1944)
  • Five Graves to Cairo (1943)
  • The Major and the Minor (1942)
  • Ball of Fire (1941)
  • Hold Back the Dawn (1941) (written by)
  • Arise, My Love (1940)
  • Rhythm on the River (1940) (story)
  • What a Life (1939)
  • Ninotchka (1939)
  • Midnight (1939)
  • That Certain Age (1938)
  • Bluebeard's Eighth Wife (1938)
  • Champagne Waltz (1937)
  • The Lottery Lover (1935)
  • Under Pressure (1935)
  • Emil and the Detectives (1935)
  • Music in the Air (1934)
  • One Exciting Adventure (1934)
  • Mauvaise graine (1934)
  • Adorable (1933)
  • Was Frauen träumen (1933)
  • Madame wünscht keine Kinder (1933)
  • Madame ne veut pas d'enfants (1933)
  • Blaue vom Himmel, Das (1932)
  • Es War Einmal Ein Walzer (1932)
  • Scampolo, ein Kind der Straße (1932)
  • Blonder Traum, Ein (1932)
  • Es war einmal ein Walzer (1932)
  • Sieger, Der (1932)
  • Happy Ever After (1932)
  • Un peu d'amour (1932)
  • Un rêve blond (1932)
  • Emil und die Detektive (1931)
  • Princesse, à vos ordres! (1931)
  • Falsche Ehemann, Der (1931)
  • Ihre Hoheit befiehlt (1931)
  • Mann, der seinen Mörder sucht, Der (1931)
  • Burschenlied aus Heidelberg, Ein (1930)
  • Menschen am Sonntag (1930)
  • Teufelsreporter, Der (1929)

Idatzitako filmen aktoreak, ekoizlea eta izenburuak

aldatu

Taula honetan ikus daitezke filmaren bi aktore, enpresa ekoizlea eta beste izenburuak beste hizkuntza batera itzuli bada (gaztelania, frantsesa, euskara, katalana edo galiziera):

Urtea Filma Antzezleak Ekoizlea Hizkuntzak
1929 The Daredevil Reporter Billy Wilder, Eddie Polo -- frantsesez: Le Reporteur diabolique
1930 A Student's Song of Heidelberg Hans Brausewetter, Betty Bird UFA gaztelaniaz: Estudiantes
1930 People on Sunday Brigitte Borchert, Christina Ehlers Babelsberg Studio gaztelaniaz: Los hombres del domingo frantsesez: Les Hommes le dimanche katalanez: Gent en diumenge
1931 The Man in Search of His Murderer Heinz Rühmann, Lien Deyers -- frantsesez: L'Homme qui cherche son assassin katalanez: Der Mann, der seinen Mörder Sucht
1931 Her Grace Commands Käthe von Nagy, Willy Fritsch UFA frantsesez: Princesse, à vos ordres
1931 Princess, At Your Orders! Lilian Harvey, Henri Garat -- frantsesez: Princesse, à vos ordres!
1931 The Wrong Husband Comedian Harmonists, Johannes Riemann -- frantsesez: Der falsche Ehemann
1931 Emil and the Detectives Rolf Wenkhaus, Käthe Haack UFA frantsesez: Émile et les Détectives katalanez: Emil und die Detektive
1932 The Victor Hans Albers, Käthe von Nagy UFA frantsesez: Le Vainqueur
1932 The Blue of Heaven Fritz Kampers, Hans Richter Aafa-Film gaztelaniaz: El azul del cielo frantsesez: Das Blaue vom Himmel
1932 Once There Was a Waltz Marta Eggerth, Paul Hörbiger -- gaztelaniaz: Érase una vez un vals frantsesez: Une nuit à Vienne
1932 Scampolo Paul Hörbiger, Dolly Haas -- frantsesez: Scampolo, ein Kind der Straße
1932 Happy Ever After Charles Lorrain, Henri Garat -- frantsesez: Un rêve blond
1932 A Blonde Dream Lilian Harvey, Willy Fritsch UFA frantsesez: Ein blonder Traum
1933 What Women Dream Erik Ode, Gustav Fröhlich -- gaztelaniaz: Lo que sueñan las mujeres frantsesez: Ce que femme rêve
1933 Adorable Janet Gaynor, Herbert Mundin --
1933 No Children Wanted Adrien Le Gallo, Guy Sloux -- frantsesez: Madame ne veut pas d'enfants
1934 Music in the Air Gloria Swanson, John Boles Fox Film Corporation
1934 Mauvaise Graine Danielle Darrieux, Paul Escoffier -- katalanez: Llavor podrida
1935 Under Pressure Victor McLaglen, Marjorie Rambeau Fox Film Corporation frantsesez: Rivaux
1935 The Lottery Lover Alan Dinehart, Dick Foran -- gaztelaniaz: La lotería del amor
1936 The Princess Comes Across Carole Lombard, Fred MacMurray Paramount Pictures gaztelaniaz: La princesa de Brooklyn frantsesez: Une princesse à bord
1937 Champagne Waltz Dennis O'Keefe, Ernest Cossart Paramount Pictures frantsesez: Champagne valse
1938 That Certain Age Deanna Durbin, Melvyn Douglas Universal Pictures gaztelaniaz: Reina a los catorce años frantsesez: Cet âge ingrat
1938 Bluebeard's Eighth Wife Claudette Colbert, Gary Cooper Paramount Pictures gaztelaniaz: La octava mujer de Barba Azul frantsesez: La Huitième Femme de Barbe-Bleue
1939 Ninotchka Greta Garbo, Bela Lugosi Metro-Goldwyn-Mayer
1939 Midnight Claudette Colbert, Don Ameche Paramount Pictures frantsesez: La Baronne de minuit katalanez: Mitjanit
1940 Arise, My Love Claudette Colbert, Ray Milland Paramount Pictures gaztelaniaz: Adelante, mi amor frantsesez: Éveille-toi mon amour katalanez: Aixeca't, amor meu
1941 Ball of Fire Gary Cooper, Barbara Stanwyck Samuel Goldwyn Productions gaztelaniaz: Bola de fuego frantsesez: Boule de feu katalanez: Bola de foc galizieraz: Bóla de fogo
1941 Hold Back the Dawn Charles Boyer, Olivia de Havilland Paramount Pictures gaztelaniaz: Si no amaneciera frantsesez: Par la porte d'or
1942 The Major and the Minor Ginger Rogers, Ray Milland Paramount Pictures gaztelaniaz: El mayor y la menor frantsesez: Uniformes et Jupons courts katalanez: El superior i la menor
1943 Five Graves to Cairo Franchot Tone, Anne Baxter Paramount Pictures frantsesez: Les Cinq Secrets du désert
1944 Double Indemnity Fred MacMurray, Barbara Stanwyck Paramount Pictures gaztelaniaz: Perdición frantsesez: Assurance sur la mort
1945 The Lost Weekend Jane Wyman, Ray Milland Paramount Pictures gaztelaniaz: Días sin huella frantsesez: Le Poison katalanez: Dies perduts galizieraz: A fin de semana perdida
1948 A Song Is Born Danny Kaye, Virginia Mayo RKO Pictures frantsesez: Si bémol et Fa dièse katalanez: Neix una cançó
1948 The Emperor Waltz Bing Crosby, Joan Fontaine Paramount Pictures gaztelaniaz: El vals del emperador frantsesez: La Valse de l'empereur
1950 Sunset Boulevard William Holden, Gloria Swanson Paramount Pictures frantsesez: Boulevard du crépuscule
1952 Ace in the Hole Kirk Douglas, Jan Sterling Paramount Pictures gaztelaniaz: El gran carnaval frantsesez: Le Gouffre aux chimères katalanez: El gran carnaval
1954 Emil and the Detectives Heli Finkenzeller, Wolfgang Lukschy -- gaztelaniaz: Emilio y los detectives frantsesez: Émile et les Détectives
1954 Sabrina Humphrey Bogart, Audrey Hepburn Paramount Pictures
1955 The Seven Year Itch Marilyn Monroe, Tom Ewell 20th Century Studios frantsesez: Sept ans de réflexion
1957 Witness for the Prosecution Tyrone Power, Marlene Dietrich United Artists Corporation gaztelaniaz: Testigo de cargo frantsesez: Témoin à charge euskaraz: «Witness for the Prosecution (1957ko filma)» katalanez: Testimoni de càrrec galizieraz: Testemuña de cargo (filme)
1957 Love in the Afternoon Gary Cooper, Audrey Hepburn Monogram Pictures gaztelaniaz: Love in the afternoon frantsesez: Ariane euskaraz: «Love in the Afternoon (1957ko filma)»
1957 The Spirit of St. Louis James Stewart, Marc Connelly Warner Bros. frantsesez: L'Odyssée de Charles Lindbergh katalanez: L'esperit de St. Louis
1959 Some Like It Hot Marilyn Monroe, Jack Lemmon The Mirisch Company frantsesez: Certains l'aiment chaud katalanez: Ningú no és perfecte galizieraz: Con saias e a rachar
1960 Ocean's 11 Frank Sinatra, Dean Martin Warner Bros. gaztelaniaz: Ocean's Eleven frantsesez: L'Inconnu de Las Vegas katalanez: La quadrilla dels onze
1960 The Apartment Jack Lemmon, Shirley MacLaine The Mirisch Company frantsesez: La Garçonnière katalanez: L'apartament galizieraz: O apartamento
1961 One, Two, Three Horst Buchholz, Pamela Tiffin The Mirisch Company gaztelaniaz: Uno, dos, tres frantsesez: Un, deux, trois katalanez: Un, dos, tres
1963 Irma la Douce Jack Lemmon, Shirley MacLaine The Mirisch Company gaztelaniaz: Irma la dulce katalanez: Irma la douce
1964 Kiss Me, Stupid Dean Martin, Kim Novak The Mirisch Company gaztelaniaz: Bésame, tonto frantsesez: Embrasse-moi, idiot euskaraz: «Kiss Me» katalanez: Fes-me un petó, ximplet galizieraz: Bícame, estúpido
1966 The Fortune Cookie Jack Lemmon, Walter Matthau The Mirisch Company gaztelaniaz: En bandeja de plata frantsesez: La Grande Combine katalanez: Un cop de sort
1967 Casino Royale David Niven, Peter Sellers Columbia Pictures
1970 The Private Life of Sherlock Holmes Robert Stephens, Colin Blakely The Mirisch Company gaztelaniaz: La vida privada de Sherlock Holmes frantsesez: La Vie privée de Sherlock Holmes katalanez: La vida privada de Sherlock Holmes
1972 Avanti! Jack Lemmon, Juliet Mills -- gaztelaniaz: ¿Qué ocurrió entre mi padre y tu madre? katalanez: Què va passar entre el meu pare i la teva mare?
1974 The Front Page Jack Lemmon, Walter Matthau Universal Pictures gaztelaniaz: Primera plana frantsesez: Spéciale Première
1978 Fedora William Holden, Marthe Keller --
1981 Buddy Buddy Jack Lemmon, Walter Matthau Metro-Goldwyn-Mayer frantsesez: Victor la gaffe
1995 Sabrina Harrison Ford, Julia Ormond Paramount Pictures

Kanpo loturak

aldatu
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Billy Wilder