Bhutan
Bhutan[1] (dzongkhaz: འབྲུག་ཡུལ་, Druk Yul), izen ofiziala Bhutango Erresuma[1] (dzongkhaz: འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་, Druk Gyal Khap), Erdialdeko Asiako estatu burujabea da, kostalderik gabea, ekialdeko Himalaian kokaturik dagoena. Mugakideok ditu: Txina (Tibet), iparraldean, eta India, hegoaldean. 38.394 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2019an 741.700 biztanle zituen.[2] Thimphu hiriburua eta hiri nagusia da.
| Bhutango Erresuma | |||
|---|---|---|---|
| འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་ Druk Gyal Khap | |||
Ereserkia: Druk Tsenden (en)  | |||
| |||
.svg)  | |||
| Geografia | |||
| Hiriburua | Thimphu 27°28′17″N 89°38′1″E | ||
| Azalera | 38.394 km² | ||
| Punturik altuena | Gangkhar Puensum (7.570 m) | ||
| Punturik sakonena | Drangme Chhu (en) (97 m) | ||
| Kontinentea | Asia | ||
| Mugakideak | Txinako Herri Errepublika eta India | ||
| Administrazioa | |||
| Gobernu-sistema | monarkia konstituzional | ||
| Druk Gyalpoa | Jigme Khesar Namgyel Wangchuck | ||
| Prime Minister of Bhutan (en) | Lotay Tshering (en) | ||
| Legebiltzarra | Parliament of Bhutan (en) | ||
| Epai autoritatea | Supreme Court of Bhutan (en) | ||
| Harreman diplomatikoak |  Ikusi mapa Wikidatan | ||
| Zeren kide | ikusi
| ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 787.424 | ||
| Dentsitatea | 20,51 bizt/km² | ||
| Hizkuntza ofizialak | ikusi
| ||
| Erabilitako hizkuntzak | |||
| Erlijioa | Mahāyāna, hinduismo eta kristautasun | ||
| Ezkontzeko adina | genero guztiak: 18 | ||
| Emankortasun-tasa | 1,8 (2021) | ||
| Eskolaratu gabeko umeak | 30.548 (2014) | ||
| Alfabetizazioa | % 72,1 (2022) | ||
| Bizi-itxaropena | 71,5 (2021) | ||
| Giniren koefizientea | 37,4 (2017) | ||
| Giza garapen indizea | 0,666 (2021) | ||
| Ekonomia | |||
| BPG nominala | 2.511.852.941,1765 $ (2017) | ||
| BPG per capita | 3.130 $ (2017) | ||
| BPG erosketa botere paritarioa | 7.584.700.959 nazioarteko dolar (2017) | ||
| BPG per capita EAPn | 9.391,539 nazioarteko dolar (2017) | ||
| BPGaren hazkuntza erreala | 6,2 % (2016) | ||
| Erreserbak | 1.206.238.190 $ (2017) | ||
| Inflazioa | 3,7 % (2016) | ||
| Historia | |||
| Sorrera data: 1949ko abuztuaren 8a eta 1907ko abenduaren 17a | |||
| Bestelako informazioa | |||
| Aurrezenbakia | +975 | ||
| ISO 3166-1 alpha-2 | BT | ||
| ISO 3166-1 alpha-3 | BTN | ||
| Ordu eremua | ikusi
| ||
| Elektrizitatea | 230 V. 50 Hz.AC power plugs and sockets: British and related types (en) , Schuko, BS 1363 (en) , BS 546 (en) eta europar loki | ||
| Internet domeinua | .bt | ||
| bhutan.gov.bt | |||
Munduko estaturik bakartuenetakoa da, atzerriko eragina eta turismoa oso araututa baitaude, kultura tibetar-budista tradizionala babestu nahian. Hizkuntza ofiziala dzongkha da,[1] tibeteraren senide hurbila.
Geografia
aldatuMugak
aldatuErdialdeko Asian dago, ekialdeko Himalaiaren hegoaldeko isurialdean, ipar latitudeko 26° eta 29° artean, eta ekialdeko longitudeko 88° eta 93° artean. Ipar-mendebaldean eta iparraldean Txinarekin du muga, Tibetekin zehazki, eta ekialdean, hegoaldean eta hego-mendebaldean Indiarekin.
Erliebea
aldatuHerrialde txikia eta oso menditsua da. Mendirik garaienak, 7.000 metrotik gorakoak, iparraldean daude, Tibeteko mugan. Altuena Gangkhar Puensum da (7.570 metro).[3] Erdialdean Mendi Beltzak daude, Sankosh (mendebaldean) eta Mangde Chhu (ekialdean) ibaien artean.[4] Mendi horien hegoaldean Duarsko ordokiak daude, Indiako mugan.
Hidrografia
aldatuIbai guztiak Brahmaputraren adarrak dira. Torsa, Raidak, Sankosh eta Manas garrantzitsuenak dira.
Klima
aldatuHegoaldeko klima subtropikala da, eta prezipitazioak ugariak dira. Iparralderantz egin ahala, klima hoztuz doa; hala, erdialdeko bailaretan klima epelagoa da, uda beroekin eta negu hotzekin; eta iparraldeko mendietan udak hotzak dira, eta neguak oso hotzak. Prezipitazioak urritzen dira altitudearekin, eta ekialdean txikiagoak dira mendebaldean baino.
Historia
aldatuVII. mendean iritsi zen budismoa, Songtsen Gampo enperadorearen agintaldian, eta joera lamaista tantrista nagusitu zen. XVII. mendean lurraldea tibetar jatorriko taldeek okupatu zuten. 1720. urtean, Txinako gobernari mantxuek berenganatu zuten, bertaratu ez baziren ere. 1865ean, herrialdea Indiaren basailu bilakatu zen. 1910ean, berriz, Britainiar Inperioaren barruan sartu zen, protektoratu moduan. Egoera berdintsuan iraun zuen 1949. urtean India burujabe bihurtu ondoren ere, baina indiarren agintepean orduan.
1968an, Jigme Dorji Wangchuck erregeak uko egin zion aginpide absolutuari, ordura arte, Biltzar Nazionalaren erabakiei betoa jartzeko eskubidea baitzuen. 1971n eskuratu zuen Bhutanek burujabetasun osoa, nahiz eta defentsa eta kanpo-harremanak Indiaren esku geratu ziren. Aginpide espirituala, azkenaldian, indarra galtzen ari da, baina oraindik 6.000 bontzo inguru daude Je Khempo izeneko agintari erlijiosoaren esanetara.
Bhutango politika bi familiaren arteko tirabiretara mugatzen dela esan liteke: alde batetik, Wangchuktarrak daude, Jigme Singye Wangchuck erregearen familiakoak (1974an koroatua) eta, bestetik, Dorjitarrak, haien aurkariak. Bhutango politika-arazoetako bat iheslari tibetarrek sortutakoa da, han geratu baitira txinatarrak Tibeten indarrez sartu zirenez geroztik. Bhutango Erresumaren egonkortasuna, gaur egun, kolokan jarria dago hegoaldean bizi diren nepaldarren arazoa dela-eta. Agintariek, jarduera antinazionaletan aritzearen salakuntzapean, zapalkuntza-kanpainak egin dituzte nepaldarren kontra, eta askok Nepalera ihes egin behar izan dute. Eraso terroristak eta giza hilketak ugaritu izanak arriskuan jarri du herrialdearen modernizatze-prozesua. Erregimenak derrigorrean bhutandartu nahi ditu gutxiengo etnikoetako kideak, hala nepaldarrak nola tibetarrak: ngalopen janzkerak erabiltzera eta dzongkhaz mintzatzera behartzen ditu.
2008an egin ziren lehenbiziko hauteskunde demokratikoak, eta Bertutearen Alderdia (DPT) alde handiz nagusitu zen.[5] 2013an, Alderdi Popular Demokratikoa (DPD) izan zen garaile, eta 2018an Druk Nyamrup Tshogpa (DNT) izeneko alderdi sozialdemokrata.[6]
Gobernua eta administrazioa
aldatuPolitika
aldatuOinordekotzako monarkia konstituzionala da Bhutango Erresuma. Jigme Khesar Namgyel Wangchuck erregea da egungo estatuburua, haren aita Jigme Singye Wangchuck 2006an abdikatu ondoren. Gobernuburua lehen ministroa da. Botere legegilea Parlamentuaren (Chi Tshog) esku dago. Ganbera bikoa da: Biltzar Nazionalak (Tshogdu) 47 kide ditu, sufragio unibertsalez aukeratzen direnak bost urteko agintaldirako; Kontseilu Nazionalak (Gyelyong Tshogde) 25 kide ditu, 20 sufragio unibertsalez aukeratuak eta 5 erregeak izendatuak.[7] Bhutanek adiskidetasun-hitzarmen iraunkorra du Indiarekin, eta India arduratzen da erresumaren defentsaz eta kanpo-harremanez.
Banaketa administratiboa
aldatuBhutan 20 barrutitan (dzongkhag) banaturik dago:
,_administrative_divisions_-_en_-_monochrome.svg)
| Izena | Biztanleria (2017)[8] |
Biztanleria (2005)[9][8] |
Eremua (km2)[8] | Dentsitatea (bizt/km2)[8] |
Ordezkariak Biltzar Nazionalean |
|---|---|---|---|---|---|
| Bumthang | 17.820 | 16.116 | 2.717 | 6,6 | 2 |
| Chhukha | 68.966 | 74.387 | 1.880 | 36,7 | 2 |
| Dagana | 24.965 | 18.222 | 1.723 | 14,5 | 2 |
| Gasa | 3.952 | 3.116 | 3.118 | 1,3 | 2 |
| Haa | 13.655 | 11.648 | 1.905 | 7,2 | 2 |
| Lhuentse | 14.437 | 15.395 | 1.944 | 7,4 | 2 |
| Mongar | 37.150 | 37.069 | 2.859 | 13,0 | 3 |
| Paro | 46.316 | 36.433 | 1.293 | 35,8 | 2 |
| Pema Gatshel | 23.632 | 13.864 | 1.030 | 22,9 | 3 |
| Punakha | 28.740 | 17.715 | 1.110 | 25,9 | 2 |
| Samdrup Jongkhar | 35.079 | 39.961 | 1.878 | 18,7 | 2 |
| Samtse | 62.590 | 60.100 | 1.305 | 48,0 | 4 |
| Sarpang | 46.004 | 41.549 | 1.946 | 23,6 | 2 |
| Thimphu | 138.736 | 98.676 | 2.067 | 67,1 | 2 |
| Trashigang | 45.518 | 51.134 | 3.066 | 14,8 | 5 |
| Trashi Yangtse | 17.300 | 17.740 | 1.438 | 12,0 | 2 |
| Trongsa | 19.960 | 13.419 | 1.807 | 11,0 | 2 |
| Tsirang | 22.376 | 18.667 | 639 | 35,0 | 2 |
| Wangdue Phodrang | 42.186 | 31.135 | 4.308 | 9,8 | 2 |
| Zhemgang | 17.763 | 18.636 | 2.421 | 7,3 | 2 |
| Bhutan | 727.145 | 634.982 | 38.394 | 18,9 | 47 |
Demografia
aldatuBiztanleria
aldatu741.700 biztanle zituen 2019an.[2] Batez besteko dentsitatea txikia da, 19 biztanle/km2 ingurukoa. Herrialdearen hegoaldea jendetsuagoa da iparraldea baino. Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 25,3 dira, 15-24 urte bitartekoak % 18,4, 25-54 urte bitartekoak % 43,7, 55-64 urte bitartekoak % 6,1, eta 65 urtetik gorakoak % 6,4. Bizi itxaropena 71,1 urtekoa da; 70,1 urtekoa gizonezkoena eta 72,2 urtekoa emakumezkoena (2018ko zenbatespenak). Bhutandarren % 35 alfabetatu gabeak dira.[7]
Banaketa etnikoa
aldatu
Ngalop eta sharchop etnietakoak dira biztanleen % 50-60, eta lhotshampa edo nepaldarrak % 30 inguru.[7] Nepaldar askok, agintarien diskriminazio gogorra jasan behar dutela-eta, Nepalera ihes egin dute.
Hizkuntzak
aldatuHizkuntza ofiziala dzongkha da. 2005an, sharchoperaz mintzatzen zen biztanleriaren % 28, dzongkhaz % 24, eta lhotshamperaz % 22.[7]
Erlijioa
aldatuTibetar budismoa da erlijio ofiziala, eta bhutandarren hiru laurdenek jarraitzen dutena; monasterio asko daude, eta monjeak 6.000 inguru dira. Hinduistak % 22 dira (nepaldar jatorrikoak, batez ere).[7]
Hiri nagusiak
aldatuThimphu (114.551 biztanle 2017an), Phuntsholing (27.658 biztanle) eta Tshongdue (11.448 biztanle) dira hiririk handienak.[2]
Ekonomia
aldatu
Biztanleria aktiboaren % 58 inguru nekazaritzan enplegatzen da (2015eko zenbatespena).[7] Garagarra, garia, artoa eta patatak ekoizten dituzte terraza eran antolatutako soro ureztatuetan (3.000 metroko altueraraino). Hegoalderago, berriz, Himalaia ertaina izeneko eskualdean, arroza da labore nagusia. Fruituak ere ekoizten dituzte (sagarrak, udareak, okaranak), baina esportatzeko, batez ere. Abere-hazkuntzari dagokionez, jaka da Bhutango animaliarik ezagunena, baina behiak, ardiak eta ahuntzak ere hazten dituzte.
Industria arinen bat edo beste hasi da txertatzen (ehunak, porlana, pospoloak, alkoholdun edariak...), baina eskulangintza da oraindik nagusi (larrua, zurak, armak, metal preziatuak, etab.). Bhutango malkarrak eta haran estuak urtegiak egiteko aproposak dira, eta energia elektrikoa ekoizteko erabiltzen dituzte. Indiaren kudeaketei eta diru-laguntzei esker, errepide batzuk egin dira eta Bhutanek, orain, elektrizitatea, mineralak (ferrosilizioa, kaltzio karburoa, dolomita) eta porlana esportatzen ditu. Merkataritza trukeen % 95 Indiarekin egiten ditu.[7] Turismoa ere dibisa-iturri garrantzitsua izango liteke, baina agintariek mugak jartzen dizkiote.
Erreferentziak
aldatu- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/30 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ a b c 38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia, euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2011-03-30).
- ↑ a b c Bhutan. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020-1-9).
- ↑ Kangkar Punsum and Kula Kangri. viewfinderpanoramas.org (Noiz kontsultatua: 2020-1-21).
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica. Black Mountain Range. Encyclopædia Britannica, inc., 2009-10-30, britannica.com (Noiz kontsultatua: 2020-1-21).
- ↑ Bigarrengoz, bozak egin dituzte Bhutanen. Berria egunkaria, 2013ko uztailak 14, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-20).
- ↑ Eyben, Vivan. Bhutan Elections: Druk Nyamrup Tshogpa Wins, Druk Phuensum Tshogpa as Opposition Again. newsclick.in (Noiz kontsultatua: 2020-1-20).
- ↑ a b c d e f g Bhutan. The World Factbook, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2020-1-20).
- ↑ a b c d Population and Housing Census of 2017 (National Report). National Statistics Bureau, web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-01-21).
- ↑ Results of the 2005 Population and Housing Census of Bhutan. National Statistics Bureau, web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-01-21).
Kanpo estekak
aldatu- (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
- (Gaztelaniaz) El reino que murió a causa de la televisión, Sal & Roca, 2018-07-08, salyroca.es
