Bretainiera
Bretainiera[1] edo bretoiera[2] (bretainieraz, brezhoneg, [bʀe'zõːnɛk] edo [bɾəhɔ'nək] ahoskatua) Bretainiako mendebaldean hitz egiten den zelta adarreko indoeuropar hizkuntza da. Eskualdeko bi hizkuntza tradizionaletako bat da, Bretainiako ekialdean hitz egiten den erromantze adarreko galoarekin batera.
| Bretainiera edo bretoiera | |
|---|---|
| brezhoneg — Brezhoneg | |
 Koloretan, bretainieraren dialektoak (grisez, galoaren eremua). | |
| Datu orokorrak | |
| Lurralde eremua | Frantzia |
| Hiztunak | Ethnologue: 500.000 - 1.200.000 [1]; 1999ko errolda: 257.000 |
| Rankinga | Ez 100 mintzatuenen artean |
| Ofizialtasuna | ez du |
| Eskualdea | Bretainia |
| UNESCO sailkapena | 4: arrisku larrian |
| Araugilea | Ofis ar Brezhoneg |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak hizkuntza zeltak Uhartetar hizkuntza zeltak Britoi hizkuntzak Southwestern Brythonic (en)  | |
| Informazio filologikoa | |
| Hizkuntza-tipologia | aditza-subjektua-objektua, V2 hizkuntza, nominatibo-akusatibo hizkuntza eta hizkuntza fusionatzailea |
| Genero gramatikalak | genero maskulinoa eta genero femeninoa |
| Alfabetoa | Breton alphabet (en) eta latindar alfabetoa |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-1 | br |
| ISO 639-2 | bre |
| ISO 639-3 | bre |
| Ethnologue | bre |
| Glottolog | bret1244 |
| Wikipedia | br |
| Linguasphere | 50-ABB-b |
| UNESCO | 336 |
| IETF | br |
| Endangered Languages Project | 1228 |
Hizkuntza zelten multzoaren barruan, britoi taldekoa da, hots, galesaren eta kornubieraren familia berekoa da, beraz, eta haien oso antzekoa.
Geografia
Gaur egun, hiztunak 300.000 inguru dira, eta Bretainia Beherean (Breizh Izel) bizi dira, hau da, Finistèren (bretoieraz, Penn-ar-Bed), Morbihanen eta Côtes-d'Armorren mendebaldean, eta Bourg-de-Batz barrendegian (Loire-Atlantique).
Dialektoak
Lau dialekto nagusi ditu:
- Bro Leonekoa: Finistèreko iparraldean.
- Bro Dregerekoa: Finistèreko ipar-ekialdean eta Côtes-d'Armorko ipar-mendebaldean.
- Bro Kernevekoa: Finistèreko hegoaldean, Côtes-d’Armorko hegoaldean, Morbihango zati batean eta Belle-Île en mer / Enez ar Gerveur aldean.
- Bro Gwenedekoa: Morbihango lurralde gehienetan.
Historia
- 1464an Jehan Lagadecek hiztegi hirueleduna egin zuen, bretoiera, frantsesa eta latina kontuan hartuz.
- 1805ean Napoleon I.ak sortu zuen Akademia Zeltikoa (l'Académie Celtique).
- 1807an Jean-François Le Gonidecek bretoierazko gramatika argitaratu zuen, eta 1821ean, hiztegia.
- 1839an Villemarquék Barzaz Breiz argitara eman zuen, bretoierazko kantu tradizionalen bilduma.
- 1925etik, Roparz Hemon irakasleari esker, Emzav mugimendua eta Gwalarn aldizkaria abian jarri zituzten.
- 1946an Al Liamm argitalpenak Gwalarn ordezkatu zuen. Beste batzuk ere argitara ekarri zituzten: Skol Vreizh, Emgleo Breiz, Al Lanv, Ar Skol Vrezoneg, Mouladurioù Hor Yezh, An Here edo Evit ar brezhoneg.
- 1950ean Kendalc'h kultur-elkartea sortu zuten Kemper-en.
- 1977an Diwan izeneko eskolak hasi ziren lanean, Lehen Hezkuntzatik aurrera hizkuntza irakatsiz.
- 2008an Ar Redadeg izeneko lasterketa aurrera eraman zen lehendabiziko aldiz, bretoieraren erabilera sustatzeko. Korrikaren antzerako eredua du.
Gramatika
Parekidetasun taula
Ondorengo taula honetan bretoieraren, kornubieraren eta galoaren arteko hitzen parekidetasuna ageri da, frantsesezko eta euskarazko esanahiak ere emanik. Bretoieraren eta galoaren arteko hitzen egitura antzekotasuna ere ikusten da: adibidez, bretoierazko kazh-koad eta galozko chat-de-boéz hitzek ("urtxintxa" edo "kattagorri", euskaraz) «basoko katua» esan nahi dute.
| Kornubiera | Bretainiera | Galoa | Frantsesa | Euskara |
|---|---|---|---|---|
| gwenenenn | gwenanenn | avètt | abeille | erle |
| kador | kador | chaérr | chaise | aldaka |
| keus | keuz | fórmaij | fromage | gazta / gasna |
| yn mes | er-maez | desort | dehors | kanpora |
| koedha | kouezhañ | cheir | tomber | erori |
| gaver | gavr | biq | chèvre | ahuntz |
| chy | ti | ostèu | maison | etxe |
| gweus | gweuz | lip | lèvre | ezpain |
| ganow | genoù | góll | gueule | mutur |
| niver | niver | limerot | nombre | zenbaki |
| perenn | perenn | peirr | poire | txerremen / madari / udara |
| skol | skol | escoll | école | eskola / ikastetxe |
| gwiwer | gwiñver, kazh-koad | chat-de-boéz | écureuil | urtxintxa / kattagorri |
| sterenn | ster(ed)enn | esteill | étoile | izar |
| megy | butuniñ | betunae | fumer | erre |
| hedhyw | hiziv | anoet | aujourd'hui | gaur |
| whybana | c'hwibanat | sublae | siffler | ziztu egin |
Esamolde batzuk
- Bai = Ya
- Ez = Nann
- Kaixo!, Agur! = Salud!
- Agur!, Adio! = Kenavo!
- Ikusi arte = Ken 'vi gwelet!
- Eskerrik asko! = Trugarez!
- Egun on = De mat
- Mesedez = Mar plij
- Barkatu = Digarezit ac'hanon
- Komunak = Privezioù
- Komuna non dago? = Pelec'h emañ ar privezioù?
- Non dago tren-geltokia? = Pelec'h emañ ar porzh-houarn?
- Ba al da hotelik hemen inguruan? = Pelec'h emañ an leti tostañ?
- Zorionak = Gouelioù mat!
- Ez dut ulertzen = Ne gomprenan ket
- Ez dakit bretoieraz = Ne gomzan ket brezhoneg
- Ba al dakizu ingelesez? = Ha komz a rez saozneg?
- Zein da zure izena? = Pe anv out?
- Ongi etorri! = Degemer mat!
- Egun on denoi = Demat d'an holl!
- Baita zuri ere = Dit-te ivez!
- Jakina! Noski! = Mat eo!
- Nongoa zara? = Eus pelec'h out?
- Non dago...? = E pelec'h emañ...?
- Badakizu bretoieraz? = Komz a rez brezhoneg?
- Bai ote? = Dam ya 'ta?
- Bizi gara!! = Bev omp!
- Bagarela!! = Ni ivez
- Topa! = Yec'hed mat!
- Hementxe! = Du-hont / Du-mañ!
- Geldi! = Paouez 'ta!
- Lasai = Rez ket bil
- Ez dut nahi = N'em eus ket c'hoant
Literatura
Idazleak
Aldizkariak
- Al Liamm (ikusi webgunea).
- Gwalarn (ikusi webgunea).
Musika
Folk musikaren barruan honelako ordezkari ezagunak ditu lurraldeak:
- Gwendal taldea.
- Alan Stivell (1944-), musikaria.
Ikus, gainera
Erreferentziak
Kanpo loturak
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Bretainiera  |
| Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu. |