Wikipedia

Bretainiera: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasuna
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
No edit summary
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
 
(13 erabiltzailek tartean egindako 30 berrikusketa ez dira erakusten)
18. lerroa:
}}
 
'''BretainieraBretoia'''<ref>[http{{Erreferentzia|izenburua=EH - Bilaketa - Bilaketa|url=https://ehuwww.eseuskaltzaindia.eus/ehg/cgi/zehazki/bilaindex.php?moption=hascom_hiztegianbilatu&ztask=breton «bretón»], ''Zehazki'' hiztegiabilaketa&Itemid=1693&lang=eu&nondik=0&zenbat=50&non=sarreraBuruaStrict&query=bretoi&subcMota=&pos=&usgDomain=&usgGeo=&usgBeste=&usgReg=|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-02-28}}</ref> edo, '''bretoiera'''<ref>[hiztegiak.elhuyar.org/es_eu/bretón «bretón»], ''Elhuyar Gaztelania-Euskara Hiztegia'', 2014-02-19an kontsultatua.</ref>, '''bretainiera''' edo '''breizera'''<ref>[http://ehu.eus/ehg/cgi/zehazki/bila?m=has&z=breton «bretón»], ''Zehazki'' hiztegia.</ref> (bretainieraz, ''brezhoneg'', [bʀe'zõːnɛk] edo [bɾəhɔ'nək] ahoskatua) [[Bretainia]]ko mendebaldean hitz egiten den [[zelta hizkuntzak|zelta]] adarreko [[indoeuropar hizkuntzak|indoeuropar hizkuntza]] da. Eskualdeko bi hizkuntza tradizionaletako bat da, Bretainiako ekialdean hitz egiten den [[hizkuntza erromantzeak|erromantze]] adarreko [[galo]]arekin batera.
 
[[Zelta hizkuntzak|Hizkuntza zelten]] multzoaren barruan, [[britoi hizkuntzak|britoi taldekoa]] da, hots, [[gales (hizkuntza)|galesaren]] eta [[kornubiera]]ren familia berekoa da, beraz, eta haien oso antzekoa.
 
== Hiztunak ==
[[XX. mendea]]ren hasieran [[Bretainia Beherea|Bretainia Behereko]] biztanleriaren erdia edo bretainiera hiztun elebakarra zen eta beste erdia edo, elebiduna, alegia bretainiera eta frantses hiztuna, baina [[XX. mendea]]n eskola eta ikastetxeetan frantsesa bakarrik irakastea eta gainontzeko hizkuntzetan irakastea debekatua izateaz gain, euren hizkuntzetan mintzatzean irakasleek umilduak izateak, bretainiarari —[[euskara]]ri [[Ipar Euskal Herria]]n bezala— sekulako hiztun galera eta hondamendia eragin zion.
 
[[1950]] inguruan, oraindik ere milioi bat hiztun inguru zituen, horietatik 100.000 elebakar, baina zenbait faktoreren ondorioz (Frantziako politika zentralista, [[1960ko hamarkada]]ren amaiera arte irakasle eta andereño frantses hiztunek eskoletan ikasle bretainiera hiztunak euren hizkuntzan mintzatzeagatik umildu eta zigortzea, hedabideen eragina, frantses hiztunen etorrera eta bretainierazko hiztun gehienak 60 urtetik gorakoak izatea eta, hortaz, pixkanaka hilez joatea), jada ez zen bretainiar elebakarrik geratzen. [[1997]]an, hiztun kopurua 300.000ra jaitsi zen (haietako 190.000, gainera, 60 urtetik gorakoak ziren): horrek etorkizun hurbilean hiztunen kopuru galera handiaren arriskua iragarri zuen, bretainieraz mintzatzeko gai diren haur eta gazte gutxi baitaude, hots, adineko hiztunak ordezkatzeko gutxiegi. Laburbilduz, bretainierak etorkizunean aurrera egiteko duen egungo oztopo nagusia bere hiztun gehienen adina da, haien belaunaldia hildakoan, urte gutxiren buruan oso hiztun gutxi gera bailitezke.
 
Dena den, [[2006]] eta [[2012]] artean, irakasketa elebidunaren % 33 hazkundea gertatu zen eta 14.709 haurrek bretainiera eta frantsesezko irakaskuntza elebiduna jaso zuten.
 
== Geografia ==
Gaur egun, hiztunak 300.000 inguru dira, eta: [[Bretainia Beherea]]n (''Breizh Izel'') bizi dira, hau dahots, [[Finistère]]n (bretoieraz, Penn-ar-Bed) osoan, [[Morbihan]]en (Mor-Bihan) eta [[Côtes-d'Armor]]ren (Aodoù an Arvor) departamenduetako mendebaldean, eta [[Bourg-de-Batz]] barrendegian (Loire-Atlantique / Liger Atlantel).
 
Zehazkiago esanda, gaur bretainiera [[Plouha]] udalerritik ([[Saint-Brieuc]] hiriaren mendebaldean) [[La Roche-Bernard]] udalerrira doan ([[Vannes]] hiriaren ekialdean) ipar-hegoaldeko marra imaginario edo mugaren mendebaldera dagoen eremuan mintzatzen da.
 
[[Fitxategi:Road signs bilingual Breton in Quimper.jpg|thumb|Seinalizazio elebiduna [[Quimper|Kemperren]]]]
 
== Dialektoak ==
Lau dialekto nagusi ditu:
# [[Bro Leon]]ekoa: [[Finistère]]ko iparraldean.
# [[Bro Dreger]]ekoa: Finistèreko ipar-ekialdean eta [[Côtes-d'Armor]]ko ipar-mendebaldean.
# [[Bro Kernev]]ekoa: Finistèreko hegoaldean, Côtes-d’Armorko hegoaldean, [[Morbihan]]go zati batean eta Belle-Île en mer / Enez ar Gerveur aldean.
# [[Bro Gwened]]ekoa: Morbihango lurralde gehienetan.
 
== Historia ==
* [[1464]]an Jehan Lagadecek hiztegi hirueleduna egin zuen, bretoiera, frantsesa eta latina kontuan hartuz.
* [[1805]]ean [[Napoleon Bonaparte|Napoleon I.ak]] sortu zuen Akademia Zeltikoa (''l'Académie Celtique'').
* [[1807]]an Jean-François ''Le Gonidec''ekGonidecek bretoierazko gramatika argitaratu zuen, eta [[1821]]ean, hiztegia.
* [[1839]]an Villemarquék ''Barzaz Breiz'' argitara eman zuen, bretoierazko kantu tradizionalen bilduma.
* [[1925]]etik, Roparz Hemon irakasleari esker, ''Emzav'' mugimendua eta ''Gwalarn'' aldizkaria abian jarri zituzten.
* [[1946]]an ''Al Liamm'' argitalpenak ''Gwalarn'' ordezkatu zuen. Beste batzuk ere argitara ekarri zituzten: ''Skol Vreizh'', ''Emgleo Breiz'', ''Al Lanv'', ''Ar Skol Vrezoneg'', ''Mouladurioù Hor Yezh'', ''An Here'' edo ''Evit ar brezhoneg''.
* [[1950]]ean ''Kendalc'h'' kultur- elkartea sortu zuten [[Quimper|Kemper]]-en<nowiki/>ren.
* [[1977]]an [[Diwan]] izeneko eskolak hasi ziren lanean, Lehen Hezkuntzatik aurrera hizkuntza irakatsizirakasteko.
* [[2008]]an [[Ar Redadeg|''Ar Redadeg'']] izeneko lasterketa aurrera eraman zen lehendabiziko aldiz, bretoieraren erabilera sustatzeko. [[Korrika]]ren antzerako eredua du.
 
== Gramatika ==
Gainerako [[Zelta hizkuntzak|hizkuntza zeltekin]] hainbat ezaugarri partekatzen ditu, horren adibide dugu aditzaren ordenaren hizkuntza-tipologia, izan ere, [[aditz]]a, [[Subjektu (gramatika)|subjektua]] eta [[Objektu (gramatika)|objektua]] ordena mantentzen du. Hala ere, bretoieraren kasuan, ez da ordena hori beti eta zorroztasunez betetzen, zenbaitetan subjektua, aditza eta objektua ordena era baliatzen baitu.
 
[[Pertsona-izenordain]]ak eta [[edutezko izenordain]]ak hurrenak dira:
{|class=wikitable
!
! Pertsona-izenordain singularra
! Posesibo singularra
! Pertsona-izenordain plurala
! Posesibo plurala
|-
|1. pertsona
|| me
|| ma
|| ni
|| hon
|-
|2. pertsona
|| te
|| da
|| c’hwi
|| ho
|-
|3.p ertsona
|| eñ (maskulinoa)<br />hi (femeninoa)
|| e (maskulinoa)<br />he (femeninoa)
|| int
|| o
|-
|}
[[Izenordain erakusle]]ak adierazten digutenaren distantziaren arabera sailkatzen dira, maskulinoak ''heman'', ''hennezh'', ''henhont'' eta femeninoak ''houman'', ''hounnezh'', ''hounhoni''; pluralean bi generoentzako balizkoak ''ar re-man'', ''ar re-se'', ''ar re-hont'' dira. [[Galdera-izenordain]]ak ''Piv?'' ("Zein?") eta ''Petra? ("''<nowiki/>'Zer?") dira. [[Erlatibozkoa]] ''a'' partikularen bidez eratzen da. Horretaz gain, ezezkoa edo negatiboa sortzeko, ''ne...ket'' zirkunfijoa baliatzen da.
 
== Parekidetasun taula ==
Ondorengo taula honetantaulan bretoieraren, [[kornubiera]]ren eta [[galo]]aren arteko hitzen parekidetasuna ageri da, baita [[frantses]]ezko eta [[euskara]]zko esanahiak ere emanik. Bretoieraren eta galoaren arteko hitzen egitura antzekotasuna ere ikusten da: adibidez, bretoierazko ''kazh-koad'' eta galozko ''chat-de-boéz'' hitzek ("urtxintxa" edo "kattagorri", euskaraz) «basoko katua» esan nahi dute.
 
{|{{Taulapolita}}
144 ⟶ 184 lerroa:
|betunae
|fumer
|''erre (pipatu)''
|-
|hedhyw
160 ⟶ 200 lerroa:
 
== Esamolde batzuk ==
* Bai = ''Ya''
* Ez = ''Nann''
* Kaixo!, Agur! = ''Salud!''
* Agur!, Adio! = ''Kenavo!''
* Ikusi arte = ''Ken 'vi gwelet!''
* Eskerrik asko! = ''Trugarez!''
* Egun on = ''De mat''
* Mesedez = ''Mar plij''
* Barkatu = ''Digarezit ac'hanon''
* Komunak = ''Privezioù''
* Komuna non dago? = ''Pelec'h emañ ar privezioù?''
* Non dago tren-geltokia? = ''Pelec'h emañ ar porzh-houarn?''
* Ba al da hotelik hemen inguruan? = ''Pelec'h emañ an leti tostañ?''
* Zorionak = ''Gouelioù mat!''
* Ez dut ulertzen = ''Ne gomprenan ket''
* Ez dakit bretoieraz = ''Ne gomzan ket brezhoneg''
* Ba al dakizu ingelesez? = ''Ha komz a rez saozneg?''
* Zein da zure izena? = ''Pe anv out?''
* Ongi etorri! = ''Degemer mat!''
* Egun on denoi = ''Demat d'an holl!''
* Baita zuri ere = ''Dit-te ivez!''
* Jakina! Noski! = ''Mat eo!''
* Nongoa zara? = ''Eus pelec'h out?''
* Non dago...? = ''E pelec'h emañ...?''
* Badakizu bretoieraz? = ''Komz a rez brezhoneg?''
* Bai ote? = ''Dam ya 'ta?''
* Bizi gara!! = ''Bev omp!''
* Bagarela!! = ''Ni ivez''
* Topa! = ''Yec'hed mat!''
* Hementxe! = ''Du-hont / Du-mañ!''
* Geldi! = ''Paouez 'ta!''
* Lasai = ''Rez ket bil''
* Ez dut nahi = ''N'em eus ket c'hoant''
 
== Literatura ==
 
=== Aldizkariak ===▼
* [https://alliamm.bzh/ Al Liamm]
* [https://www.gwalarn.org/ Gwalarn]
=== Idazleak ===
* [[Yann Brekilien]].
* [[Jean-Pierre Calloc'h]].
* [[Pêr Denez]].
* [[Anjela Duval]].
* [[Per-Jakez Helias]].
* [[François-Marie Luzel]].
 
== Jon Mirande eta Txomin Peillen bretoierazaleak ==
▲=== Aldizkariak ===
Euskaraz baino lehen ikasi zuen bretoieraz [[Jon Mirande|Jon Mirandek]] Parisen. Euskaldunak lagun egin baino lehen, bretainiarrak egin zituen adiskide. [[Txomin Peillen|Txomin Peillenekin]] konpartitu zuen zaletasun hori. Izatez, Jon Mirandek hizkuntza zeltiko guziak ezagutzen zituen. 1950ean [[Kornubiera|kornubieraren]] akademian sartu zen, eta [[Hein|Heinen]] eta [[Hölderlin|Hölderlinen]] olerkiak eman zituen akademiaren ''An lef Kernewek'' aldizkarian.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Miel A.|abizena=Elustondo|izenburua=De viris illustribus: Jon Mirande bretainiarra|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1918/038/001/2022-01-25/de-viris-illustribus-jon-mirande-bretainiarra.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-01-25}}</ref>
* Al Liamm (ikusi webgunea).
 
* Gwalarn (ikusi webgunea).
Bretoieraren akademian hartu zuten kanpotar bakarra izan zen. Gerla denboran ikasi zuen bretoieraz. Berantago, Sorbonako [[Sumerrera|sumeriar]] hizkuntzen irakasle Riec Jestinek, Jon Mirandek eta Txomin Peillenek ''Ar Stourmer'' aldizkari abertzale sozialista atera zuten bi urtez, eta Jon Mirandek hantxe eman zituen bretoierazko artikulu hoberenak, eta kantuak eta olerkiak ere bai. Haren olerkitxo erotikoak bretoieraz idatzi bakarrak izan ziren. Bertzalde, hebraieratik eta nederlanderatik ere ekarri zuen bretoierara lanik. Hil gabean, aleman eta nederlanderazko poemak idazten ari zen, bretoieraz.<ref name=":0"/>
 
== Musika ==
217 ⟶ 263 lerroa:
{{erreferentzia zerrenda}}
 
== Kanpo loturakestekak ==
{{commonskat}}
{{InterWiki|kodea=br}}
* [http://www.ofis-bzh.org/ Ofis ar brezhoneg]
224 ⟶ 269 lerroa:
* [http://www.agencebretagnepresse.com/dico/dico.cgi Hiztegia (Fr-Br)]
* [http://www.diwanbreizh.org/ Diwan Breizh:Eskolen webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20060312144518/http://klaskato.free.fr/awb/degemer/ Bretoierazko webguneak]
* [https://web.archive.org/web/20060206191138/http://www.fest-noz.com/index.htm Musika bretoia]
* [https://web.archive.org/web/20070203000245/http://www.gwalarn.org/degouez/index.html Gwalarn-en webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20060220063254/http://www.alliamm.com/ Al Liamm aldizkariaren webgunea]
{{autoritate kontrola}}
 
{{Zeltiar hizkuntzak}}
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Bretainiera"(e)tik eskuratuta