Saltu al enhavo

Holarktiso: Malsamoj inter versioj

El Vikipedio, la libera enciklopedio
Browse history interactively
[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
← Iru al antaŭa ŝanĝo
Enhavo forigita Enhavo aldonita
VidaVikiteksto
-{{alinomigu}}. ankoraŭ {{mankas fonto}} por la esperantigo
esperantigita parametro, formatigo de buloj, +Projektoj, multaj kosmetikaj ŝanĝoj
 
(10 mezaj versioj de 7 uzantoj ne montriĝas)
Linio 1: Linio 1:
[[Dosiero:Holartico.png|eta|300px|Situo de la holarktiso.]]
[[Dosiero:Holartico.png|eta|300px|Situo de la holarktiso.]]
[[Dosiero:ReinosFLORALES.gif|eta|Mapo montranta la ses florajn regnojn. ]]
La {{MF|'''holarktiso'''}} aŭ '''holarktisa ekozono''' <ref> Tute ne temas pri ''[[Arkto|arkta]]'' regiono, konsekvence {{konfirmon|nek pri ''tut-arkta regiono''}} ĉar la ekozono enhavas ankaŭ vastegajn mezvarmajn, mediterananeajn, eĉ varmegajn-dezertajn partojn; tial transskribo de la latina-scienca [[termino]] ''Holarctis'' (ankaŭ germane uzata) {{Konfirmon|ŝajnas la plej akceptinda Esperanta nomo}} kiu ne kreas konfuzojn pri ties signifo. Tio kio jam estas internacia inter fakuloj, restu evidente prefere tiele. </ref> estas [[biogeografio|biogeografia]] koncepto arigante la [[Palearktiso|palearktisan]] kaj la [[Nearktiso|nearktisan]] ekozonojn. Tiu [[ekozono]] tute ne estas ''[[Arkto|arkta]]'' laŭ la ĝenerala kaj nuntempa [[Geografio|geografia]] [[signifo]]. Ĝi kovras [[Nordameriko]]n, [[Nordafriko]]n kune kun [[Saharo]], kaj [[Eŭrazio]]n norde de [[Himalajo]]. Ĝenerale ĝi rilatas al teritorioj de la tersupraĵo norde de la [[Tropiko de Kankro]]. Ĝi estas partigita en variadon de [[ekoregiono]]j. Certa [[taksono]], ĉu de [[planto]] ĉu de [[besto]], estas nomata {{MF|''holarktisa''}} <ref> Da Lage, Antoine & Georges Métailié e.a. 2000 : Dictionnaire de biogéographie végétale, CNRS Éditions, Paris, 580 p., p. 269-270, ISBN 2-271-05816-3 {{fr}} <br>
La '''holarktiso''', '''holarktisa ekozono'''<ref group="noto">Ne temas pri tute [[Arkto|arkta]] regiono, ĉar la ekozono enhavas ankaŭ vastegajn mezvarmajn, mediteraneajn kaj eĉ varmegajn-dezertajn partojn; tial laŭvorta traduko estas erariga kaj senenhava; la Esperanta nomo, senpere derivita de la 19a-jarcenta scienca-latina nomo ''Holarctis'' estas laŭfundamenta (15-a regulo : ''La tiel nomataj vortoj fremdaj, t.e. tiuj, kiujn la plimulto de la lingvoj prenis el unu fonto, estas uzataj en la lingvo Esperanto sen ŝanĝo, ricevante nur la ortografion de tiu ĉi lingvo'') kaj ne kreas konfuzojn pri ties signifo. Tio kio jam estas internacia inter fakuloj, restu evidente prefere tiele. <!--En neniu alia lingvo oni estas tradukinta la terminon laŭvorte.--> </ref>, aŭ '''holarktiko'''<ref>http://cindymckee.com/librejo/zoo-geog.pdf {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20160302235502/http://cindymckee.com/librejo/zoo-geog.pdf |date=2016-03-02 }} [[Carl Støp-Bowitz|Støp-Bowitz]] "Elementa Zoogeografio" [[1976]] pri Teraj regionoj (p. 24).</ref> estas [[biogeografio|biogeografia]] koncepto ariganta la [[Palearktiso|palearktisan]] kaj la [[Nearktiso|nearktisan]] ekozonojn. Tiu [[ekozono]] tute ne estas ''[[Arkto|arkta]]'' laŭ la ĝenerala kaj nuntempa [[Geografio|geografia]] [[signifo]]. Ĝi kovras [[Nordameriko]]n, [[Nordafriko]]n kune kun [[Saharo]], kaj [[Eŭrazio]]n norde de [[Himalajo]]. Ĝenerale ĝi rilatas al teritorioj de la tersurfaco norde de la [[Tropiko de Kankro]]. Ĝi estas partigita en variadon de [[ekoregiono]]j. Certa [[taksono]], ĉu de [[plantoj|planto]] ĉu de [[bestoj|besto]], estas nomata ''holarktisa''<ref group="noto">Da Lage, Antoine & Georges Métailié e.a. 2000 : Dictionnaire de biogéographie végétale, CNRS Éditions, Paris, 580 p., p. 269-270, ISBN 2-271-05816-3 {{fr}} <br />
Holarctique (adj.)
Holarctique (adj.)
1) Qualifie le territoire phytogéographique ou floristique correspondant à l' Holarctis. 2) Se dit de la flore (ou de faune) ou plus particulièrement d’un taxon, propre à toute cette partie du globe ou qui en est originaire. 3) Dans une flore donnée, se dit de l’élément constitué par de tels taxons. 4) Se dit de l’aire de tels taxons.
1) Qualifie le territoire phytogéographique ou floristique correspondant à l' Holarctis. 2) Se dit de la flore (ou de faune) ou plus particulièrement d’un taxon, propre à toute cette partie du globe ou qui en est originaire. 3) Dans une flore donnée, se dit de l’élément constitué par de tels taxons. 4) Se dit de l’aire de tels taxons.
<br>
<br />
[ ''Holarctique'' (adjektivo)
[ ''Holarctique'' (adjektivo)
1) Indikas la [[Fitogeografio|fitogeografian]] aŭ la [[Flaŭro|flaŭran]] teritorion respondanta al la ''Holarctis''. 2) Diriĝas pri la flaŭro (aŭ la faŭno) aŭ speciale pri taksono ĉeestanta en tuta tiu parto de la mondo aŭ kiu estas origina de tie. 3) En difinita flaŭro, diriĝas pri la elemento konstituita de tiaj taksonoj. 4) Diriĝas pri la [[arealo]] de tiaj taksonoj. ] </ref> se ĝi originas el tiu [[ekozono]].
1) Indikas la [[Fitogeografio|fitogeografian]] aŭ la [[Flaŭro|flaŭran]] teritorion respondanta al la ''Holarctis''. 2) Diriĝas pri la flaŭro (aŭ la faŭno) aŭ speciale pri taksono ĉeestanta en tuta tiu parto de la mondo aŭ kiu estas origina de tie. 3) En difinita flaŭro, diriĝas pri elemento konsistanta el tiaj taksonoj. 4) Diriĝas pri la [[arealo]] de tiaj taksonoj. ] </ref> se ĝi originas el tiu [[ekozono]].


== Ĉefaj biomoj ==
== Ĉefaj biomoj ==
La [[biomo]]tipo kiun oni trovas en difinita areo dependas de la [[latitudo]] kaj de la loka [[geografio]]. En la alta [[nordo]], zono de [[Arkto|arkta]] [[tundro]] ĉirkaŭas la [[marbordo]]n de la [[Arkta Oceano]]. La [[grundo]] sub tiu teritorio estas [[Multjare frostiĝinta tero|ĉiamfrosto]]. En tiuj malfacilaj kreskadcirkonstancoj, malmultaj [[planto]]j povas postvivi. Sude de la [[tundro]], transe Nordameriko kaj Eŭrazio, la [[tajgo]] etendiĝas. Tiu ĉi karakteriziĝas je [[koniferarbaro]]. Suden ekde tie ĉi, la biomoj iĝas pli diversaj. Kelkaj areoj kovriĝas kun [[Klimato|klimate]] mezvarmaj [[prerio]]j aŭ [[stepo]]j, dum aliaj portas [[Mezvarmaj foliaj kaj miksaj arbaroj|mezvarmajn foliajn kaj miksajn arbarojn]]. La [[Sudo|suda]] parto de la holarktiso ĝislimas la [[dezerto]]n kiu estas dominata de plantoj kaj bestoj akomodiĝantaj al la sekaj cirkonstancoj <ref>Schultz, J. 2007 </ref>.
La [[biomo]]tipo kiun oni trovas en difinita areo dependas de la [[latitudo]] kaj de la loka [[geografio]]. En la alta [[nordo]], zono de [[Arkto|arkta]] [[tundro]] ĉirkaŭas la [[Arkta Oceano|Arktan Oceanon]]. La [[grundo]] sub tiu teritorio estas [[Multjare frostiĝinta tero|ĉiamfrosto]]. En tiuj malfacilaj kreskadcirkonstancoj, malmultaj plantoj povas supervivi. Sude de la [[tundro]], tra Nordameriko kaj Eŭrazio, etendiĝas la [[tajgo]]. Tiu ĉi karakteriziĝas je [[koniferarbaro]]. Sude de tio, la biomoj iĝas pli diversaj. Kelkaj areoj kovriĝas per [[Klimato|klimate]] mezvarmaj [[prerio]]j aŭ [[stepo]]j, dum aliaj portas [[Mezvarmaj foliaj kaj miksaj arbaroj|mezvarmajn foliajn kaj miksajn arbarojn]]. La [[Sudo|suda]] parto de la holarktiso ĝislimas la [[dezerto]]n, kiun dominas plantoj kaj bestoj akomodiĝantaj al la sekaj cirkonstancoj <ref>Schultz, J. 2007 </ref>.


== Specioj kun holarktisa disvastiĝo ==
== Specioj kun holarktisa disvastiĝo ==
[[Dosiero:Grizzly bear (PSF).png|thumb|150 px|left|Bruna urso]]
[[Dosiero:Grizzly bear (PSF).png|eta|150 px|maldekstra|Bruna urso]]


Diverseco de [[Besto|best]][[specio]]j estas disvastigita transe [[kontinento]]j tra granda parto de la holarktiso. Iuj de ili inkluzivis la [[Bruna urso|brunan urson]], la [[lupo]]n, la [[Ruĝa vulpo|ruĝan vulpon]], la [[gulo]]n, la [[alko]]n, la [[boaco]]n kaj la [[korako]]n.
Diversaj [[Bestoj|besto]][[specio]]j estas disvastigitaj tra [[kontinento]]j de granda parto de la holarktiso. Ili inkluzivis la [[Bruna urso|brunan urson]], [[lupo]]n, la [[Ruĝa vulpo|ruĝan vulpon]], [[gulo]]n, [[alko]]n, [[boaco]]n kaj [[korako]]n.


La bruna urso (''Ursus arctos'') vivas en montaraj kaj duonmalfermaj areoj tra la holarktiso. Iam ĝi okupis multe pli grandajn areojn, sed estas forpelita kaŭze de homa disvolviĝo kaj rezultanta habitatfragmentiĝo. Nuntempe ĝi nur troviĝas en restantaj sovaĵejoj.
La bruna urso (''Ursus arctos'') vivas en montaraj kaj duonmalfermitaj areoj tra la holarktiso. Iam ĝi okupis multe pli grandajn areojn, sed estas forpelita pro homa disvolviĝo kaj rezultanta habitatfragmentiĝo. Nuntempe ĝi troviĝas en restantaj sovaĝejoj.


La lupo (''Canis lupus'') troviĝas en granda variado de vivmedioj ekde tundro ĝis dezerto, kun diferencaj [[populacio]]j adaptitaj por ĉiu. Ĝia historia [[arealo]] ampleksas la tutan holarktison, kvankam homaj agadoj kiel disvolviĝo kaj aktiva ekstermo estas forigintaj la specion ekde multo de ĝies teritorio.
Lupo (''Canis lupus'') troviĝas en tre diversaj vivmedioj ekde tundro ĝis dezerto, kun diferencaj [[populacio]]j adaptitaj al ĉiu medio. Ĝia historia [[arealo]] ampleksas la tutan holarktison, kvankam homaj agadoj kiel disvolviĝo kaj aktiva ekstermo estas forigintaj la specion el multo de ĝia teritorio.
[[Dosiero:Corvus corax map.jpg|thumb|250px|[[Arealo]] de la [[korako]], tipa holarktisa specio.]]
[[Dosiero:Corvus corax map.jpg|eta|250px|[[Arealo]] de la [[korako]], tipa holarktisa specio.]]
La ruĝa vulpo (''Vulpes vulpes'') estas tre adaptaĝema [[karnomanĝulo]]. Ĝia arealo estas la plej granda el tiuj de ĉiuj tersupraĵaj karnovoroj. La ruĝa vulpo adaptiĝas al larĝa [[gamo]] de vivmedioj, inkluzive de areoj kun intensa homa disvolviĝo. Kiel la lupo, ĝi disvastiĝis tra plejparto de la holarktiso, sed ĝi estas eskapinta ekstermon.
La ruĝa vulpo (''Vulpes vulpes'') estas tre adaptaĝema [[karnomanĝulo]]. Ĝia arealo estas la plej granda el tiuj de ĉiuj tersurfacaj karnomanĝantoj. La ruĝa vulpo adaptiĝas al vasta [[gamo]] de vivmedioj, inkluzive de areoj kun intensa homa disvolviĝo. Kiel la lupo, ĝi disvastiĝis tra plejparto de la holarktiso, sed ĝi evitis ekstermon.


La gulo (''Gulo gulo'') estas granda membro el la [[musteledoj]] precipe vivanta en la [[Arkto|arktaj]] teritorioj kaj en [[tajgo]]j, kaj pli suden en [[Montaro|montaraj]] regionoj. Ĝi estas disvastigita en tiaj areoj tra Eŭrazio kaj Nordameriko.
Gulo (''Gulo gulo'') estas granda membro de [[musteledoj]] vivanta precipe en la [[Arkto|arktaj]] teritorioj kaj en [[tajgo]]j, kaj pli sude en [[Montaro|montaraj]] regionoj. Ĝi estas disvastigita en tiaj areoj tra Eŭrazio kaj Nordameriko.


La alko (''Alces alces'') estas la plej granda membro el la [[cervedoj]]. Ĝi troviĝas tra plejparto de la tajgo ekde [[Skandinavujo]] tra Eŭrazio kaj ĝis Nordameriko. En iuj areoj ĝi puŝas suden en la foliarbaron.
Alko (''Alces alces'') estas la plej granda membro de [[cervedoj]]. Ĝi troviĝas en plejparto de la tajgo ekde [[Skandinavujo]] tra Eŭrazio kaj ĝis Nordameriko. En iuj areoj ĝi etendiĝas suden en la foliarbaron.
[[Dosiero:Caribou (PSF).svg|thumb|150 px|left|Boaco]]
[[Dosiero:Caribou (PSF).svg|eta|150 px|maldekstra|Boaco]]


La boaco (''Rangifer tarandus'') troviĝas en tundroj kaj tajgoj de la nordaj partoj de la holarktiso. En Eŭrazio la besto estas [[Aldomigo|aldomigita]]. Ĝi konstituas plurajn [[subspecio]]jn, kiuj estas adaptitaj al diferencaj vivmedioj kaj geografiaj areoj.
Boaco (''Rangifer tarandus'') troviĝas en tundroj kaj tajgoj de la nordaj partoj de la holarktiso. En Eŭrazio la besto estas [[Aldomigo|aldomigita]]. Ĝihavas plurajn [[subspecio]]jn, kiuj estas adaptitaj al diferencaj vivmedioj kaj geografiaj areoj.


La korako (''[[Korako|Corvus corax]]'') estas la plej larĝe disvastiĝita el la [[korvedoj]], kaj unu el la plej grandaj. Ĝi estas trovita en variado de vivmedioj, sed primare en [[Arbaro|arbaraj]] nordaj areoj. La korako estas pruvinta havi grandan adaptiĝemon al homaj vivejoj. Ĝia disvastiĝo do ampleksas plejparton de la holarktiso.
Korako (''[[Korako|Corvus corax]]'') estas la plej disvastiĝinta el la [[korvedoj]], kaj unu el la plej grandaj. Ĝi estas trovebla en diversaj vivmedioj, sed ĉxefe en [[Arbaro|arbaraj]] nordaj areoj. Oni konstatas, ke korako havas grandan adaptiĝemon al homaj vivejoj. Ĝia disvastiĝo do ampleksas plejparton de la holarktiso.


== Origino ==
== Origino ==
Pluraj [[biomo]]j, kaj la bestaj kaj [[Planta komunumo|plantaj komunumoj]] kiuj dependas de ili, estas trovataj transe pluraj [[kontinento]]j en grandaj partoj de tiu [[ekozono]]. La kontinueco de tiuj makro[[Ekologia sistemo|ekosistemoj]] rezultas el la komuna [[Glaciepoko|glaciepoka]] [[historio]] de tiu vastega teritorio. Dum la [[Plejstoceno]], tiuj areoj estis submetataj al ripetaj glaciiĝoj. Glacikovraĵoj plivastiĝis, forbalaante la vivon de la tersupraĵo kaj metamorfozante ĝian topografion. Dum la glaciiĝoj, [[specio]]j postvivis en [[Relikvo|rifuĝejoj]], malgrandaj areoj kiuj konservis aptan klimaton danke al loka [[geografio]]. Tiuj rifuĝejoj estas supozataj troviĝi unue en sudaj regionoj, sed iuj [[Genetiko|genetikaj]] kaj [[Paleontologio|paleontologiaj]] pruvoj indikas la ekzistadon de kromaj ŝirmitaj [[areo]]j de la [[nordo]] <ref> Stewart, J.R. and A.M. Lister 2001 ,608-613 </ref>.
Pluraj [[biomo]]j, kaj la bestaj kaj [[Planta komunumo|plantaj komunumoj]] kiuj dependas de ili, troviĝas tra pluraj [[kontinento]]j en grandaj partoj de tiu [[ekozono]]. La kontinueco de tiuj makro[[Ekologia sistemo|ekosistemoj]] rezultas el la komuna [[Glaciepoko|glaciepoka]] [[historio]] de tiu vastega teritorio. Dum [[Plejstoceno]], tiuj areoj submetiĝis al ripetaj glaciiĝoj. Glacikovraĵoj plivastiĝis, forbalaante vivon de la tersurfaco kaj metamorfozante ĝian topografion. Dum la glaciiĝoj, [[specio]]j postvivis en [[Relikvo (biologio)|rifuĝejoj]], malgrandaj areoj kiuj konservis taŭganan klimaton danke al loka [[geografio]]. Tiuj rifuĝejoj estis supozataj troviĝi ĉefe en sudaj regionoj, sed iuj [[Genetiko|genetikaj]] kaj [[Paleontologio|paleontologiaj]] atestaĵoj indikas la ekziston de kromaj ŝirmitaj [[areo]]j en la [[nordo]] <ref> Stewart, J.R. and A.M. Lister 2001 ,608-613 </ref>.


Kie ajn tiuj areoj estas trovitaj, ili estas estiĝintaj fontoj de [[populacio]]j dum interglacialoj <ref> Taberlet, P. e.a. 2002 </ref>. Kiam la [[glaĉero]]j retiriĝis, plantoj kaj bestoj rapide disvastiĝis en la nove malfermitajn areojn. Diferencaj [[taksono]]j diference reagis al tiuj rapide ŝanĝantaj cirkonstancoj. Arbospecioj disvastiĝis ekde rifuĝejoj dum interglacialoj, sed laŭ diversaj [[Modelo (abstrakto)|modeloj]], kun malsamaj arboj dominante dum malsamaj periodoj <ref> Taberlet, P. e.a. 2002 </ref>. [[Insektoj]], aliflanke, forŝovis siajn arealojn samtempe kun la klimato, tre altgrade persistante en kunteniĝo de specioj dum la epoko <ref> Coope, G. R. e.a. 1994 </ref>. Ilia altgrada moviĝemo al ili permesis moviĝi kiam la glaĉeroj progresis aŭ regresis, konservante ekvivalentan vivmedion spite al klimatj fluktuaĵoj. Malgraŭ ilia ŝajna manko de moviĝemo, ankaŭ plantoj sukcese kolonigis novajn areojn. Studaĵoj pri [[Fosilio|fosilia]] [[poleno]] indikas la [[Arbo|arban]] rekolonigon de tiuj terenoj je [[Eksponenta funkcio|eksponenciala]] rapideco. <ref> Bennet K. D. e.a. 1986, 523-531 </ref>. [[Mamuloj]] rekoloniigis je ŝanĝeblaj rapidecoj. Brunaj ursoj, ekzemple, rapidi moviĝis ekde rifuĝejoj kiam la glaĉeroj retiriĝis, estiĝante unu el la unuaj grandaj mamuloj kiu rekoloniigis la teron <ref> Sommer, R. S. & N. Benecke 2005, 156-164 </ref>. La lasta glaciepoko finiĝis antaŭ ĉirkaŭ 10 000 jaroj, el kio rezultis la nuntempa [[distribuo]] de la ekoregionoj.
Kie ajn tiuj areoj troviĝis, ili iĝis fontoj de [[populacio]]j dum interglaciaj epokoj <ref> Taberlet, P. e.a. 2002 </ref>. Kiam la [[glaĉero]]j retiriĝis, plantoj kaj bestoj rapide disvastiĝis en la nove malfermitajn areojn. Diferencaj [[taksono]]j malsame reagis al tiuj rapide ŝanĝiĝantaj cirkonstancoj. Arbospecioj disvastiĝis ekde rifuĝejoj dum interglaciaj epokoj, sed laŭ malsamaj [[Modelo (abstrakto)|modeloj]], kun malsamaj arboj dominantaj dum malsamaj periodoj <ref> Taberlet, P. e.a. 2002 </ref>. [[Insektoj]], aliflanke, ŝanĝis siajn arealojn samtempe kun la klimatŝanĝo, kun tre altgrade kunteniĝo de specioj dum la epoko <ref> Coope, G. R. e.a. 1994 </ref>. Ilia altgrada moviĝemo permesis al ili moviĝi kiam la glaĉeroj progresis aŭ regresis, konservante ekvivalentan vivmedion spite al klimatj fluktuoj. Malgraŭ ilia ŝajna manko de moviĝemo, ankaŭ plantoj sukcese koloniigis novajn areojn. Studaĵoj pri [[Fosilio|fosilia]] [[poleno]] indikas la [[Arbo|arban]] rekoloniigon de tiuj terenoj je [[Eksponenta funkcio|eksponenta]] rapideco. <ref> Bennet K. D. e.a. 1986, 523-531 </ref>. [[Mamuloj]] rekoloniigis je variemaj rapidecoj. Brunaj ursoj, ekzemple, rapidi moviĝis ekde rifuĝejoj kiam la glaĉeroj retiriĝis, iĝante unu el la unuaj grandaj mamuloj kiu rekoloniigis la teron <ref> Sommer, R. S. & N. Benecke 2005, 156-164 </ref>. La lasta glaciepoko finiĝis antaŭ ĉirkaŭ 10 000 jaroj, el kio rezultis la nuntempa [[distribuo]] de la ekoregionoj.


== Endanĝerigoj ==
== Endanĝerigoj ==
[[Dosiero:Greenland Kangerlussuaq icesheet.jpg|thumb|300px|Ekstremaĵo de la glacikovraĵo apud Kangerlussuaq ([[Gronlando]]).]]
[[Dosiero:Greenland Kangerlussuaq icesheet.jpg|eta|300px|Ekstremaĵo de la glacikovraĵo apud Kangerlussuaq ([[Gronlando]]).]]


Ĉar la holarktiso estas enorma areego, ĝi estas submetata al mondskalaj mediaj problemoj. La primaraj minacoj tra la ekozono rezultas el [[tutmonda varmiĝo]] kaj [[Habitato (ekologio)|habitatfragmentiĝo]]. La transa precipe gravas en la nordo, kie la ekosistemoj estas adaptitaj al la malvarmo. La dua pli observiĝas en la sudo, kie disvolviĝo superas.
Ĉar la holarktiso estas enorma areego, ĝi submetiĝas al mondskalaj mediaj problemoj. La unuarangaj minacoj tra la ekozono rezultas el [[tutmonda varmiĝo]] kaj [[Habitato (ekologio)|habitatfragmentiĝo]]. La unua fenomeno gravas precipe en la nordo, kie la ekosistemoj estas adaptitaj al malvarmo. La dua pli observiĝas en la sudo, kie disvolviĝo superas.


Tutmonda varmiĝo estas minaco por la tutaĵo de la [[ekosistemo]]j de la tero, sed ĝi estas pli tuja minaco por tiuj trovitaj ĉe malvarmaj klimatoj. La komunumoj de specioj kiuj vivas je tiuj [[latitudo]]j estas adaptitaj al la malvarmo. Tiel, ĉiu signifika varmiĝo povas perturbi la ekvilibron. Ekzemple, [[insekto]]j penas por postvivi la malvarmajn vintrojn kiuj estas tipikaj en la tajgo. Multoj ne sukcesas en tiu, precipe dum tre severaj vintroj. Tamen, freŝdate la vintroj pli varme estas fariĝantaj, kaj tiu havas drastan efikon sur la arbaro. Vintra mortokvanto de iuj insektoj draste malkreskis, permesante al la [[populacio]] de ĉiam pligrandiĝi dum la sinsekvaj jaroj. En iuj areoj la efikoj grave estas estiĝintaj. Membro de la arboŝel[[koleopteroj]] (subfamilio ''Scolytinae'') sukcesis en la detruo de naŭdek pocentoj de la [[Piceo|piceaj]] arboj de la Kenai-[[duoninsulo]] ([[Alasko]]); tiun oni imputas al serio de neordinare varmaj jaroj ekde 1987 <ref> Logan, J. e.a. 2003, 1:3:130-137 </ref>. En tiu ĉi okazo, enlanda specio estas kaŭzinta masivan perturbon de vivloko kiel rezulto de klimata ŝanĝo. Pli varmaj [[temperaturo]]j povas permisi al [[damaĝbesto|damaĝspecioj]] de pligrandigi siajn arealojn, moviĝante en [[biotopo]]jn kiuj antaŭe estis netaŭgaj. Studaĵoj pri potencaj areoj por pululoj de arboŝelkoleopteroj indikas ke, tuj kiam la klimato forŝoviĝas, tiuj koleopteroj disvastiĝos al pli nordaj kaj pli altaj regionoj ol tiujn kiujn ili antaŭe afekciis <ref> {{en}} Williams, D. W. A. M. & Liebhold, A.M. 2002 : Climate change and the outbreak ranges of two North American bark beetles. ''Agricultural and Forest Entomology'' 4:2:87–99 </ref>. Kun pli varmaj temperaturoj, insektaj atakoj estiĝos pli grava problemo tra la nordaj partoj de la Holarkto.
Tutmonda varmiĝo estas minaco por la tuto de la [[ekosistemo]]j de la tero, sed ĝi estas pli tuja minaco por tiuj trovataj en malvarmaj klimatoj. La komunumoj de specioj kiuj vivas je tiuj [[latitudo]]j estas adaptitaj al malvarmo. Tiel, ĉiu signifa varmiĝo povas perturbi la ekvilibron. Ekzemple, [[insekto]]j penas por postvivi la malvarmajn vintrojn kiuj estas tipaj en la tajgo. Multaj ne sukcesas en tio, precipe dum tre severaj vintroj. Tamen, lastatempe la vintroj iĝis pli varmj, kaj tio havas drastan efikon al la arbaro. Vintra mortokvanto de iuj insektoj draste malkreskis, permesante al la [[populacio]] ĉiam pligrandiĝi dum la sekvaj jaroj. En iuj areoj la efikoj iĝis gravaj. Membro de la arboŝel[[koleopteroj]] (subfamilio ''Scolytinae'') sukcesis detrui naŭdek elcentojn de la [[Piceo|piceaj]] arboj de la Kenai-[[duoninsulo]] ([[Alasko]]); tion oni imputas al serio de neordinare varmaj jaroj ekde 1987 <ref> Logan, J. e.a. 2003, 1:3:130-137 </ref>. En tiu ĉi okazo, enlanda specio estas kaŭzinta masivan perturbon de vivloko kiel rezulto de klimata ŝanĝo. Pli varmaj [[temperaturo]]j povas permesi al [[damaĝbesto|damaĝspecioj]] pligrandigi siajn arealojn, moviĝante en [[biotopo]]jn kiuj antaŭe estis netaŭgaj. Studoj pri potencialaj areoj por pululado de arboŝelkoleopteroj indikas ke, tuj kiam la klimato modifiĝas, tiuj koleopteroj disvastiĝas al pli nordaj kaj pli altaj regionoj ol tiujn kiujn ili antaŭe tuŝis <ref> {{en}} Williams, D. W. A. M. & Liebhold, A.M. 2002 : Climate change and the outbreak ranges of two North American bark beetles. ''Agricultural and Forest Entomology'' 4:2:87–99 </ref>. Kun pli varmaj temperaturoj, insektaj atakoj iĝos pli grava problemo tra la nordaj partoj de la holarktiso.


Alia potenca efiko de tutmonda varmiĝo sur nordaj ekosistemoj estas la fandiĝo de la multjare frostiĝinta tero. Tiu povas signifike efiki sur la plantaj komunumoj kiuj estas adaptitaj al la frostiĝinta grundo, kaj ankaŭ havas implikaĵojn por plia klimata ŝanĝo. Kiam la ĉiamfrosto fandiĝas, ĉiuj arboj kreskante sur ĝi povas morti, kaj la tajgo enmarĉiĝas. En la ekstrema nordo, [[arbusto]]j kaj [[arbedo]]j poste povas transpreni tiun kiu antaŭe estis [[tundro]]. La precizaj efikoj dependas de la fakto ĉu la akvo kiu estis enfermita, povas dreniĝi aŭ ne. En ĉiu okazo, la vivloko ŝanĝigos. Fandiĝanta ĉiamfrosto povas plirapidigi klimatan ŝanĝon estontece. Ene de la multjare frostiĝinta tero, grandaj kvantoj de [[karbono]] estas enfermitaj. Se tiu grundo fandiĝas, la karbono povas esti liberigita en la aeron aŭ kiel [[karbondioksido]] aŭ kiel [[metano]]. Ambaŭ tiuj ĉi estas forcejaj gasoj <ref> {{en}} Stokstad, E. 2004 : Defrosting the Carbon Freezer of the North. ''Science'' 304:5677:1618-1620 </ref>.
Alia potenciala efiko de tutmonda varmiĝo sur nordaj ekosistemoj estas la fandiĝo de la multjare frostiĝinta tero. Tio povas signife efiki al la plantaj komunumoj kiuj estas adaptitaj al la frostiĝinta grundo, kaj ankaŭ havas implicaĵojn por plia klimata ŝanĝiĝo. Kiam la ĉiamfrosto fandiĝas, ĉiuj arboj kreskantaj sur ĝi povas morti, kaj la tajgo enmarĉiĝas. En la ekstrema nordo, [[arbusto]]j kaj [[arbedo]]j poste povas transpreni tion kio antaŭe estis [[tundro]]. La precizaj efikoj dependas de tio, ĉu la akvo antaŭe enfermita povas fordreniĝi aŭ ne. En ĉiu okazo, la vivloko ŝanĝigos. Fandiĝanta ĉiamfrosto povos plirapidigi klimatan ŝanĝiĝon. Ene de la multjare frostiĝinta tero, grandaj kvantoj da [[karbono]] estas enfermitaj. Se tiu grundo fandiĝas, la karbono povas esti liberigita en la aeron aŭ kiel [[karbondioksido]] aŭ kiel [[metano]]. Tiuj estas ambaŭ forcejaj gasoj <ref> {{en}} Stokstad, E. 2004 : Defrosting the Carbon Freezer of the North. ''Science'' 304:5677:1618-1620 </ref>.


Habitatfragmentiĝo minacas grandan variadon da vivejoj tra la mondo, kaj la Holarkto ne estas escepto. Fragmentiĝo havas variadon da negativaj efikoj sur [[populacio]]j. Ĉar populacioj iĝas detranĉitaj, ilia genetika diverseco suferas kaj ili iĝas vundeblaj rilate abruptaj katastrofoj kaj [[formorto]]. Dum la nordaj partoj de la Holarkto prezentas iujn el la plej vastaj sovaĝejaj areoj kiuj postrestas sur la tero, la sudaj partoj estas tre disvolviĝintaj je iuj lokoj. Tiu ekozono ampleksas plimulton de la evoluintaj landoj, inkluzive de [[Usono]] kaj la landoj de [[Okcidenta Eŭropo]]. Mezvarmaj arbaroj estis la primara ekosistemo en multaj el la plej evoluintaj areoj nuntempe. Tiuj areoj nuntempe estas uzataj por intensa [[agrikulturo]] aŭ estas iĝintaj urbanizadaj. Ĉar areoj estas disvolviĝitaj por agrikulturaj uzadoj kaj homa okupado, naturaj vivlokoj plejparte estas iĝintaj limigitaj al areoj konsiderataj netaŭgaj por homa uzado, kiel [[deklivo]]j aŭ [[Roko|rokaj]] areoj. Tiu modelo de disvolviĝo limigas la eblecoj de bestoj, precipe de la grandaj, por migri.
Habitatfragmentiĝo minacas grandan gamon da vivejoj tra la mondo, kaj la Holarktiso ne estas escepto. Fragmentiĝo havas diversajn negativajn efikojn al [[populacio]]j. Ĉar populacioj iĝas detranĉitaj, ilia genetika diverseco suferas kaj ili iĝas difekteblaj rilate al abruptaj katastrofoj kaj [[formorto]]. Dum la nordaj partoj de la Holarktiso enhavas iujn el la plej vastaj sovaĝaj areoj kiuj postrestas sur la tero, la sudaj partoj estas tre disvolviĝintaj en iuj lokoj. Tiu ekozono ampleksas plimulton de la evoluintaj landoj, inkluzive de [[Usono]] kaj la landoj de [[Okcidenta Eŭropo]]. Mezvarmaj arbaroj estis la primara ekosistemo en multaj el la plej evoluintaj areoj nuntempe. Tiuj areoj nuntempe estas uzataj por intensa [[agrikulturo]] aŭ urbiĝis. Ĉar areoj estas disvolviĝintaj por agrikulturaj uzadoj kaj homa okupado, naturaj vivlokoj estas plejparte limiĝintaj al areoj konsiderataj netaŭgaj por homa uzado, kiel [[deklivo]]j aŭ [[Roko|rokaj]] areoj. Tiu modelo de disvolviĝo limigas la eblecojn de bestoj, precipe de la grandaj, por migri.


== Naturprotektaj agadoj ==
== Naturprotektaj agadoj ==
La endanĝerigoj pri la holarktiso ne estas sen esti rimarkitaj. Multaj strebadoj estas faritaj por mildigi tiujn minacojn, esperante la konservadon de la [[biodiverseco]] de la teritorio. Internaciaj [[konvencio]]j por kontraŭbatali la tutmondan varmiĝon povas helpi por malpliigi la efikojn de [[klimata ŝanĝo]] sur tiu areo. Samtempe oni estas penanta kontraŭagi habitatfragmentiĝon, kaj je loka, kaj je ekozona skaloj.
La endanĝerigoj pri la holarktiso ne estas nerimarkitaj. Multaj strebadoj estas faritaj por mildigi tiujn minacojn, esperante la konservadon de la [[biodiverseco]] de la teritorio. Internaciaj [[konvencio]]j por kontraŭbatali la tutmondan varmiĝon povas helpi por malpliigi la efikojn de [[klimata ŝanĝo|klimatŝanĝiĝo]] sur tiu areo. Samtempe oni klopodas kontraŭagi habitatfragmentiĝon, kaj je loka kaj je ekozona niveloj.


== Konkludoj ==
== Konkludoj ==
La holarktiso reprezentas grandegan areon, konsistante el variado de vivmedioj. Tiuj ĉi estas diversaj, sed havas iujn kolektivajn trajtojn kiuj etendiĝas trans la kontinentoj. Ankaŭ multaj samaj plantaj kaj bestaj specioj estas trovitaj trans kontinentoj. Tiuj similecoj rezultas el la komuna glaciepoka historio de tiuj teritorioj. Habitatfragmentiĝon kaj tutmondan varmiĝon prirespondas de multaj minacoj de tiuj ekosistemoj, sed oni agadas celante mildigi tiujn endanĝerigojn.
La holarktiso reprezentas grandegan areon, konsistantan el diversaj vivmedioj. Tiuj ĉi estas malsamaj, sed havas komunajn trajtojn kiuj etendiĝas tra la kontinentoj. Ankaŭ multaj samaj plantaj kaj bestaj specioj troviĝas tra kontinentoj. Tiuj similecoj rezultas el la komuna glaciepoka historio de tiuj teritorioj. Habitatfragmentiĝo kaj tutmonda varmiĝo kaŭzas multajn minacojn al tiuj ekosistemoj, sed oni agadas celante mildigi tiujn endanĝerigojn.

⚫
== Vidu ankaŭ ==
⚫
* [[Ekologia klasifiko de la tersupraĵoj]]
⚫
* [[Zoogeografio]]


== Notoj ==
== Notoj ==
{{referencoj}}
{{Notoj}}

== Referencoj ==
{{Referencoj}}


== Bibliografio ==
== Bibliografio ==
*{{en}} Bennet K. D.; J.H. Lawton; A. Gibbs ; M.H. Williamson; M.W. Holdgate; W.D. Hamilton; G.R. Conway 1986 : The Rate of Spread and Population in Increase of Forest Trees During the Postglacial [and Discussion]. ''Philosophical Transactions of the Royal Society of London''. Series B, Biological Sciences 314:1167:523-531.
* {{en}} Bennet K. D.; J.H. Lawton; A. Gibbs ; M.H. Williamson; M.W. Holdgate; W.D. Hamilton; G.R. Conway 1986 : The Rate of Spread and Population in Increase of Forest Trees During the Postglacial [and Discussion]. ''Philosophical Transactions of the Royal Society of London''. Series B, Biological Sciences 314:1167:523-531.
*{{en}} Coope, G. R. & A. S. Wilkins 1994 : The Response of Insect Faunas to Glacial-Interglacial Climatic Fluctuations [and Discussion] (in Historical Perspective). ''Philosophical Transactions: Biological Sciences'', 344:1307:19-26.
* {{en}} Coope, G. R. & A. S. Wilkins 1994 : The Response of Insect Faunas to Glacial-Interglacial Climatic Fluctuations [and Discussion] (in Historical Perspective). ''Philosophical Transactions: Biological Sciences'', 344:1307:19-26.
*{{en}} Logan, J. A.; J. Régnière; J. A. Powell. 2003 : Assessing the Impacts of Global Warming on Forest Pest Dynamics (in Reviews). ''Frontiers in Ecology and the Environment'' 1:3:130-137.
* {{en}} Logan, J. A.; J. Régnière; J. A. Powell. 2003 : Assessing the Impacts of Global Warming on Forest Pest Dynamics (in Reviews). ''Frontiers in Ecology and the Environment'' 1:3:130-137.
*{{en}} Paquet, P. C.; Noss, R.F.; Quigley, H.B.; Hornocker, M.G.; Merrill, T. 1996: Conservation Biology and Carnivore Conservation in the Rocky Mountains. ''In:'' Large Carnivore Conservation in the Rocky Mountains of the United States and Canada. ''Conservation Biology'', 10:4, 949-963.
* {{en}} Paquet, P. C.; Noss, R.F.; Quigley, H.B.; Hornocker, M.G.; Merrill, T. 1996: Conservation Biology and Carnivore Conservation in the Rocky Mountains. ''In:'' Large Carnivore Conservation in the Rocky Mountains of the United States and Canada. ''Conservation Biology'', 10:4, 949-963.
*{{en}} Rodriguez, J; Hortal J.; Nieto M. 2006: An evaluation of the influence of environment and biogeography on community structure: the case of Holarctic mammals. ''Journal of Biogeography'', Vol. 33:2, 291-303.
* {{en}} Rodriguez, J; Hortal J.; Nieto M. 2006: An evaluation of the influence of environment and biogeography on community structure: the case of Holarctic mammals. ''Journal of Biogeography'', Vol. 33:2, 291-303.
*{{en}} Schultz, J. 2007 : The Ecozones of the World. Translated by B. Ahnert. Second Edition. ''Springer Verlag'', The Netherlands.
* {{en}} Schultz, J. 2007 : The Ecozones of the World. Translated by B. Ahnert. Second Edition. ''Springer Verlag'', The Netherlands.
*{{en}} Sommer, R. S. & N. Benecke 2005 : The recolonization of Europe by brown bears ''Ursus arctos'' Linnaeus, 1758 after the Last Glacial Maximum. ''Mammal Review'' 35:2:156-164.
* {{en}} Sommer, R. S. & N. Benecke 2005 : The recolonization of Europe by brown bears ''Ursus arctos'' Linnaeus, 1758 after the Last Glacial Maximum. ''Mammal Review'' 35:2:156-164.
*{{en}} Stewart, J.R. and Lister, A.M. 2001 : Cryptic northern refugia and the origins of the modern biota. ''Trends in Ecology and Evolution'' 16:11, 608-613.
* {{en}} Stewart, J.R. and Lister, A.M. 2001 : Cryptic northern refugia and the origins of the modern biota. ''Trends in Ecology and Evolution'' 16:11, 608-613.
*{{en}} Taberlet, P. and R. Cheddadi 2002 : Quaternary Refugia and Persistence of Biodiversity (in Science's Compass; Perspectives). ''Science, New Series'' 297:5589:2009-2010.
* {{en}} Taberlet, P. and R. Cheddadi 2002 : Quaternary Refugia and Persistence of Biodiversity (in Science's Compass; Perspectives). ''Science, New Series'' 297:5589:2009-2010.

⚫
== Vidu ankaŭ ==
⚫
* [[Ekologia klasifiko de la tersupraĵoj]]
⚫
* [[Zoogeografio]]
* [[Antarkta flaŭro]]


== Eksteraj ligiloj ==
== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj}}
*{{en}} [http://www.y2y.net Yellowstone to Yukon Conservation Initiative.] Updated 2006. Accessed December 2007.
*{{en}} [http://unfccc.int/2860.php United Nations Framework Convention on Climate Change.] Accessed December 2007.
* {{en}} [http://www.y2y.net Yellowstone to Yukon Conservation Initiative.] Updated 2006. Accessed December 2007.
* {{en}} [http://unfccc.int/2860.php United Nations Framework Convention on Climate Change.] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20180201152427/http://unfccc.int/2860.php |date=2018-02-01 }} Accessed December 2007.


{{Portalo Biologio}}
{{Portalo|Biologio|Geografio}}


[[Kategorio:Biogeografio]]
[[Kategorio:Biogeografio]]

Nuna versio ekde 08:17, 21 jul. 2023

Situo de la holarktiso.
Mapo montranta la ses florajn regnojn.

La holarktiso, holarktisa ekozono[noto 1], aŭ holarktiko[1] estas biogeografia koncepto ariganta la palearktisan kaj la nearktisan ekozonojn. Tiu ekozono tute ne estas arkta laŭ la ĝenerala kaj nuntempa geografia signifo. Ĝi kovras Nordamerikon, Nordafrikon kune kun Saharo, kaj Eŭrazion norde de Himalajo. Ĝenerale ĝi rilatas al teritorioj de la tersurfaco norde de la Tropiko de Kankro. Ĝi estas partigita en variadon de ekoregionoj. Certa taksono, ĉu de planto ĉu de besto, estas nomata holarktisa[noto 2] se ĝi originas el tiu ekozono.

Ĉefaj biomoj

[redakti | redakti fonton]

La biomotipo kiun oni trovas en difinita areo dependas de la latitudo kaj de la loka geografio. En la alta nordo, zono de arkta tundro ĉirkaŭas la Arktan Oceanon. La grundo sub tiu teritorio estas ĉiamfrosto. En tiuj malfacilaj kreskadcirkonstancoj, malmultaj plantoj povas supervivi. Sude de la tundro, tra Nordameriko kaj Eŭrazio, etendiĝas la tajgo. Tiu ĉi karakteriziĝas je koniferarbaro. Sude de tio, la biomoj iĝas pli diversaj. Kelkaj areoj kovriĝas per klimate mezvarmaj prerioj aŭ stepoj, dum aliaj portas mezvarmajn foliajn kaj miksajn arbarojn. La suda parto de la holarktiso ĝislimas la dezerton, kiun dominas plantoj kaj bestoj akomodiĝantaj al la sekaj cirkonstancoj [2].

Specioj kun holarktisa disvastiĝo

[redakti | redakti fonton]
Bruna urso

Diversaj bestospecioj estas disvastigitaj tra kontinentoj de granda parto de la holarktiso. Ili inkluzivis la brunan urson, lupon, la ruĝan vulpon, gulon, alkon, boacon kaj korakon.

La bruna urso (Ursus arctos) vivas en montaraj kaj duonmalfermitaj areoj tra la holarktiso. Iam ĝi okupis multe pli grandajn areojn, sed estas forpelita pro homa disvolviĝo kaj rezultanta habitatfragmentiĝo. Nuntempe ĝi troviĝas en restantaj sovaĝejoj.

Lupo (Canis lupus) troviĝas en tre diversaj vivmedioj ekde tundro ĝis dezerto, kun diferencaj populacioj adaptitaj al ĉiu medio. Ĝia historia arealo ampleksas la tutan holarktison, kvankam homaj agadoj kiel disvolviĝo kaj aktiva ekstermo estas forigintaj la specion el multo de ĝia teritorio.

Arealo de la korako, tipa holarktisa specio.

La ruĝa vulpo (Vulpes vulpes) estas tre adaptaĝema karnomanĝulo. Ĝia arealo estas la plej granda el tiuj de ĉiuj tersurfacaj karnomanĝantoj. La ruĝa vulpo adaptiĝas al vasta gamo de vivmedioj, inkluzive de areoj kun intensa homa disvolviĝo. Kiel la lupo, ĝi disvastiĝis tra plejparto de la holarktiso, sed ĝi evitis ekstermon.

Gulo (Gulo gulo) estas granda membro de musteledoj vivanta precipe en la arktaj teritorioj kaj en tajgoj, kaj pli sude en montaraj regionoj. Ĝi estas disvastigita en tiaj areoj tra Eŭrazio kaj Nordameriko.

Alko (Alces alces) estas la plej granda membro de cervedoj. Ĝi troviĝas en plejparto de la tajgo ekde Skandinavujo tra Eŭrazio kaj ĝis Nordameriko. En iuj areoj ĝi etendiĝas suden en la foliarbaron.

Boaco

Boaco (Rangifer tarandus) troviĝas en tundroj kaj tajgoj de la nordaj partoj de la holarktiso. En Eŭrazio la besto estas aldomigita. Ĝihavas plurajn subspeciojn, kiuj estas adaptitaj al diferencaj vivmedioj kaj geografiaj areoj.

Korako (Corvus corax) estas la plej disvastiĝinta el la korvedoj, kaj unu el la plej grandaj. Ĝi estas trovebla en diversaj vivmedioj, sed ĉxefe en arbaraj nordaj areoj. Oni konstatas, ke korako havas grandan adaptiĝemon al homaj vivejoj. Ĝia disvastiĝo do ampleksas plejparton de la holarktiso.

Origino

[redakti | redakti fonton]

Pluraj biomoj, kaj la bestaj kaj plantaj komunumoj kiuj dependas de ili, troviĝas tra pluraj kontinentoj en grandaj partoj de tiu ekozono. La kontinueco de tiuj makroekosistemoj rezultas el la komuna glaciepoka historio de tiu vastega teritorio. Dum Plejstoceno, tiuj areoj submetiĝis al ripetaj glaciiĝoj. Glacikovraĵoj plivastiĝis, forbalaante vivon de la tersurfaco kaj metamorfozante ĝian topografion. Dum la glaciiĝoj, specioj postvivis en rifuĝejoj, malgrandaj areoj kiuj konservis taŭganan klimaton danke al loka geografio. Tiuj rifuĝejoj estis supozataj troviĝi ĉefe en sudaj regionoj, sed iuj genetikaj kaj paleontologiaj atestaĵoj indikas la ekziston de kromaj ŝirmitaj areoj en la nordo [3].

Kie ajn tiuj areoj troviĝis, ili iĝis fontoj de populacioj dum interglaciaj epokoj [4]. Kiam la glaĉeroj retiriĝis, plantoj kaj bestoj rapide disvastiĝis en la nove malfermitajn areojn. Diferencaj taksonoj malsame reagis al tiuj rapide ŝanĝiĝantaj cirkonstancoj. Arbospecioj disvastiĝis ekde rifuĝejoj dum interglaciaj epokoj, sed laŭ malsamaj modeloj, kun malsamaj arboj dominantaj dum malsamaj periodoj [5]. Insektoj, aliflanke, ŝanĝis siajn arealojn samtempe kun la klimatŝanĝo, kun tre altgrade kunteniĝo de specioj dum la epoko [6]. Ilia altgrada moviĝemo permesis al ili moviĝi kiam la glaĉeroj progresis aŭ regresis, konservante ekvivalentan vivmedion spite al klimatj fluktuoj. Malgraŭ ilia ŝajna manko de moviĝemo, ankaŭ plantoj sukcese koloniigis novajn areojn. Studaĵoj pri fosilia poleno indikas la arban rekoloniigon de tiuj terenoj je eksponenta rapideco. [7]. Mamuloj rekoloniigis je variemaj rapidecoj. Brunaj ursoj, ekzemple, rapidi moviĝis ekde rifuĝejoj kiam la glaĉeroj retiriĝis, iĝante unu el la unuaj grandaj mamuloj kiu rekoloniigis la teron [8]. La lasta glaciepoko finiĝis antaŭ ĉirkaŭ 10 000 jaroj, el kio rezultis la nuntempa distribuo de la ekoregionoj.

Endanĝerigoj

[redakti | redakti fonton]
Ekstremaĵo de la glacikovraĵo apud Kangerlussuaq (Gronlando).

Ĉar la holarktiso estas enorma areego, ĝi submetiĝas al mondskalaj mediaj problemoj. La unuarangaj minacoj tra la ekozono rezultas el tutmonda varmiĝo kaj habitatfragmentiĝo. La unua fenomeno gravas precipe en la nordo, kie la ekosistemoj estas adaptitaj al malvarmo. La dua pli observiĝas en la sudo, kie disvolviĝo superas.

Tutmonda varmiĝo estas minaco por la tuto de la ekosistemoj de la tero, sed ĝi estas pli tuja minaco por tiuj trovataj en malvarmaj klimatoj. La komunumoj de specioj kiuj vivas je tiuj latitudoj estas adaptitaj al malvarmo. Tiel, ĉiu signifa varmiĝo povas perturbi la ekvilibron. Ekzemple, insektoj penas por postvivi la malvarmajn vintrojn kiuj estas tipaj en la tajgo. Multaj ne sukcesas en tio, precipe dum tre severaj vintroj. Tamen, lastatempe la vintroj iĝis pli varmj, kaj tio havas drastan efikon al la arbaro. Vintra mortokvanto de iuj insektoj draste malkreskis, permesante al la populacio ĉiam pligrandiĝi dum la sekvaj jaroj. En iuj areoj la efikoj iĝis gravaj. Membro de la arboŝelkoleopteroj (subfamilio Scolytinae) sukcesis detrui naŭdek elcentojn de la piceaj arboj de la Kenai-duoninsulo (Alasko); tion oni imputas al serio de neordinare varmaj jaroj ekde 1987 [9]. En tiu ĉi okazo, enlanda specio estas kaŭzinta masivan perturbon de vivloko kiel rezulto de klimata ŝanĝo. Pli varmaj temperaturoj povas permesi al damaĝspecioj pligrandigi siajn arealojn, moviĝante en biotopojn kiuj antaŭe estis netaŭgaj. Studoj pri potencialaj areoj por pululado de arboŝelkoleopteroj indikas ke, tuj kiam la klimato modifiĝas, tiuj koleopteroj disvastiĝas al pli nordaj kaj pli altaj regionoj ol tiujn kiujn ili antaŭe tuŝis [10]. Kun pli varmaj temperaturoj, insektaj atakoj iĝos pli grava problemo tra la nordaj partoj de la holarktiso.

Alia potenciala efiko de tutmonda varmiĝo sur nordaj ekosistemoj estas la fandiĝo de la multjare frostiĝinta tero. Tio povas signife efiki al la plantaj komunumoj kiuj estas adaptitaj al la frostiĝinta grundo, kaj ankaŭ havas implicaĵojn por plia klimata ŝanĝiĝo. Kiam la ĉiamfrosto fandiĝas, ĉiuj arboj kreskantaj sur ĝi povas morti, kaj la tajgo enmarĉiĝas. En la ekstrema nordo, arbustoj kaj arbedoj poste povas transpreni tion kio antaŭe estis tundro. La precizaj efikoj dependas de tio, ĉu la akvo antaŭe enfermita povas fordreniĝi aŭ ne. En ĉiu okazo, la vivloko ŝanĝigos. Fandiĝanta ĉiamfrosto povos plirapidigi klimatan ŝanĝiĝon. Ene de la multjare frostiĝinta tero, grandaj kvantoj da karbono estas enfermitaj. Se tiu grundo fandiĝas, la karbono povas esti liberigita en la aeron aŭ kiel karbondioksido aŭ kiel metano. Tiuj estas ambaŭ forcejaj gasoj [11].

Habitatfragmentiĝo minacas grandan gamon da vivejoj tra la mondo, kaj la Holarktiso ne estas escepto. Fragmentiĝo havas diversajn negativajn efikojn al populacioj. Ĉar populacioj iĝas detranĉitaj, ilia genetika diverseco suferas kaj ili iĝas difekteblaj rilate al abruptaj katastrofoj kaj formorto. Dum la nordaj partoj de la Holarktiso enhavas iujn el la plej vastaj sovaĝaj areoj kiuj postrestas sur la tero, la sudaj partoj estas tre disvolviĝintaj en iuj lokoj. Tiu ekozono ampleksas plimulton de la evoluintaj landoj, inkluzive de Usono kaj la landoj de Okcidenta Eŭropo. Mezvarmaj arbaroj estis la primara ekosistemo en multaj el la plej evoluintaj areoj nuntempe. Tiuj areoj nuntempe estas uzataj por intensa agrikulturo aŭ urbiĝis. Ĉar areoj estas disvolviĝintaj por agrikulturaj uzadoj kaj homa okupado, naturaj vivlokoj estas plejparte limiĝintaj al areoj konsiderataj netaŭgaj por homa uzado, kiel deklivoj aŭ rokaj areoj. Tiu modelo de disvolviĝo limigas la eblecojn de bestoj, precipe de la grandaj, por migri.

Naturprotektaj agadoj

[redakti | redakti fonton]

La endanĝerigoj pri la holarktiso ne estas nerimarkitaj. Multaj strebadoj estas faritaj por mildigi tiujn minacojn, esperante la konservadon de la biodiverseco de la teritorio. Internaciaj konvencioj por kontraŭbatali la tutmondan varmiĝon povas helpi por malpliigi la efikojn de klimatŝanĝiĝo sur tiu areo. Samtempe oni klopodas kontraŭagi habitatfragmentiĝon, kaj je loka kaj je ekozona niveloj.

Konkludoj

[redakti | redakti fonton]

La holarktiso reprezentas grandegan areon, konsistantan el diversaj vivmedioj. Tiuj ĉi estas malsamaj, sed havas komunajn trajtojn kiuj etendiĝas tra la kontinentoj. Ankaŭ multaj samaj plantaj kaj bestaj specioj troviĝas tra kontinentoj. Tiuj similecoj rezultas el la komuna glaciepoka historio de tiuj teritorioj. Habitatfragmentiĝo kaj tutmonda varmiĝo kaŭzas multajn minacojn al tiuj ekosistemoj, sed oni agadas celante mildigi tiujn endanĝerigojn.

Notoj

[redakti | redakti fonton]
  1. ↑ Ne temas pri tute arkta regiono, ĉar la ekozono enhavas ankaŭ vastegajn mezvarmajn, mediteraneajn kaj eĉ varmegajn-dezertajn partojn; tial laŭvorta traduko estas erariga kaj senenhava; la Esperanta nomo, senpere derivita de la 19a-jarcenta scienca-latina nomo Holarctis estas laŭfundamenta (15-a regulo : La tiel nomataj vortoj fremdaj, t.e. tiuj, kiujn la plimulto de la lingvoj prenis el unu fonto, estas uzataj en la lingvo Esperanto sen ŝanĝo, ricevante nur la ortografion de tiu ĉi lingvo) kaj ne kreas konfuzojn pri ties signifo. Tio kio jam estas internacia inter fakuloj, restu evidente prefere tiele.
  2. ↑ Da Lage, Antoine & Georges Métailié e.a. 2000 : Dictionnaire de biogéographie végétale, CNRS Éditions, Paris, 580 p., p. 269-270, ISBN 2-271-05816-3 france
    Holarctique (adj.) 1) Qualifie le territoire phytogéographique ou floristique correspondant à l' Holarctis. 2) Se dit de la flore (ou de faune) ou plus particulièrement d’un taxon, propre à toute cette partie du globe ou qui en est originaire. 3) Dans une flore donnée, se dit de l’élément constitué par de tels taxons. 4) Se dit de l’aire de tels taxons.
    [ Holarctique (adjektivo) 1) Indikas la fitogeografian aŭ la flaŭran teritorion respondanta al la Holarctis. 2) Diriĝas pri la flaŭro (aŭ la faŭno) aŭ speciale pri taksono ĉeestanta en tuta tiu parto de la mondo aŭ kiu estas origina de tie. 3) En difinita flaŭro, diriĝas pri elemento konsistanta el tiaj taksonoj. 4) Diriĝas pri la arealo de tiaj taksonoj. ]

Referencoj

[redakti | redakti fonton]
  1. ↑ http://cindymckee.com/librejo/zoo-geog.pdf Arkivigite je 2016-03-02 per la retarkivo Wayback Machine Støp-Bowitz "Elementa Zoogeografio" 1976 pri Teraj regionoj (p. 24).
  2. ↑ Schultz, J. 2007
  3. ↑ Stewart, J.R. and A.M. Lister 2001 ,608-613
  4. ↑ Taberlet, P. e.a. 2002
  5. ↑ Taberlet, P. e.a. 2002
  6. ↑ Coope, G. R. e.a. 1994
  7. ↑ Bennet K. D. e.a. 1986, 523-531
  8. ↑ Sommer, R. S. & N. Benecke 2005, 156-164
  9. ↑ Logan, J. e.a. 2003, 1:3:130-137
  10. ↑ angle Williams, D. W. A. M. & Liebhold, A.M. 2002 : Climate change and the outbreak ranges of two North American bark beetles. Agricultural and Forest Entomology 4:2:87–99
  11. ↑ angle Stokstad, E. 2004 : Defrosting the Carbon Freezer of the North. Science 304:5677:1618-1620

Bibliografio

[redakti | redakti fonton]
  • angle Bennet K. D.; J.H. Lawton; A. Gibbs ; M.H. Williamson; M.W. Holdgate; W.D. Hamilton; G.R. Conway 1986 : The Rate of Spread and Population in Increase of Forest Trees During the Postglacial [and Discussion]. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences 314:1167:523-531.
  • angle Coope, G. R. & A. S. Wilkins 1994 : The Response of Insect Faunas to Glacial-Interglacial Climatic Fluctuations [and Discussion] (in Historical Perspective). Philosophical Transactions: Biological Sciences, 344:1307:19-26.
  • angle Logan, J. A.; J. Régnière; J. A. Powell. 2003 : Assessing the Impacts of Global Warming on Forest Pest Dynamics (in Reviews). Frontiers in Ecology and the Environment 1:3:130-137.
  • angle Paquet, P. C.; Noss, R.F.; Quigley, H.B.; Hornocker, M.G.; Merrill, T. 1996: Conservation Biology and Carnivore Conservation in the Rocky Mountains. In: Large Carnivore Conservation in the Rocky Mountains of the United States and Canada. Conservation Biology, 10:4, 949-963.
  • angle Rodriguez, J; Hortal J.; Nieto M. 2006: An evaluation of the influence of environment and biogeography on community structure: the case of Holarctic mammals. Journal of Biogeography, Vol. 33:2, 291-303.
  • angle Schultz, J. 2007 : The Ecozones of the World. Translated by B. Ahnert. Second Edition. Springer Verlag, The Netherlands.
  • angle Sommer, R. S. & N. Benecke 2005 : The recolonization of Europe by brown bears Ursus arctos Linnaeus, 1758 after the Last Glacial Maximum. Mammal Review 35:2:156-164.
  • angle Stewart, J.R. and Lister, A.M. 2001 : Cryptic northern refugia and the origins of the modern biota. Trends in Ecology and Evolution 16:11, 608-613.
  • angle Taberlet, P. and R. Cheddadi 2002 : Quaternary Refugia and Persistence of Biodiversity (in Science's Compass; Perspectives). Science, New Series 297:5589:2009-2010.

Vidu ankaŭ

[redakti | redakti fonton]

Eksteraj ligiloj

[redakti | redakti fonton]
Portala ikonoPortalo pri Biologio
Portala ikonoPortalo pri Geografio
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Holarktiso&oldid=8226271"