Vidi fonton por Tempo

{{PorA}}
[[Dosiero:HK Mongkok night banner.JPG|center|775px]]
[[Dosiero:Wooden hourglass 3.jpg|eta|180ra|dekstra|La fluo de [[sablo]] en [[sablohorloĝo]]n povas esti uzata por koni la paŝintan tempon. Tia horloĝo konkrete reprezentas la [[simbolo]]n de la tempopaŝo ĉe diversaj [[ikono|ikonaj]] [[sistemo]]j.]]
[[Dosiero:Kuckucksuhr.JPG|eta|200ra|Klasika [[kukolhorloĝo]].]]
[[Dosiero:Jarovera.jpg|eta|dekstre|250ra|Kalendaro montranta jaron kun hispanlingvaj nomoj de monatoj]]
El ordinara vivosperto oni rimarkas ke la '''tempo''' fluas foje rapide kaj foje malrapide, depende de niaj intencoj por la konkreta agado. [[Fiziko|Fizikistoj]] kaj [[Inĝenierarto|inĝenieroj]] uzas la tempon kiel normon por mezuri kiom da tempo daŭras iu evento aŭ kiom da tempo oni bezonas por iu ago. Por [[biologio|biosciencistoj]] la ideo de la tempo estas ligita al naturaj [[ciklo]]j de la vivo, ekzemple al la ĉiutagaj cikloj de [[dormo]] kaj vekiĝo, matureco, [[reproduktado]], gravedperiodoj ktp.

La tempon malsame pririgardis malsamaj kulturoj en diversaj tempoj. En iuj [[religio]]j tempo, precipe homa tempo sur la tero, estas rigardata kiel ŝanĝo de cikloj, en kiu homoj mortas kaj renaskiĝas denove kaj denove. Iuj [[Greka filozofio|antikvaj grekaj filozofoj]] kredis, ke tempo estas iluzio, kaj realo estas senŝanĝa kaj senmova. Iuj grandaj religioj instruis, ke la tempo estis kreita kaj estas destinita por fini iun tagon en terura kulmino. [[Isaac Newton]] kredis ke tempo kaj [[spaco]] estis absoluta, ideala kaj senŝanĝa. Lia vidpunkto pri la tempo estis venkita per la [[Fizika relativeco|teorio de relativeco]] de [[Albert Einstein]].

Por sciencistoj, la [[kronometrio|mezuro de tempo]] inkluzivas du paŝojn: difini la precizan [[momento]]n, kiam io okazas, kaj establi standartan intervalon de tempo, ĝis kiam io daŭras. Ekzistas diversaj rimedoj kaj diversaj aparatoj por mezuri la tempintervalojn (ekz. [[horloĝo]]j, [[kronometro]]j ktp.) kaj por indiki la ĝustan tempon. Same [[kalendaro]]j utilas por havi rapidan superrigardon al la paŝo de la tempo kaj pasinta kaj estonta.

La '''tempo''' estas la kvara [[dimensio]] kaj kvanto en kiuj okazaĵoj povas esti ordonitaj de la pasinteco tra la transiro en la estontecon,<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://oxforddictionaries.com/definition/time|titolo=Oxford Dictionaries:Time|alirdato=18a de Decembro 2011|dato=2011|eldoninto=Oxford University Press|citaĵo=the indefinite continued progress of existence and events in the past, present, and future regarded as a whole|arkivurl=https://web.archive.org/web/20120704084938/http://oxforddictionaries.com/definition/time|arkivdato=2012-07-04}}</ref><ref name=DefRefs02/><ref>
{{Cite journal | url=http://ahdictionary.com/word/search.html?q=time | title=Time | work=The American Heritage Dictionary of the English Language | edition=Fourth | publisher=Houghton Mifflin Company | date=2011 | quote=A nonspatial continuum in which events occur in apparently irreversible succession from the past through the present to the future.</ref><ref>
[http://www.merriam-webster.com/dictionary/time Merriam-Webster Dictionary] mezurita aŭ mezurebla periodo dum kiu ago, procezo, auz kondiĉo ekzistas aŭ pluiras: daŭrado; nespaca kontinuo kiu estas mezurita laŭ terminoj de eventoj kiuj okazas unu post alia el pasinto tra estanteco al futuro
</ref> kaj ankaŭ la mezuro de tempodaŭroj de la okazaĵoj kaj la intervaloj inter ili. Tempo estis ofte referencata kiel '''kvara dimensio''', kun la [[Tri-dimensia spaco|tri spacaj]] [[dimensioj]].<ref>"Newton did for time what the Greek geometers did for space, idealized it into an exactly measurable dimension." ''About Time: Einstein's Unfinished Revolution'', Paul Davies, p. 31, Simon & Schuster, 1996, ISBN 978-0-684-81822-1
</ref>

La tempo longe estis ĉefa fako de studo en [[religio]], [[filozofio]], kaj [[scienco]], sed difinanta ĝin en maniero uzebla al ĉiuj kampoj sen cirkleco havas konstante okupitaj la akademiulojn.<ref name=DefRefs02/><ref name=DefRefs01/><ref name=Poidevin/><ref name=Carroll2009>{{Cite book
|url=http://books.google.com/?id=Uak1wtĉrjwC
|title=From Eternity to Here: The Quest for the Ultimate Theory of Time
|author=Sean M Carroll
|date=2009
|publisher=Dutton
|isbn=978-0-525-95133-9
}}{{404|date=January 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>
Adam Frank, ''Cosmology and Culture at the Twilight of the Big Bang'', "the time we imagined from the cosmos and the time we imagined into the human experience turn out to be woven so tightly together that we have lost the ability to see each of them for what it is." p. xv, Free Press, 2011, ISBN 978-1-4391-6959-9
</ref><ref>
St. Augustine, ''Confessions'', Simon & Brown, 2012, ISBN 978-1-61382-326-2
</ref> Tamen, diversspecaj kampoj kiel ekzemple [[komerco]], [[industrio]], [[sporto]]j, [[scienco]]j, kaj la [[arto]]j ĉiuj asimilas iun nocion de tempo en iliajn respektivajn mezurajn sistemojn.<ref name=MLB>
{{Cite web
 | last=Official Baseball Rules
 | first=2011 Edition
 | title=Rules 8.03 and 8.04
 | publisher=Major League Baseball
 | date=2011
 | url=http://mlb.mlb.com/mlb/downloads/y2011/Official_Baseball_Rules.pdf
 | format=Free PDF download
 | quote=Rule 8.03 Such preparatory pitches shall not consume more than one minute of time...Rule 8.04 When the bases are unoccupied, the pitcher shall deliver the ball to the batter within 12 seconds...The 12-second timing starts when the pitcher is in possession of the ball and the batter is in the box, alert to the pitcher. The timing stops when the pitcher releases the ball
 | accessdate=7a de Julio 2012}}
</ref><ref name=guiness>
{{Cite web
 | title=Guinness Book of Baseball World Records
 | publisher=Guinness World Records, Ltd.
 | url=http://www.baseball-almanac.com/recbooks/rb_guin.shtml
 | quote=The record for the fastest time for circling the bases is 13.3 seconds, set by Evar Swanson at Columbus, Ohio in 1932...The greatest reliably recorded speed at which a baseball has been pitched is 100.9 mph by Lynn Nolan Ryan (California Angels) at Anaheim Stadium in California on 20 August 1974. | accessdate=7a de Julio 2012}}
</ref><ref name=Zeigler>{{Cite book
 | last=Zeigler
 | first=Kenneth
 | title=Getting organized at work : 24 lessons to set goals, establish priorities, and manage your time
 | publisher=McGraw-Hill
 | date=2008
 | url=http://books.google.com/?id=acPPD6lCĈcC&printsec=frontcover&dq=Getting+organized+at+work+:+24+lessons+to+set+goals,+establish+priorities,+and+manage+your+time#v=onepage&q=Getting%20organized%20at%20work%20%3A%2024%20lessons%20to%20set%20goals%2C%20establish%20priorities%2C%20and%20manage%20your%20time&f=false
 | isbn=9780071591386
 | mr=
 | zbl=
 | jfm=
 }}{{404|date=January 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} 108 pages</ref> Kelkaj simplaj, relative nekontestataj difinoj de tempo inkludas "tempon estas tio kion horloĝo mezuras"<ref name=DefRefs01/><ref name=Burnham/> kio estas problemige svaga kaj mem-referenca difino kiu uzas la ilon uzita por mezuri la objekton de la difino, kaj "tempo estas kio konservas ĉion de okazo al nuno", kio estas sensubstanca signifo en foresto de la difino de samtempeco en la kunteksto de limigoj de homa percepto, observado de okazaĵoj kaj la kompreno de tiaj okazaĵoj.<ref>
{{Cite book
|title=The Girl in the Golden Atom
|authorlink=Ray Cummings |first=Raymond King |last=Cummings
|date=1922
|page=46
|url=http://books.google.com/?id=tA647bGiWwsC&pg=PA46&lpg=PA46&dq=%22keeps+everything%22#v=onepage&q=%22keeps%20everything%22
|publisher=U of Nebraska Press
|isbn=978-0-8032-6457-1
|accessdate=9a de Aprilo 2011}}
Ĉapitro 5. Cummings ripetis tiun frazon en kelkaj el siaj noveloj. Fontoj, kiaj [http://books.google.com/books?id=39KQY1FnSfkC&pg=PA98&lpg=PA98&dq=cummings+%22time+professor%22+%22keeps+everything%22#v=onepage&q=cummings%20%22time%20professor%22%20%22keeps%20everything%22&f=false tiu ĉi], atribuas ĝin al lia plej komenca verko, ''The Time Professor'', en 1921. Antaŭ ekhavi libroformon, kelkaj el la historioj de Cummings aperis erigitaj en gazetoj. La unuaj ok ĉapitroj de lia ''The Girl in the Golden Atom'' [http://www.isfdb.org/cgi-bin/title.cgi?46112 aperis] en ''All-Story Magazine'' la 15an de Marto 1919. En la [http://www.gutenberg.org/ebooks/21094 novela versio] la citaĵo pri tempo aperas en la [http://www.gutenberg.org/files/21094/21094-h/21094-h.htm#CHAPTER_V Ĉapitro V].
</ref><ref>
{{Cite journal
|title=The Rotarian
|publisher=Published by Rotary International
|issn=0035-838X
|page=47
|url=http://books.google.com/?id=vjUEAAAAMBAJ&lpg=PP1
|author1=International, Rotary
|accessdate=9a de Aprilo 2011
| date=Aug 1973}}, [http://books.google.com/books?id=vjUEAAAAMBAJ&lpg=PP1&pg=PA47 What does a man possess? paĝo 47]
</ref><ref>
{{Cite book
|title=Biographical Encyclopedia of Scientists
|edition=third
|first1=John
|last1=Daintith
|publisher=CRC Press
|date=2008
|isbn=1-4200-7271-4
|page=796
|url=http://books.google.com/?id=vqTNfnKJVPAC
|accessdate=9a de Aprilo 2011}}, [http://books.google.com/books?id=vqTNfnKJVPAC&pg=PA796 Paĝo 796, citante Wheeler el la American Journal of Physics, 1978]
</ref><ref>
{{Cite book
|title=About time: Einstein's unfinished revolution
|first1=Davies
|last1=Davies
|publisher=Simon & Schuster
|date=1995
|isbn=0-671-79964-9
|page=236
|url=http://books.google.com/?id=SZPuAAAAMAAJ
|accessdate=9a de Aprilo 2011}}
</ref>

Du kontrastigaj vidpunktoj ĝustatempe disigas multajn eminentajn filozofojn. Unu vido estas ke tempo estas parto de la fundamenta strukturo de la [[universo]] - dimensio sendependa de la okazaĵoj, en kiuj okazaĵoj okazas en [[vico|sekvenco]]. Sir [[Isaac Newton]] aprobis tiun [[Realismo|realisman]] opinion, kaj tial ĝi foje estas prisignita kiel Newton-a tempo.<ref name=Rynasiewicz>
{{Cite web
|url=http://plato.stanford.edu/entries/newton-stm/
|title=Newton's Views on Space, Time, and Motion
|date=12a de Aŭgusto 2004
|first=Robert : Johns Hopkins University
|last=Rynasiewicz
|publisher=Stanford University
|work=Stanford Encyclopedia of Philosophy
|quote=Newton did not regard space and time as genuine substances (as are, paradigmatically, bodies and minds), but rather as real entities with their own manner of existence as necessitated by God's existence... To paraphrase: Absolute, true, and mathematical time, from its own nature, passes equably without relation to anything external, and thus without reference to any change or way of measuring of time (e.g., the hour, day, month, or year).
|accessdate=5a de Februaro 2012}}
</ref><ref name=Markosian >http://plato.stanford.edu/entries/time/#3 Ned Markosian, Time, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2002 Edition), Edward N. Zalta, citaĵo.- The opposing view, normally referred to either as “Platonism with Respect to Time” or as “Absolutism with Respect to Time,” has been defended by Plato, Newton, and others. On this view, time is like an empty container into which events may be placed; but it is a container that exists independently of whether or not anything is placed in it. Alirita la 23an de Septembro 2011
</ref> La kontraŭstara vido estas ke tempo ne rilatas al iu speco de "ujo" kie okazaĵoj kaj objektoj "moviĝas", nek al iu unuo kiu "fluas", sed ke ĝi estas anstataŭe parto de fundamenta intelekta strukturo (kune kun [[spaco]] kaj [[nombro]]) ene de kiu homoj sekvencigas kaj komparas la okazaĵojn. Tiu dua vido, en la tradicio de [[Gottfried Wilhelm Leibniz]]<ref name=Burnham>
{{Cite web
|url=http://www.iep.utm.edu/leib-met/#H7
|title=Gottfried Wilhelm Leibniz (1646–1716) Metaphysics&nbsp;– 7. Space, Time, and Indiscernibles
|first=Douglas : Staffordshire University
|last=Burnham
|date=2006
|work=The Internet Encyclopedia of Philosophy
|quote=First of all, Leibniz finds the idea that space and time might be substances or substance-like absurd (see, for example, "Correspondence with Clarke," Leibniz's Fourth Paper, §8ff). In short, an empty space would be a substance with no properties; it will be a substance that even God cannot modify or destroy.... That is, space and time are internal or intrinsic features of the complete concepts of things, not extrinsic.... Leibniz's view has two major implications. First, there is no absolute location in either space or time; location is always the situation of an object or event relative to other objects and events. Second, space and time are not in themselves real (that is, not substances). Space and time are, rather, ideal. Space and time are just metaphysically illegitimate ways of perceiving certain virtual relations between substances. They are phenomena or, strictly speaking, illusions (although they are illusions that are well-founded upon the internal properties of substances).... It is sometimes convenient to think of space and time as something "out there," over and above the entities and their relations to each other, but this convenience must not be confused with reality. Space is nothing but the order of co-existent objects; time nothing but the order of successive events. This is usually called a relational theory of space and time.
|accessdate=9a de Aprilo 2011}}
</ref> kaj de [[Immanuel Kant]],<ref name=Mattey>{{Cite web
|url=http://www-philosophy.ucdavis.edu/mattey/kant/TIMELEC.HTM
|title=Critique of Pure Reason, Lecture notes: Philosophy 175 [[UC Davis]]
|date=22a de Januaro 1997
|last=Mattey
|first=G. J. : UC Davis
|quote=What is correct in the Leibnizian view was its anti-metaphysical stance. Space and time do not exist in and of themselves, but in some sense are the product of the way we represent things. The[y] are ideal, though not in the sense in which Leibniz thought they are ideal (figments of the imagination). The ideality of space is its mind-dependence: it is only a condition of sensibility.... Kant concluded "absolute space is not an object of outer sensation; it is rather a fundamental concept which first of all makes possible all such outer sensation."...Much of the argumentation pertaining to space is applicable, mutatis mutandis, to time, so I will not rehearse the arguments. As space is the form of outer intuition, so time is the form of inner intuition.... Kant claimed that time is real, it is "the real form of inner intuition."
|accessdate=9a de Aprilo 2011
|titolo=Arkivita kopio
|alirdato=2015-06-25
|arkivurl=https://web.archive.org/web/20050314201600/http://www-philosophy.ucdavis.edu/mattey/kant/TIMELEC.HTM
|arkivdato=2005-03-14
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20050314201600/http://www-philosophy.ucdavis.edu/mattey/kant/TIMELEC.HTM
|archivedate=2005-03-14
}} {{Citaĵo el la reto |url=http://www-philosophy.ucdavis.edu/mattey/kant/TIMELEC.HTM |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2015-06-25 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20050314201600/http://www-philosophy.ucdavis.edu/mattey/kant/TIMELEC.HTM |arkivdato=2005-03-14 }}</ref><ref name=McCormick>
{{Cite web
|title=Immanuel Kant (1724–1804) Metaphysics: 4. Kant's Transcendental Idealism
|url=http://www.iep.utm.edu/kantmeta/#H4
|work=The Internet Encyclopedia of Philosophy
|first=Matt : California State University, Sacramento
|last=McCormick
|date=2006
|quote=Time, Kant argues, is also necessary as a form or condition of our intuitions of objects. The idea of time itself cannot be gathered from experience because succession and simultaneity of objects, the phenomena that would indicate the passage of time, would be impossible to represent if we did not already possess the capacity to represent objects in time.... Another way to put the point is to say that the fact that the mind of the knower makes the ''a priori'' contribution does not mean that space and time or the categories are mere figments of the imagination. Kant is an empirical realist about the world we experience; we can know objects as they appear to us. He gives a robust defense of science and the study of the natural world from his argument about the mind's role in making nature. All discursive, rational beings must conceive of the physical world as spatially and temporally unified, he argues.
|accessdate=9a de Aprilo 2011}}
</ref> diras ke tempo estas nek okazaĵo nek aĵo, kaj tiel ĝi estas ne sinmezurebla nek povas esti vojaĝata.

La tempo estas unu el la sep fundamentaj [[Fizika grando|fizikaj kvantoj]] en kaj la [[Internacia sistemo de unuoj]] kaj la Internacia sistemo de kvantoj. La tempo kutimas difini aliajn kvantojn - kiel ekzemple [[rapideco]] - tiel difini tempon laŭ tiaj kvantoj rezultigus cirklecon de difino.<ref name="TrialogueP3">Duff, Okun, Veneziano, ''ibid.'' p. 3. "There is no well established terminology for the fundamental constants of Nature. … The absence of accurately defined terms or the uses (i.e., actually misuses) of ill-defined terms lead to confusion and proliferation of wrong statements."
</ref> Funkcia difino de tempo, en kio oni diras ke observi certan nombron da ripetoj de unu aŭ alia norma cikla okazaĵo (kiel ekzemple la trairejo de liber-svingiĝanta pendolo) konstituas unu norman unuon kiel ekzemple la [[sekundo]], estas tre utila en la konduto de kaj progresintaj eksperimentoj kaj ĉiutagaj aferoj de vivo. La funkcia difino forlasas flankenmetite la demandon ĉu ekzistas io nomita ''tempo'', krom la nombra agado ĵus menciita, kiu fluas kaj kiu povas esti mezurita. Enketoj de ununura kontinuumo nomita [[spactempo]] kaŭzas demandojn pri [[spaco]] kaj demandojn pri tempo, demandoj kiuj havas siajn radikojn en la verkoj de fruaj studentoj de [[Naturfilozofio]].

Krome, ĝi povas esti ke ekzistas subjektiva komponaĵo de tempo, sed sendepende de tio, ĉu tempo mem estas "sentita", kiel sensacio, aŭ estas juĝo, estas demando pri debato.<ref name="DefRefs02">* {{cite web|url=http://www.yourdictionary.com/time|title=Webster's New World College Dictionary|date=2010|quote=1.indefinite, unlimited duration in which things are considered as happening in the past, present, or future; every moment there has ever been or ever will be… a system of measuring duration 2.the period between two events or during which something exists, happens, or acts; measured or measurable interval|accessdate=9a de Aprilo 2011}}
* {{cite web|url=http://dictionary.reference.com/browse/time?r=66|title=The American Heritage Stedman's Medical Dictionary @dictionary.com|date=2002|quote=A duration or relation of events expressed in terms of past, present, and future, and measured in units such as minutes, hours, days, months, or years.|accessdate=9a de Aprilo 2011}}
* {{cite web|url=http://www.collinslanguage.com/results.aspx?context=3&reversed=False&action=define&homonym=-1&text=time|title=Collins Language.com|publisher=HarperCollins|date=2011|quote=1. The continuous passage of existence in which events pass from a state of potentiality in the future, through the present, to a state of finality in the past. 2. ''physics'' a quantity measuring duration, usually with reference to a periodic process such as the rotation of the earth or the vibration of electromagnetic radiation emitted from certain atoms. In classical mechanics, time is absolute in the sense that the time of an event is independent of the observer. According to the theory of relativity it depends on the observer's frame of reference. Time is considered as a fourth coordinate required, along with three spatial coordinates, to specify an event.|accessdate=18a de Decembro 2011|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2015-06-25|arkivurl=https://web.archive.org/web/20111002190630/http://www.collinslanguage.com/results.aspx?context=3&reversed=False&action=define&homonym=-1&text=time|arkivdato=2011-10-02}} {{Citaĵo el la reto|url=http://www.collinslanguage.com/results.aspx?context=3&reversed=False&action=define&homonym=-1&text=time|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2015-06-25|arkivurl=https://web.archive.org/web/20111002190630/http://www.collinslanguage.com/results.aspx?context=3&reversed=False&action=define&homonym=-1&text=time|arkivdato=2011-10-02}}
* {{cite web|url=http://dictionary.reference.com/browse/time?r=66|title=The American Heritage Science Dictionary @dictionary.com|date=2002|quote=1. A continuous, measurable quantity in which events occur in a sequence proceeding from the past through the present to the future. 2a. An interval separating two points of this quantity; a duration. 2b. A system or reference frame in which such intervals are measured or such quantities are calculated.|accessdate=9a de Aprilo 2011}}
* {{cite web|url=http://scienceworld.wolfram.com/physics/Time.html|title=Eric Weisstein's World of Science|date=2007|quote=A quantity used to specify the order in which events occurred and measure the amount by which one event preceded or followed another. In special relativity, ct (where c is the speed of light and t is time), plays the role of a fourth dimension.|accessdate=9a de Aprilo 2011}}</ref><ref name=DefRefs01>
* {{cite web |url=http://www.iep.utm.edu/time/ |title=Internet Encyclopedia of Philosophy |date=2010 |quote=Time is what clocks measure. We use time to place events in sequence one after the other, and we use time to compare how long events last... Among philosophers of physics, the most popular short answer to the question "What is physical time?" is that it is not a substance or object but rather a special system of relations among instantaneous events. This working definition is offered by Adolf Grünbaum who applies the contemporary mathematical theory of continuity to physical processes, and he says time is a linear continuum of instants and is a distinguished one-dimensional sub-space of four-dimensional spacetime. |accessdate=9a de Aprilo 2011}}
* {{cite web |url=http://dictionary.reference.com/browse/time?r=66 |title=Dictionary.com Unabridged, based on Random House Dictionary |date=2010 |quote=1. the system of those sequential relations that any event has to any other, as past, present, or future; indefinite and continuous duration regarded as that in which events succeed one another.... 3. (sometimes initial capital letter) a system or method of measuring or reckoning the passage of time: mean time; apparent time; Greenwich Time. 4. a limited period or interval, as between two successive events: a long time.... 14. a particular or definite point in time, as indicated by a clock: What time is it? ... 18. an indefinite, frequently prolonged period or duration in the future: Time will tell if what we have done here today was right. |accessdate=9a de Aprilo 2011}}
* {{cite book | url=http://books.google.com/?id=HrHvAAAAMAAJ&q=%22time+is+what+clocks+measure%22&dq=%22time+is+what+clocks+measure%22 | title=Physics
| first1=Donald G. | last1=Ivey | first2=J.N.P. |last2=Hume
| volume=1 | page=65 | date=1974
| publisher=Ronald Press
| quote=Our operational definition of time is that time is what clocks measure.}}
</ref><ref name=Poidevin>http://plato.stanford.edu/archives/win2004/entries/time-experience The Experience and Perception of Time
Robin Le Poidevin, vintro 2004, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta, 9a de Aprilo 2011}}
</ref><ref>
{{Citaĵo el libro|titolo=From Eternity to Here|familia nomo=Carrol, Sean|persona nomo=Chapter One, Section Two, Plume, 2010|citaĵo=As human beings we 'feel' the passage of time.|ISBN=978-0452296541}}
</ref><ref name=lehar>Lehar, Steve. (2000). [http://cns-alumni.bu.edu/~slehar/webstuff/consc1/consc1.html The Function of Conscious Experience: An Analogical Paradigm of Perception and Behavior] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20151021061139/http://cns-alumni.bu.edu/~slehar/webstuff/consc1/consc1.html |date=2015-10-21 }}, ''Consciousness and Cognition''.</ref>

Tempa mezurado laborigis [[sciencisto]]jn kaj [[teknologo]]jn, kaj estis ĉefa instigo en [[navigado]] kaj [[astronomio]]. Periodaj okazaĵoj kaj perioda moviĝo longe funkciis kiel normoj por mezurunuoj de tempo. Ekzemploj inkludas la ŝajnan movon de la [[suno]] tra la ĉielo, la lunfazojn, la svingon de [[pendolo]], kaj la takton de [[koro]]. Nuntempe, la internacia unuo de tempo, nome la [[sekundo]], estas difinita laŭ radiado elsendita per [[atomo]]j de [[cezio]] . La tempo estas ankaŭ de signifa socia graveco, havante ekonomian valoron ("tempo estas mono") same kiel personan valoron, pro konscio pri la limigita tempo en ĉiu tago kaj en [[Vivdaŭro|homvivaj interspacoj]].

== Tempomezurado kaj historio ==
{{Ĉefartikolo|Tempomezurado}}
[[Dosiero:Taschenuhr mit Sprungdeckel.jpg|eta|300ra|[[Poŝhorloĝo]].]]
[[Tempomezurado]], aŭ [[kronometrio]] kiel [[neologismo]], uzas du diversajn periodoformojn: nome [[kalendaro]], matematika ilo por organizi intertempojn,<ref name="Richards">{{Citaĵo el libro|titolo=Mapping Time: The Calendar and its History|familia nomo=Richards|persona nomo=E. G.|dato=1998|eldoninto=[[Oxford University Press]]|paĝoj=3–5}}
</ref>
kaj la [[horloĝo]], fizika mekanismo kiu kalkulas la tempopaŝadon. En ĉiutaga vivo, la horloĝo estas konsultata por periodoj malpli grandaj ol unu tago, la kalendaro, por periodoj pli longaj ol unu tago. Pli kaj pli, personaj elektronikaj aparatoj montras kaj kalendarojn kaj horloĝojn samtempe. La nombro (ĉu sur horloĝo ĉu sur kalendaro) kiun markas la okazon de difinita evento kiel horo aŭ dato estas atingita per kalkulado el konvencia centra referencpunkto.

=== Kalendaro ===
{{Ĉefartikolo|Kalendaro}}
'''Kalendaro''' estas sistemo de kalkulado de longedaŭra tempo per divido ĝin en malgrandaj tempintervaloj: [[tago]], [[semajno]], [[monato]], [[jaro]], [[jarcento]]. Por ordigo de socia vivo en diversaj landoj oni kreis proprajn sistemojn de [[jarkalkulo]]. La vorto '''kalendaro''' devenas de latina vorto ''calendarium'' – "ŝuldlibro"; en [[Antikva Romo]] ŝuldantoj pagis procentojn en la tago de "calendae", kio signifis la unuajn tagojn de la monato. En antikva Oriento oni kalkulis la tempon laŭ ŝanĝo de reĝoj kaj dinastioj, ekzemple, en [[Antikva Egiptujo]] oni diradis: "Tio okazis en la sepa jaro de reĝado de Seniu Sert". Nova jarkalkulo komenciĝis de la ekreĝiĝo de nova [[Faraono]] aŭ [[dinastio]]. En [[Antikva Grekio]] ĉiu urbo havis sian kalkulsistemon depende de la ŝanĝoj de urbestroj. Greka historiisto ''Timaios'' tempokalkulon ligis al [[Olimpikaj Ludoj]]. '''Kalendaro''' estas ankaŭ [[Kalendaro (presaĵo)|presaĵo]] kiu montras tagojn de iu periodo da tempo laŭ kalendaro en la unua senco. La termino utilas ankaŭ por la farendaĵo kiu estas programita laŭ la tagoj, semajnoj ktp., tio estas la kalendaro.

=== Historio de la kalendaro ===
[[Dosiero:Aztec_Sun_Stone_Replica_cropped.jpg|eta|dekstra|250ra|Pentra reprezentaĵo de la ''Piedra del Sol'' ([[Sunŝtono]]), false konsiderata kiel [[Azteka kalendaro]], sed kio fakte enhavas kalendarajn signojn]]
Inter fruaj kalendaraj sistemoj menciindas:
* [[Maja kalendaro]]
* [[Azteka kalendaro]]
* [[Ĉina kalendaro]]
* [[Julia kalendaro]]
* [[Franca respublika kalendaro]]
* [[Pozitivismo|Pozitivista Kalendaro]]
La tradicia '''ĉina kalendaro''' estas luna-suna kalendaro kiu konsistas el jaroj (dividataj en 12 monatoj) da 353, 354 aŭ 355 tagoj kaj plilongaj jaroj (dividataj en 13 monatoj) da 383, 384 aŭ 385 tagoj. Al ĉiu jaro estas atribuita nomo kunmetita el du etimoj: la ''ĉiela'' ne tradukebla (jia, yi, bing, ding, wu, ji, geng, xin, ren, gui) kaj la ''tera branĉo'' responda al besto: zi ([[rato]]), chou ([[bovo]]), yin ([[tigro]]), mao ([[kuniklo]]), chen ([[drako]]), si ([[serpento]]), wu ([[ĉevalo]]), wei ([[ŝafo]]), shen ([[simio]]), you ([[koko]]), xu ([[hundo]]), hai ([[porko]]).

Hodiaŭ estas en uzo sekvaj modernaj kalendaroj:
* [[Gregoria kalendaro]]
* [[Hebrea kalendaro]]
* [[Bahaa kalendaro]]
* [[Hinda kalendaro]]
* [[Islama kalendaro]]
* [[Persa kalendaro]]

La '''Islama kalendaro''' havas fortan popularan akcepton en la landoj de la [[Islama mondo]] ekzemple por la celebroj de [[Ramadano]]. Ĝi estas luna kalendaro konsistanta el 12 lunaj monatoj el jaro de 354 aŭ 355 tagoj. Kutimas dati la okazaĵojn en la plej multaj el la islamaj landoj (samtempe kun la gregoria kalendaro), kaj estas uzita fare de islamanoj por ĉie determini la bonordan tagon sur kiu festi islamajn festotagojn kaj festivalojn. La unua jaro estis la jaro dum kiu la elmigrado de la Profeto [[Mohamedo]] de [[Mekko]] ĝis [[Medino]], konata kiel la [[Heĝiro]], okazis.

La '''francrespublika kalendaro''' estis la plej drasta klopodo por ŝanĝi la kalendaran sistemon en Okcidenta Eŭropo. Oni intencis nuligi la aludojn al la dioj de [[Antikva Romo]], anstataŭante tiujn aludojn per aludoj al la sezona [[klimato]] kaj vegetala ciklo, kaj oni klopodis simpligi matematike la tagonombrojn de monato al tri dekadoj anstataŭ semajnoj, do tri dekadoj de po dek tagoj.

Laŭ speco de produkto la objektaj kalendaroj dividiĝas: surtablaj, surmuraj, ŝirigaj (ni forŝiras unu folion post la alia, kiel la tagoj pasas).

=== Horloĝo ===
{{Ĉefartikolo|Horloĝo}}
[[Dosiero:321 balance a.jpg|eta|La interna mekanismo de horloĝo estas preciza maŝino ege komplika.]]
'''Horloĝo''' estas [[ilo]] por [[mezuro|mezuri]] tempon. Multaj horloĝoj mezuras [[horo]]jn kaj [[minuto]]jn, aliaj mezuras ankaŭ la [[sekundo]]jn aŭ pli malgrandajn unuojn, kaj iuj montras la [[dato]]n aŭ [[Luna fazo|la fazojn de la luno]]. La moderna 24-hora horloĝo estis inventita en la [[15-a jarcento]]. Horloĝoj povas esti grandaj aŭ malgrandaj. Porteblaj horloĝoj sur la brako estas nomataj [[brakhorloĝo]]j.

Ĝis ĉ. [[1970]] la plej multaj horloĝoj estis [[mekaniko|mekanikaj]].
Poste la kostoj de la produktado de [[elektroniko|elektronikaj]] horloĝoj
ĉiam pli reduktiĝis, kaj nun elektronikaj horloĝoj kostas malpli ol mekanikaj. Ili normale uzas [[kvarco|kvarcan]] kristalon kiel oscilaĵon, por mezuri la tempon.

La plej precizaj horloĝoj uzas oscilantajn [[atomo]]jn, ekzemple de [[cezio]].
En kelkaj [[lando]]j ekzistas stacioj,
kiuj regule elsendas [[radio]]-[[signalo]]n kun la tempo de tia horloĝo
por [[sinkronigo|sinkronigi]] aliajn horloĝojn,
kiuj tiel havas similan precizecon.

[[Tempodilatiĝo]] estas la diferenco en pasinta tempo mezurita per du horloĝoj, aŭ ĉar ili havas malsamajn rapidecojn relative unu al la alia aŭ pro la diferenco en [[Gravito|gravita potencialo]] inter siaj lokoj. Post kompensado de la ŝanĝiĝanta signalprokrastoj pro la ŝanĝiĝanta distanco inter la observanto kaj la kortuŝa horloĝo (t.e. [[Efiko de Doppler|la Doplera efiko]] ), la observanto mezuros la kortuŝan horloĝon kiel kurante pli malrapide ol horloĝoj kiuj estas en ripozo en la propra kadro de referenco de la observanto. Horloĝoj kiuj estas proksimaj al masiva korpo montros malpli forpasitan tempon ol horloĝoj kiuj estas pli for de tiu masiva korpo.

=== Historio de tempomezuraj aparatoj ===
[[Dosiero:Sundial Taganrog.jpg|eta|dekstra|Horizontala [[sunhorloĝo]] en [[Taganrog]]]]
La antikvaj civilizoj konis jam diversajn speciojn de horloĝoj. [[Vitruvio]] parolis pri [[akvohorloĝo]] aŭ klepsidro, pri aliaj el aero (vento), el suno kaj pri aliaj specoj nuntempe nekonataj. La egiptoj mezuris per akvohorloĝo la movojn de la Suno. Tiun rimedon uzis ankaŭ astronomoj por siaj observoj. La akvohorloĝoj kaj sunhorloĝoj estis inventitaj en Egipto en tempo de la Ptolemeoj.

==== Sunhorloĝo ====
[[Dosiero:Saint-remy-de-provence-cadran-solaire.jpg|eta|250ra|dekstra|Sunhorloĝo en St. Rémy de Provence. Ofte akompanas ilin filozofaj frazoj: ĉi tie "ĉiam estas horo fari nenion"]]
{{Ĉefartikolo|Sunhorloĝo}}
[[Sunhorloĝo]] estas uzita instrumento ekde praaj tempoj por la celo mezuri la paŝon de la horoj, minutoj kaj duaj (tempo). Ili uzas la [[ombro]]n projektitan de ''gnomono'', ''montrilo'' aŭ ''stilo'' sur surfaco kun skalo por indiki la pozicion de la [[Suno]] en la taga movado. Laŭ la dispozicio de la gnomono kaj de la formo de la skalo oni povas mezuri malsamajn tipojn de tempo, estante la plej kutima la ŝajna suntempo. La scienco dediĉita ellabori teoriojn kaj kunveni konojn pri sunhorloĝoj nomiĝas gnomoniko.

==== Sablohorloĝo ====
{{Ĉefartikolo|Sablohorloĝo}}
[[Sablohorloĝo]] estas instrumento, kiu permesas mezuri intervalon de tempo per fluo de [[sablo]] aŭ alia pulvoro.

==== Kronografoj ====
{{Ĉefartikolo|Kronografo|Halthorloĝo|Tempomezurilo}}
[[Kronografo]] (laŭvorte "tempregistrilo", el malnovgreka χρόνος chrónos "tempo", kaj γράφειν gráphein "skribi") estas horloĝo kun kroma funkcio, kiu ebligas starti, haltigi kaj rekomenci sekundan manon sendepende de la horloĝmekanismo, kaj kiu revenas al sia komenca pozicio. Nuntempe la termino ĉefe priskribas horloĝon, precipe analogan brakhorloĝon (pojno - kronometro), kun kroma kronometrofunkcio. 

[[Halthorloĝo]] (aŭ klikhorloĝo, ŝtophorloĝo, foje ankaŭ nomita kronometro) estas preciza mezura aparato por la tempodiferenco inter komenco kaj halto. Tiu aparato estas kapabla mezuri tempintervalojn kun precizeco de frakcioj de sekundo. Ne konfuzu kun tempomezurilo (ankaŭ internacie konata per la angla nomo Timer). halthorloĝoj kun precizeco de 1/10 kaj 1/100 sekundoj estas ofte uzataj. Sed kun la apero de modernaj teknologioj, eblis mezuri tempon multe pli precize - ĝis dek milonoj kaj eĉ pli precize.

[[Tempomezurilo]], kvantighorloĝo (tempigilo, disvastigite konata laŭ la anglalingva nomo Timer) estas speciala speco de horloĝo kiu kalkulas malantaŭen de limigita tempointervalo, kiel sablohorloĝo; Ĉi tio diferencas de halthorloĝo, kiu mezuras la kvanton da tempo, kiu pasis de la komenco ĝis la fino de iu ago. Tempigiloj povas esti uzataj por kontroli sekvencon de eventoj aŭ procezoj. temporazilo povas esti mekanika, elektromekanika, elektronika ( kvarchorloĝo ) aŭ eĉ programara, ĉar ĉiuj modernaj komputiloj uzas ciferecajn tempigilojn de iu speco. Kiam la tempolimo por la horloĝo finiĝis, ĝi povas averti pri ĝi (ekzemple per sono), aŭ aktivigi elektrajn cirkvitojn .

== Tempadministrado ==
{{Ĉefartikolo|Tempadministrado}}
'''Tempadministrado''' estas la ago aŭ procezo de [[planado]] kaj ekzercado de konscia kontrolo super la kvanto de tempo dediĉita al specifaj agadoj, ĉefe por pliigi [[efektiveco]]n, [[efikeco]]n aŭ [[produktiveco]]n. Ĝi estas meta-agado kun la celo maksimumi la ĝeneralan profiton de serio de aliaj agadoj ene de la lima kondiĉaro de limigita kvanto de tempo.

Tempadministrado povas esti helpata de gamo de kapabloj, iloj, kaj teknikoj uzitaj por [[Administradoscienco|administradi]] tempon kiam oni plenumas specifajn taskojn, projektojn, kaj celojn ene de difinita dato. Dekomence, tempadministrado referencas al ĝuste negocaj aŭ laboraj agadoj, sed eventuale la termino plilarĝiĝis por inkludi ankaŭ personajn agojn. Sistemo de tempadministrado estas dezajnita kombino de procezoj, iloj, teknikoj kaj metodoj. Tempadministrado estas kutime neceso en ajn [[projekt-administrado]] ĉar ĝi determinas la projektan finigon de tempo kaj agado.

== En kulturo ==
[[Patro Tempo]] estas antropomorfigita mitologia figuro kiu estas la reprezentado mem de tempo. Patro Tempo estas la personigo de tempo en popola kulturo. Patro Tempo estas reprezentita kiel maljunulo kiu portas atributojn kiel ekzemple sablohorloĝoj, kalendaroj aŭ folioj falantaj de siaj vestaĵoj. Ĝi povas esti akompanata de simboloj de [[morto]], por memori ke la trairo de vivo kondukas neeviteble al sia fino (latine ''memento mori'').

== Proverbo ==
Ekzistas pluraj [[proverbo]]j pri tempo en la [[Proverbaro Esperanta]] de [[L. L. Zamenhof]], inter ili<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2008-08-15 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20111225060747/http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php |arkivdato=2011-12-25 }}</ref>:
* {{citaĵo|''Alia tempo, aliaj moroj.''}}
* {{citaĵo|''Depost tempo nememorebla.''}}
* {{citaĵo|''La tempo ĉiam malkaŝas la veron.''}}

== Referencoj ==
{{Referencoj|3}}
{{Projektoj}}

== Literaturo ==
* [[Stephen Hawking]], ''A Brief History of Time''
* [[Paul Charles William Davies]], ''About Time: Einstein's Unfinished Revolution''
* [[Martin Heidegger]], ''Being and Time''

== Vidu ankaŭ ==
* [[Tempintervalo]] ~ [[Tempospaco]] ~ [[Kalendaro]] ~ [[Kronometrio]] (tempo[[mezurado]]) ~ [[Kronologio]] (scienco pri mezurado de tempo) ~ [[Tempoindiko (muziko)]]
* [[Gramatika tempo]]
* [[Historio]]
* [[Aion]]
* [[Dato]]
* [[Kronologio]]
* [[Nacia tago]]
* [[GMT]]
* [[Tempo atoma internacia]]
* [[Tempo (marko)]]
* [[UTC]]
* [[spactempo]]
* [[Tempadministrado]]

== Eksteraj ligiloj ==
* [http://arxiv.org/pdf/physics/0603053 La relativeca tempo], artikolo far: F. M. Paiva kaj A. F. F. Teixeira, 12 pp. (PDF, 178KB)

{{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Time|revizio=668742080}}

{{Havenda artikolo|Tempo}}

[[Kategorio:Tempo| ]]