Vidi fonton por Sauda Arabio

{{Informkesto lando
| nomoenlokalingvo = السعودية
| transskribo = as-Saudijah
| eonomo = Sauda Arabio
| flago = [[Dosiero:Flago-de-Sauda-Arabio.svg|150ra|Flago de Sauda Arabio]]
| blazono = [[Dosiero:Coat of arms of Saudi Arabia.svg|100ra|Blazono de Sauda Arabio]]
| nacia himno = [[as-Salam al-Malaki]]
| nacia devizo = Estas neniu dio sed Dio, kaj Mohamedo estas lia mesaĝisto
| lokigo-bildo = [[Dosiero:Saudi Arabia (orthographic projection).svg|270ra|Situo]]
| oficiala lingvo = [[Araba lingvo|araba]]
| lingvoj =
| ĉefurbo = [[Rijado]] (ar-Rijad, 1.125 mil)
| religio = [[Islamo]] ([[vahabismo|vahabitoj]])
| km2 = 2.149.690
| akvo =
| loĝantoj = saudaraboj (83,5 %), jemenaj araboj (8,7 %)
| loĝantaro = 28.686.633<ref>{{Citaĵo el la reto |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sa.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2009-12-16 |arkivurl=https://www.webcitation.org/75DFkCF8p?url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sa.html |arkivdato=2019-01-06 }}</ref> ([[2009]])
| loĝdenso = 12
| vivlongeco =
| valuto = [[sauda rialo]]
| valuta kodo = SAR
| horzono = +3
| ttt = sa
| landkodo = SA
| tel = 966
| politika sistemo = [[Absoluta monarkio]] ([[Sauda dinastio]])
| ŝtatestro = [[Salman bin Abdul-Aziz Al Saud]] (reĝo)<br />[[Muhammad bin Salman]] ([[kronprinco]])
| ĉefministro = [[Muhammad bin Salman]]
| nacia tago =
| sendependeco =
| de kiu =
| esperanto-asocio =
| MEP = [[Usona dolaro|$]]446 mlrd
| MEP jaro = 2007
| MEP pokapa = $ 21.200
}}
'''Sauda Arabio''' aŭ '''Sauda Arabujo''' ({{Lang-ar|السعودية}} {{prononco|as-Sa.u:di:ja}}) estas lando en sud-okcidenta [[Azio]], sur la [[Araba Duoninsulo]] (proksime al [[Afriko]]), kies plej parton okupas, ĉar la aliaj landoj nome [[Kuvajto]], [[Kataro]], [[Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj]], [[Omano]] kaj [[Jemeno]] okupas nur la sudan kaj orientan (nekomplete) partojn de la duoninsulo; kvankam tio ne estas granda avantaĝo ĉar plej parto de la teritorio de Sauda Arabio estas [[dezerto]]. Krom la supre menciitaj landoj, Sauda Arabio limas ankaŭ kun [[Irako]] kaj [[Jordanio]] norde.

Temas pri unu el la plej riĉaj landoj en la mondo danke al ties produktado de [[nafto]]. Krome ĝi estas la naskiĝlando de [[Islamo]].

La vorto "Sauda" venas de la nomo de la [[Sauda dinastio|reĝa familio]], kaj pro tio nur tiu ĉi lando, krom [[Liĥtenŝtejno]], en la mondo havas nomon rilate al tio.

* '''E-nomo:''' (alternativaj nomoj) Sauda Arabio, Saud-Arabio; (oficiala plena nomo) Saudarabia Reĝlando.
* '''Nacia nomo:''' ''al-Mamlakat al-Arabijat as-Suudijah'', '''المملكة العربية السعودية'''
* '''Administra divido:''' 13 emirlandoj aŭ provincoj: [[emirlando Bahao|al-Bahah]]; [[emirlando de la Norda Landlimo|al-Hudud aŝ-Ŝamalijah]]; [[emirlando Ĝaŭfo|al-Ĝaŭf]]; [[emirlando Medino|al-Madinah]]; [[emirlando Kasimo|al-Kasim]]; [[emirlando Riado|Riado (ar-Rijad)]]; [[emirlando Ŝarkija|aŝ-Ŝarkijah (orienta)]]; [[emirlando Asiro|Asir]]; [[emirlando Hailo|Hail]]; [[emirlando Ĝajzano|Ĝajzan]]; [[emirlando Mekao|Mekao (Makkah)]]; [[emirlando Naĵrano|Naĵran]]; [[emirlando Tabuko|Tabuk]].
* '''Urboj: ''' [[Ĝido]] (Ĝiddah, 1.300 mil), [[Mekao]] (Mekka, 550 mil), [[at-Taif]] (300 mil), [[Medino]] (Medina, 290 mil).
* '''MNP:''' totala - 143 mlrd $; pokapa - 7.040 $.
* '''Eksporto:''' [[nafto]], [[greno]], [[daktilo]]j.
* '''Organizoj:''' [[UNO]] (1945), [[Ligo de Arabaj Ŝtatoj|Araba Ligo]] (1945), [[Golfa Koopera Konsilo]] (1981).
* '''Ŝtatreligio:''' [[sunaismo]].
* '''Historio:''' en nunaj limoj ĝi ekzistas de [[1926]], kiam unuiĝis princlandoj situantaj en [[Araba duoninsulo]] - [[Heĝazo]], [[Naĝdo]] kaj aliaj. Tiun batalon gajnis reganto de Naĝdo [[Abdul-Aziz bin Saud]], kiu fariĝis reĝo de Sauda Arabio en [[1932]].
* '''Heredaĵo:''' Riado (moderna arkitekturo, [[Masmaka kastelo]], [[Diraja]]), [[Mekko]] (Mekao) kaj [[Medino]] (islamaj sanktejoj), [[Ĝiddah]] (malnova urbo, muzeo), [[Hufuf]] (oazo, fortikaĵo [[Kasr Ibrahim]]).

== Geografio ==
[[Dosiero:Sa-map.png|eta|maldekstre|260ra]]
[[Dosiero:SaudiArabiaNumbered.png|eta|centre|320ra|[[Regionoj de Sauda Arabio]]<!-- eta|maldekstra|180ra|(Provincoj, Provincas) de (Sauda Arabio, Sauda Arabujo, Saud-Arabujo) -->]]

Tiu ĉi lando okupas 80% de la Araba Duoninsulo. Granda parto de la landlimoj kun [[Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj]], [[Omano]] kaj [[Jemeno]] ne estas bone difinitaj, kaj pro tio oni ne konas precize la areon de la lando, kvankam oni supozas, ke temas pri ĉirkaŭ 2.240.000&nbsp;km².

La klimato estas seka kaj varma. La duono de la lando estas senhoma ĉar estas dezerto de ekstremaj temperaturoj kun malmultaj zonoj kie troviĝas [[oazo]]j. En plej parto de tiu ĉi lando la vegetalaro malabundas kaj temas nur pri kelkaj kserofitaj herboj kaj arbustoj. La faŭno estas komponita el sovaĝaj katoj, simioj [[paviano]]j, lupoj kaj [[hieno]]j. La marbordo ĉe la [[Ruĝa Maro]], ĉefe la koralaj rifoj, enhavas riĉan maran faŭnon. La areo de la marbordo estas ĉe 2.640&nbsp;km.

La sudokcidenta regiono havas montojn kiuj estas ĝis 3.000 m altaj kaj estas la plej verda kaj freŝa zono de la lando.

La ĉefurbo, Rijado, spertas mezaveraĝan temperaturon de {{GdC|42}} kaj {{GdC|14}} en januaro. Diference Jedaho en la okcidenta marbordo spertas temperaturon de {{GdC|31}} en julio kaj {{GdC|23}} en januaro.

La ĉefaj urboj de Sauda Arabio estas [[Rijado]] (la ĉefurbo de la Regno), [[Dammamo]], [[Ĝido]], [[Mekao]] kaj [[Medino]]. La urboj de [[Mekao]] kaj [[Medino]] ekstaras pro ties religia signifo por islamanoj aŭ sekvantoj de [[Islamo]]. La unua loĝigas la [[Kaaba]], kio laŭ la [[Korano]] troviĝas en la loko kie Abrahamo komencis ĉiun unudian religion; la dua loĝigas la [[moskeo]]n de la Profeto [[Mohamedo]]. La eniro kaj restado en ambaŭ sanktaj urboj estas malpermesitaj al neislamanoj.

[[Ĝido]] estas grava havenurbo ĉe la [[Ruĝa Maro]] kaj estas la enirejo por la afrikaj pilgrimantoj.

En [[Dammamo]] troviĝas la ĉefa centro de ekspluatado de la riĉaj kuŝejoj de [[nafto]] de Sauda Arabio.

=== Biodiverseco ===
[[Dosiero:Arabian Leopard Nimr (8454247265).jpg|eta|dekstre|230ra|La tre endanĝerita [[Leopardo|Araba leopardo]].]]
Sauda Arabio estas hejmo de kvin surteraj ekoregionoj: nome Arabia marborda nebuldezerto, Sudorientarabia monteta [[savano]], [[Sudokcident-arabaj montaraj duonarbaroj]], [[Araba dezerto]], kaj Ruĝmara Nub-Sinaia tropika dezerto kaj duondezerto.<ref name="DinersteinOlson2017">{{Cite journal|last1=Dinerstein|first1=Eric|last2=Olson|first2=David|last3=Joshi|first3=Anup|last4=Vynne|first4=Carly|last5=Burgess|first5=Neil D.|last6=Wikramanayake|first6=Eric|last7=Hahn|first7=Nathan|last8=Palminteri|first8=Suzanne|last9=Hedao|first9=Prashant|last10=Noss|first10=Reed|last11=Hansen|first11=Matt|last12=Locke|first12=Harvey|last13=Ellis|first13=Erle C|last14=Jones|first14=Benjamin|last15=Barber|first15=Charles Victor|last16=Hayes|first16=Randy|last17=Kormos|first17=Cyril|last18=Martin|first18=Vance|last19=Crist|first19=Eileen|last20=Sechrest|first20=Wes|last21=Price|first21=Lori|last22=Baillie|first22=Jonathan E. M.|last23=Weeden|first23=Don|last24=Suckling|first24=Kierán|last25=Davis|first25=Crystal|last26=Sizer|first26=Nigel|last27=Moore|first27=Rebecca|last28=Thau|first28=David|last29=Birch|first29=Tanya|last30=Potapov|first30=Peter|last31=Turubanova|first31=Svetlana|last32=Tyukavina|first32=Alexandra|last33=de Souza|first33=Nadia|last34=Pintea|first34=Lilian|last35=Brito|first35=José C.|last36=Llewellyn|first36=Othman A.|last37=Miller|first37=Anthony G.|last38=Patzelt|first38=Annette|last39=Ghazanfar|first39=Shahina A.|last40=Timberlake|first40=Jonathan|last41=Klöser|first41=Heinz|last42=Shennan-Farpón|first42=Yara|last43=Kindt|first43=Roeland|last44=Lillesø|first44=Jens-Peter Barnekow|last45=van Breugel|first45=Paulo|last46=Graudal|first46=Lars|last47=Voge|first47=Maianna|last48=Al-Shammari|first48=Khalaf F.|last49=Saleem|first49=Muhammad|display-authors=1|title=An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm|journal=BioScience|volume=67|issue=6|year=2017|pages=534–545|issn=0006-3568|doi=10.1093/biosci/bix014|pmid=28608869|pmc=5451287|doi-access=free}}</ref>
Inter naturaj bestoj rimarkindas la [[Leopardo|Araba leopardo]],<ref name="Judas et al., 2006">{{cite journal |author1=Judas, J. |author2=Paillat, P. |author3=Khoja, A.|author4=Boug, A. |year=2006 |title=Status of the Arabian leopard in Saudi Arabia |url=http://www.catsg.org/fileadmin/filesharing/3.Conservation_Center/3.2._Status_Reports/leopard/Judas_et_al_2006_Status_of_the_Arabian_Leopard_in_Saudi_Arabia.pdf |journal=Cat News |volume=Special Issue 1 |pages=11–19}}</ref><ref name="Spalton et al., 2006">{{cite journal |author1=Spalton, J.A. |author2=Al-Hikmani, H.M. |name-list-style=amp |year=2006 |title=The Leopard in the Arabian Peninsula – Distribution and Subspecies Status |journal=Cat News |issue=Special Issue 1 |pages=4–8 |url=http://www.yemenileopard.org/files/cms/reports/Cat_News_Special_Issue_1_-_Arabian_leopard.pdf}}</ref> [[lupo]]j, [[Hieno|strihienoj]], [[Mungotedoj|mungotoj]], [[paviano]]j, [[Kaboleporo|leporoj]], [[sablokato]]j, kaj [[ĝerbuoj]]. Animaloj kiel gazeloj, [[orikso]]j, leopardoj kaj [[Azia gepardo|gepardoj]]<ref name=Nowell1996>{{cite book |author1=Nowell, K. |author2=Jackson, P. |chapter=Asiatic cheetah |title=Wild Cats: Status Survey and Conservation Action Plan |chapter-url=http://carnivoractionplans1.free.fr/wildcats.pdf |year=1996 |publisher=IUCN/SSC Cat Specialist Group |place=Gland, Switzerland |isbn=978-2-8317-0045-8 |pages=41–44}}</ref> estis relative nombraj ĝis la 19-a jarcento, kiam etenda [[ĉasado]] malpliigis tiujn animalojn preskaŭ ĝis [[formorto]]. La kulture grava [[Azia leono]] vivis en Sauda Arabio ĝis la fino de la 19-a jarcento kiam ĝi estis troĉasita ĝis la [[formorto en naturo]].<ref name="Nader_al1989">{{cite book |last=Nader |first=I. A. |year=1989 |chapter=Rare and endangered mammals of Saudi Arabia |pages=220–228 |editor1-last=Abu-Zinada |editor1-first=A. H. |editor2-last=Goriup |editor2-first=P. D. |editor3-last=Nader |editor3-first=L. A |title=Wildlife conservation and development in Saudi Arabia |work=National Commission for Wildlife Conservation and Development Publishing |number=3 |location= Riyadh |chapter-url=http://www.catsg.org/cheetah/05_library/5_3_publications/N_and_O/Nader_1989_Rare_and_endangered_mammals_of_Saudi_Arabia.pdf}}</ref> Inter birdoj menciendas [[falko]]j (kiuj estas kaptitaj kaj trejnitaj por [[falkado]]), agloj, akcipitroj, gipoj, [[pterokloj]], kaj [[Piknonotedoj|piknonotoj]]. Estas kelkaj specioj de serpentoj, multaj el kiuj estas venenaj. Sauda Arabio estas hejmo de riĉa marbestaro. La [[Ruĝa Maro]] aparte estas tre riĉa kaj diversa [[ekosistemo]]. Pli ol 1 200 specioj de [[fiŝoj]]<ref name="fishbase">{{Cite web|url=http://www.fishbase.org/TrophicEco/FishEcoList.php?ve_code=5|title=FishBase|last=Froese|first=Ranier|author2=Pauly, Daniel |access-date=12a de Marto 2009|year=2009}}</ref> estis registritaj en la Ruĝa Maro, kaj ĉirkaŭ 10 procento el tiuj troviĝas nur tie.<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=Fishes of the red sea|familia nomo=Siliotti|persona nomo=A.|jaro=2002|ISBN=978-88-87177-42-8|redaktinto=Verona, Geodia}}</ref> Tio inkludas ankaŭ 42 speciojn el fiŝoj de profundaj akvoj.<ref name="fishbase" />

[[Dosiero:Halterstandingshotarabianone.jpg|eta|maldekstre|230ra|La [[Araba ĉevalo]] estas indiĝena de Arabio, kaj grava elemento de tradicia araba folkloro.]]
Tiu riĉa diverseco rilatas grandparte al la 2 000&nbsp;km de [[koralrifo]] etendiĝante laŭlonge de ties marbordo; tiuj periferiaj [[rifo]]j estas 5000–7000 jarojn aĝaj kaj estas tre abunde formitaj de ŝtonecaj akroporaj kaj poritaj koraloj. La rifoj formas platformojn kaj foje [[laguno]]jn laŭlonge de la marbordo kaj porokaze ankaŭ aliajn trajtojn kiel cilindroj (kiel ĉe la Blua Truo jam apuda la egipta urbeto [[Dahab]]). Tiuj marbordaj rifoj estas vizitataj de [[Pelaga zono|pelagaj]] specioj de ruĝmaraj fiŝoj, inkludante kelkajn el la 44 specioj de [[ŝarko]]j. La Ruĝa Maro enhavas ankaŭ multajn ĉebordajn rifojn inkludante kelkajn verajn [[atolo]]jn. Multaj el nekutimaj ĉebordaj rifformacioj defias la klasikajn (i.a., Darvinajn) koralrifajn klasigskemojn, kaj estas ĝenerale atribuitaj al la altaj niveloj de tektona aktiveco kiu karakterizas la areon.

Inter [[aldomigo|aldomigitaj]] animaloj estas la legenda [[Araba ĉevalo]], la [[Araba kamelo]], ŝafoj, kaproj, bovoj, azenoj, kokoj ktp. Montrante la dominantajn desertokondiĉojn de la lando, la flaŭro de Sauda Arabio ĉefe konsistas el herboj, plantoj, kaj arbustoj kiuj postulas malmultan akvokvanton. La [[daktilopalmo]] (''Phoenix dactylifera'') estas tre disvastigita.<ref name=Britannica >"[[Encyclopædia Britannica]] Online: [https://www.britannica.com/place/Saudi-Arabia Saudi Arabia]". [[Encyclopædia Britannica]].</ref>

== Historio ==
=== Prahistorio ===
[[Dosiero:Pergamon-Museum - Anthropomorphe Stele 2.jpg|eta|190ra|Antropomorfa [[steleo]] (4a jarmilo antaŭ nia erao), sabloŝtono, 57x27 cm, el El-Maakir-Karjat al-Kaafa (Nacia Muzeo de Sauda Arabio, [[Riado]]).]]
Estas pruvaro ke homa setlado en la [[Arabia Duoninsulo]] datiĝas el antaŭ ĉirkaŭ 125 000 jaroj.<ref>{{Citaĵo el gazeto|url=http://www.nature.com/news/2011/110127/full/news.2011.55.html|titolo=Early human migration written in stone tools : Nature News|familia nomo=Callaway|persona nomo=Ewen|dato=27a de Januaro 2011|gazeto=Nature|COI=10.1038/news.2011.55}}</ref> Studo de 2011 trovis, ke la unuaj modernaj homoj kiuj etendiĝis orienten tra Azio lasis [[Afriko]] antaŭ ĉirkaŭ 75 000 jaroj tra [[Bab-el-Mandeb]] kiu konektas la [[Korno de Afriko|Kornon de Afriko]] kun Arabio.<ref>{{Cite journal|title=Hints Of Earlier Human Exit From Africa |journal=Science |volume=331 |issue=6016 |pages=453–456 |doi=10.1126/science.1199113 |pmid=21273486 |publisher=Science News |year=2011 |last1=Armitage |first1=S. J. |last2=Jasim |first2=S. A. |last3=Marks |first3=A. E. |last4=Parker |first4=A. G. |last5=Usik |first5=V. I. |last6=Uerpmann |first6=H.-P. |bibcode=2011Sci...331..453A |s2cid=20296624 |issn = 0036-8075 }}</ref> La Arabia duoninsulo estas konsiderata kiel centra figuro en la kompreno de la evolucio kaj disigo de homedoj. Arabio suferis ekstreman median fluktuadon en [[Kvaternaro]] kio kondukis al profundaj evoluciaj kaj demografiaj ŝanĝoj. Arabio havas riĉan registron de [[Frua Paleolitiko]], kaj la kvanto de Oldovanecaj lokoj en la regiono indikas la gravan rolon kiun Arabio ludis en la frua homkoloniigo de Eŭrazio.<ref>''Out of Africa I: The First Hominin Colonization of Eurasia''. New York: Springer. pp. 27–46. mankas ISBN.</ref>

En [[Neolitiko]], floris elstaraj kulturoj kiel tiu de Al-Magar, kies centro kuŝis en sudokcidento de nuntempa Najd. Al-Magar povus esti konsiderata "Neolitika Revolucio" en homa sciaro kaj en manfaraj kapabloj.<ref>{{Cite web|url=http://paleolithic-neolithic.com/overview/al-magar//|title=Al Magar – Paleolithic & Neolithic History|website=paleolithic-neolithic.com|access-date=19a de Novembro 2018|archive-date=17a de Aŭgusto 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190817112321/http://paleolithic-neolithic.com/overview/al-magar/|url-status=dead}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20190817112321/http://paleolithic-neolithic.com/overview/al-magar/ |date=2019-08-17 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://paleolithic-neolithic.com/overview/al-magar/ |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2023-02-17 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20190817112321/http://paleolithic-neolithic.com/overview/al-magar/ |arkivdato=2019-08-17 }}</ref> Tiu kulturo estis karakterizita kiel unu el la unuaj en la mondo se temas pri disvastigo de [[aldomigo]] de animaloj, aparte la ĉevalo, dum la Neolitika periodo.<ref>{{Citaĵo el novaĵo|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-21538969|titolo=Desert finds challenge horse taming ideas|alirdato=13a de Novembro 2016|familia nomo=Sylvia|persona nomo=Smith|dato=26a de Februaro 2013|eldoninto=BCC}}</ref><ref>{{cite news|last1=John|first1=Henzell|title=Carved in stone: were the Arabs the first to tame the horse?|url=http://www.thenational.ae/arts-culture/art/carved-in-stone-were-the-arabs-the-first-to-tame-the-horse|access-date=12a de Novembro 2016|agency=thenational|publisher=thenational|date=11a de Marto 2013}}</ref> Krom ĉevaloj, ankaŭ aliaj animaloj kiel ŝafoj, kaproj, hundoj, kaj preciza tiuj de la bredoraso [[Saluki]], [[struto]]j, [[falko]]j kaj fiŝoj estis malkovritaj en la formo de ŝtonstatuoj kaj rokgravuraĵoj. La statuoj de Al-Magar estis faritaj el loka ŝtono, kaj ŝajnas, ke la statuoj estis fiksitaj en centra konstruaĵo kiu eble ludis gravan rolon en la socia kaj religia vivo de la lokanoj.<ref>{{Cite web |date=2011-08-27 |title=Discovery points to roots of arabian breed – Features |url=https://www.horsetalk.co.nz/2011/08/28/discovery-points-to-roots-of-arabian-breed/ |access-date=2022-05-07 |website=Horsetalk.co.nz |language=en-US |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220519055638/https://www.horsetalk.co.nz/2011/08/28/discovery-points-to-roots-of-arabian-breed/ |archivedate=2022-05-19 }}</ref>

En Novembro 2017, scenoj de ĉasado montrantaj bildojn de plej verŝajne aldomigitaj hundoj, similaj al la Kanaa hundo, ligitaj per katenoj estis malkovritaj en Ŝuŭajmis, monteta regiono de nordokcidenta Sauda Arabio. Tiuj rokgravuraĵoj estis datitaj el antaŭ pli ol 8 000 jaroj, kio faras ilin la plej antikvaj priskriboj de hundoj en la mondo.<ref>{{Cite web|url=https://www.science.org/content/article/these-may-be-world-s-first-images-dogs-and-they-re-wearing-leashes|title=These may be the world's first images of dogsand they're wearing leashes|magazine= Science Magazine |first= David|last= Grimm|date=16a de Novembro 2017|access-date=18a de Junio 2018}}</ref>

Fine de la 4a jarmilo a.n.e., Arabio eniris en la [[Bronzepoko]] post la atesto de drastaj transformoj; metaloj estis amplekse uzitaj, kaj la periodo estis karakterizitaj de siaj 28 m altaj tomboj kiuj estis samtempe sekvitaj de la ekzistado de nombraj temploj, kiuj enhavis multajn liber-starajn skulptaĵojn origine pentritajn per ruĝaj koloroj.<ref>طرق التجارة القديمة، روائع آثار المملكة العربية السعودية pp. 156–157</ref>

En Majo 2021, arkeologoj anoncis, ke 350 000-jaraĝa [[Aŝela kulturo|Aŝela loko]] nomita An Nasim en la [[Regiono Hail]] povus esti la plej aĝa homa loĝloko en nordo de la nuna Sauda Arabio. La loko estis por la unua fojo malkovrita en 2015 uzante dedistancan sensilan kaj paleohidrologian modeladon. Ĝi enhavas pralagajn kuŝejojn rilata kun materialoj de la Meza [[Pleistoceno]]. Ĉirkaŭ 354 artefaktoj, manhakiloj kaj ŝtoniloj, flakoj malkovritaj de esploristoj havigas informaron pri la il-produktaj tradicioj de la plej fruaj loĝantoj de Sudokcidenta Azio. Krome, artefaktoj de [[Paleolitiko]] estas similaj al materialrestaĵoj malkovritaj en la [[Aŝela kulturo|Aŝelaj lokoj]] en la [[Nefud|Nefud Dezerto]].<ref>{{Cite journal|last1=Scerri|first1=Eleanor M. L.|last2=Frouin|first2=Marine|last3=Breeze|first3=Paul S.|last4=Armitage|first4=Simon J.|last5=Candy|first5=Ian|last6=Groucutt|first6=Huw S.|last7=Drake|first7=Nick|last8=Parton|first8=Ash|last9=White|first9=Tom S.|last10=Alsharekh|first10=Abdullah M.|last11=Petraglia|first11=Michael D.|date=2021-05-12|title=The expansion of Acheulean hominins into the Nefud Desert of Arabia|journal=Scientific Reports|language=en|volume=11|issue=1|pages=10111|doi=10.1038/s41598-021-89489-6|pmid=33980918|pmc=8115331|bibcode=2021NatSR..1110111S|issn=2045-2322|doi-access=free}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-05-12|title=Saudi Arabia discovers new archaeological site dating back to 350,000 years|url=http://saudigazette.com.sa/article/606576|access-date=2021-05-17|website=Saudigazette|language=English}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-05-13|title=Saudi Arabia discovers a 350,000-year-old archaeological site in Hail|url=https://www.thenationalnews.com/gulf/saudi-arabia/saudi-arabia-discovers-a-350-000-year-old-archaeological-site-in-hail-1.1221864|access-date=2021-05-17|website=The National|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Ancient site in Nefud Desert offers glimpse of early human activity in Saudi Arabia|url=https://www.arabnews.com/node/1858031/amp|access-date=2021-05-17|website=Arab News|language=en}}</ref>

=== Antaŭislama epoko ===
=== Mezepoko kaj Islamo ===
=== Otomana Heĝazo ===
=== Sauda epoko ===
[[Dosiero:Salman bin Abdull aziz December 9, 2013.jpg|eta|La reĝo [[Salman bin Abdul-Aziz Al Saud|Salman]] de Sauda Arabio]]
La sauda ŝtato ekis en la araba duoninsulo ĉirkaŭ [[1750]]. Loka guberniestro, [[Muhammad bin Saud]], unuigis fortojn kun islama reformisto nome [[Muhamad ibn Abd al-Ŭahab]], kreinto de la religia sekto de [[vahabismo]], por krei novan politikan enton. Dum la venontaj 150 jaroj, la fortunoj de la familio Saud supreniris kaj malsupreniris foje dum la saudaj guberniestroj luktis kontraŭ [[Egiptio]], la [[Otomana Imperio]], kaj kontraŭ aliaj arabaj familioj por la regado sur la duoninsulo. La moderna sauda ŝtato estis fondita de la lasta reĝo [[Abdul-Aziz bin Saud]], internacie konata kiel "Ibn Saud".

En [[1902]], Abdul-Aziz bin Saud konkeris la urbon [[Riado]], la dumjarcenta ĉefurbo de la [[Sauda dinastio]], al la rivala familio Al-Raŝid. Poste li konkeris Al-Ahsa, Al-Qatif, la reston de [[Naĝdo]], kaj [[Hiĝazo]]n inter [[1913]] kaj [[1926]]. La 8-an de januaro [[1926]], Abdul-Aziz bin Saud iĝis la reĝo de Hiĝazo, la 29-an de januaro [[1927]] la reĝo de Naĝdo (antaŭe Naĝdo havis nur [[sultano]]n). Per la traktato de Ĝido, subskribita la 20-an de majo [[1927]], [[Britio]] agnoskis la sendependon de la regno de Abdul Aziz (tiam konata nur kiel regno de Hiĝazo kaj Naĝdo). En [[1932]], tiuj regionoj estis unuigitaj kiel la Regno de Sauda Arabio.

Malkaŝo de [[nafto]] en marto de [[1938]] transformis ekonomie la landon, kaj eĉ grande legitimis la landon kiel veran ŝtaton.

[[Saud bin Abd al-Aziz bin Abd al-Rahman]] (arabe: سعود بن عبد العزيز بن عبد الرحمن ; la 12-an de januaro 1902 - la 23-an de februaro 1969) estis la dua Reĝo de Saud-Arabio (1953-1964), kaj la deksepa gvidanto de la Domo de Saud.

Reĝo [[Fajsal bin Abdul-Aziz Al Saud|Fajsal]] estis murdita de sia nevo la 25-an de marto [[1975]], kaj lin sukcedis [[Ĥalid bin Abdul-Aziz Al Saud|Ĥalid]]. Sauda Arabio ĝuas proksiman rilaton kun multaj okcidentaj landoj, malproksimaj laŭ kulturo, sed kiuj aĉetas nafton el Sauda Arabio.

[[Salman bin Abdul-Aziz Al Saud]], arabe: سلمان بن عبد العزيز آل سعود‎ [salma:n bin abdul azi:z a:l sa.u:d], estas ekde la 23-a de januaro 2015 la reĝo de Sauda Arabio.

== Politiko ==
La politika sistemo de Sauda Arabia estas [[absoluta monarkio]].<ref name=Cavendish78>{{Citaĵo el libro|titolo=World and Its Peoples: the Arabian Peninsula ''(Mondo kaj ties gentoj: la [[Araba duoninsulo]])'' |aŭtoro=Marshall Cavendish |jaro=2007 |isbn=978-0-7614-7571-2 |paĝoj=p. 78|lingvo=angle}}</ref>. Tamen, laŭ la "Baza leĝo de Sauda Arabio" adoptita de reĝa [[dekreto]] en 1992, la reĝo devas plenumi [[Ŝario]]n (islaman leĝon) kaj la [[Korano]]n, dume la Korano kaj la [[Sunao]] (la tradicioj de [[Mahomedo]]) estas deklaritaj kiel integra parto de la [[Konstitucio]] de la lando<ref name= Gerhard>{{Citaĵo el libro|titolo=Encyclopedia of world constitutions ''(Enciklopedio de la mondaj konstitucioj)''|aŭtoro=Gerhard Robbers |volumo=1|jaro=2007 |isbn=0-8160-6078-9 |paĝoj=p. 791|lingvo=angle}}</ref>.

En la 12-a de Marto 2022 Sauda Arabio ekzekutis en unu tago 81 personojn akuzitajn je terorismo.<ref>[https://www.lemonde.fr/international/article/2022/03/12/l-arabie-saoudite-execute-81-personnes-en-un-seul-jour_6117272_3210.html L’Arabie saoudite exécute 81 personnes pour des crimes liés au «terrorisme» en un seul jour] [[Le Monde]] 12-a de Marto 2022; alirita la 13-an de Marto 2022.</ref>

== Ekonomio ==
[[Dosiero:On the Dhahran-Al Khobar Highway.jpg|300ra|eta|Aŭtoŝoseo Dhahrano-Al Khobaro]]
[[Dosiero:Saudi_Arabia_Product_Exports_(2019).svg|eta|Proporcia reprezento de eksportataj produktoj de Sauda Arabio, 2019]]
Sauda Arabio ĝuas ekonomion bazitan sur [[nafto]] kaj la registaro forte kontrolas la ĉefajn ekonomiajn agadojn de la lando. La naftorezervoj en la jaro [[2003]] atingis 260 mil milionojn da [[barelo]]j, tio estas 24% de la certaj rezervoj en la mondo. Ĝi estas la unua lando eksportantaj de nafto kaj la estra lando en la landaro de la [[OPEL]]. La nafta sektoro reprezentas 75% de la buĝetaj enspezoj de la lando, 40% de ĝia [[MEP]] kaj 90% de ĝiaj enspezoj pro eksportaro. Pro naftoproduktado, granda parto de marbordo kaj de teritorio estas danĝere poluita.

Proksimume 35% de la MEP devenas el la privata sektoro. Sauda Arabio ludis gravan rolon en la penoj de la OPEL en 1999 por plialtigi la [[naftoprezo]]jn, malpliigante sian produktadon. Ĵuse pro la plialtigo en naftomendo la enspezoj pro tiu koncepto ege plialtiĝis kaj oni supozas por 2005 buĝetan pluson de pli da 28 mil milionoj de [[dolaro]]j.

La {{daton|14|9|2019}} la saud-araba energiministro informis ke la atakoj de [[spavo]]j kontraŭ du petrolinstalaĵoj [[:n:Sauda Arabujo: la petrolproduktado duonigita pro atakintaj flugmaŝinetoj senhomaj|duonigis la naftoproduktadon]] de la lando. La [[hutioj]], batalantaj en [[Jemeno]], deklaris sian respondecon pri la atako, sed la ministro neis tiun eblecon kaj akuzis kiel atakinton [[Irano]]n, subtenanton de la hutioj kaj kontraŭulon de Sauda Arabio en la regiono. Sekvan tagon la [[usona prezidanto]] [[Donald Trump]] deklaris ke la usona militistaro [[:n:Trump diris ke Usono estas preta respondi al la atakoj kontraŭ la petrolproduktantaj instalaĵoj de Sauda Arabujo|estas preta]] respondi al tiuj atakoj.

== Demografio ==
[[Dosiero:Townhouses in the Dhahran Hills, Saudi Arabia.jpg|300ra|eta|maldekstra|Domoj en montaretoj de Dhahrano]]

La loĝantaro de Sauda Arabio en 2007 estas supozata ĉirkaŭ 27,6 milionoj, inkludante ĉirkaŭ 5,5 milionoj da eksterlandanoj. Ĝis [[1970-aj jaroj]], plej parto de la loĝantaro estis nomada aŭ duonnomada; pro la rapida kresko kaj ekonomia kaj urba, pli da 95% de la loĝantaro estas nuntempe setligita. La averaĝo de naskoj estas 29,10 naskoj por 1.000 personoj. La averaĝo de morteco estas nur de 2,55 mortoj por 1.000 personoj. Kelkaj urboj kaj oazoj havas densecojn de pli da 1.000 personoj por km².

La plej parto de la saudanoj estas etne araboj. Kelkaj estas de miksita etna deveno kaj posteulas el turkoj, iranoj, indonezoj, hindoj, afrikaj kaj aliaj; la plej parto enmigris kiel pilgrimintoj kaj loĝas en la regiono de Hijazo ĉe la marbordo de la Ruĝa Maro. Multaj araboj de najbaraj landoj estis dungitaj en la regno. Estas signifa nombro de aziaj enmigrintoj, ĉefe el [[Barato]], [[Pakistano]], [[Bangladeŝo]], [[Indonezio]] kaj [[Filipinoj]]. Estas malpli da 100.000 okcidentanoj en Sauda Arabio.

La preciza religia demografio ĉe Sauda Arabio estas malfacile kalkulebla, ĉar la registaro informas, ke 100% de la civitanaro estas islamano.

== Religio ==
[[Dosiero:Mescidi nebevi.JPG|300ra|eta|Moskeo al-Nabavi, [[Medino]].]]
[[Sunaismo|Sunaisma]] islamo estas la oficiala religio de la regno de Sauda Arabio, la naskiĝloko de [[Islamo]]. En [[Medino]], [[Mohamedo]] kunigis la diversajn tribojn de la [[Araba Duoninsulo]]. Hodiaŭ, inter la plej oftaj tendencoj de la islamanoj estas [[ŭahabismo]] kaj [[salafismo]] en Sauda Arabio.

La du lokoj plej sanktaj de Islamo troviĝas en tiu ĉi lando en la urboj de [[Mekao]] kaj Medino. Kvinfoje ĉiutage, la islamanoj de tutmonde estas alvokitaj preĝi en la direkto de Mekao. Semajnfino en Sauda Arabio estas ĵaŭdo kaj vendredo. La islama unudia religio asertas havi la samajn radikojn kiel [[Judismo]] kaj [[Kristanismo]]. Tamen, la praktiko de kristanismo, la elstarigo de preĝejoj kaj la teno de religia kristana materialo estas malpermesitaj. Al judoj oni malpermesas la eniron en la lando. La Korano estas la konstitucio de Sauda Arabio kaj la [[ŝario]] (islama leĝo) estas la bazo de ties leĝa sistemo kaj oni ne povas praktiki alian religion en la lando. En sia religia raporto de [[2017]] la [[Usona Departmento de Ŝtato|Usona departemento de ŝtato]] inkludas Saudan Arabion en la listo de landoj de aparta zorgo pri religia libereco (''CPC, Country of Particular Concern'')<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.uscirf.gov/sites/default/files/2017.USCIRFAnnualReport.pdf|titolo=''International Religious Freedom Report'' (Internacia raporto pri religia libereco), 2017|alirdato=26-a de oktobro 2017|eldoninto=U.S. Department of State|lingvo=en}}</ref>.

Islamo malpermesas konsumon de porkaĵoj kaj alkoholo kaj tiu leĝo aplikiĝas akre en la tuta lando. Ekzistas institucio en la lando konata kiel "Mutava" aŭ religia polico konata ankaŭ kiel Polico por Stimulado de Virto kaj Malstimulado de Malvirto. Ĝi disponas de 3.500 oficiroj kaj miloj da volontuloj, kies tasko estas plenumigi la islaman leĝon. Ili povas aresti ĉiun viron aŭ virinon kiuj estus kunaj publike sen esti samfamilianoj kaj povas malpermesi kaj reteni produktojn, kiel ludoj, KDoj, okcidenta muziko, filmoj kaj aliaj produktoj kiujn ili konsideras nekongruajn kun la leĝoj de la ŝario.

Kiel ekzemplo, la 11an de marto de [[2002]], la "Hai'ah" (aŭ religiaj policanoj) evitis, ke lernantinoj eskapu el incendia lernejo en Mekao ĉar ili ne surhavis la surkapajn tukojn nek la "abaja" (nigra mantelo). Mortis 15 lernantinoj kaj 50 estis vunditaj en tiu okazaĵo. La kritiko kontraŭ tiu ago etendiĝis tutmonde kaj la Mutavaanoj estis kondamnitaj de la religiaj juĝistoj pro tiu ago.

Dum fasta monato [[Ramadano]] kaj islamanoj kaj neislamanoj devas celebri la faston ordonitan de la religiaj leĝoj de la [[ŝario]]. Fumi, manĝi aŭ trinki publike dum tiu monato donas karceropunon por saud-arabianoj, aŭ tujan forpelon el la lando por eksterlandanoj.

Kelkaj milionoj da islamanoj pilgrimas ĉiujare dum la [[haĝo]] al [[Mekao]] kaj la aliajn najbarajn sanktajn lokojn de [[Islamo]], kio realiĝas en specifajn datoj de la islama kalendaro, aŭ dum la malgranda pilgrimado aŭ [[umrah]] kiu realiĝas en ĉiu epoko de la jaro.

== Kulturo ==
La kulturo de Sauda Arabio disvolviĝas ĉefe ĉirkaŭ la islama religio. Unu el la folkloraj ceremonioj plej elstaraj estas la Ardhao kio estas la tradicia danco de la lando. La glavodanco estas bazita sur beduena tradicio; la tamburoj markas la ritmon kaj poeto deklamas versojn dum viroj portantaj glavojn dancas kun ŝultro ĉeŝultre. La folklora muziko nomita "Al-sihba de Hijazo" havas sian devenon en la araba Andaluzio. En Mekao, Medino kaj Ĝido, la dancas enhavas muzikilon nomitan "al-mizmar", kio estas simila al okcidenta [[hobojo]].

La arabaj vestaĵoj estas tre simbolaj, reprezentantaj la rilaton de la homo kun la tero, la pasintecon kaj Islamon. La liberaj kaj ondecaj vestaĵoj respegulas la praktikecon de la vivo en lando kie hegemonias la dezerto. Tradicie la viroj uzas elkotonan aŭ ellanan vestaĵon kio kovras ilin ĝis la [[maleolo]]j (konat kiel "taub") kaj la "gutra" (kvadrata elkotona tuko kiun oni survestas sur la kapo kaj restas tie danke al per kordonoj de diferencaj stiloj). Por maloftaj malvarmaj tagoj, la viroj uzas mantelon el kamela hararo nomita "biŝt". La vestaĵoj de la virinoj ofte estas ornamitaj de tribaj motivoj, moneroj kaj metala fadeno. Se ili eliras el hejmo, la virinoj devas uzi longan nigran mantelon (abaja) kaj vualon (niqab). La islama leĝo ne aplikiĝas al eksterlandanoj, sed oni rekomendas modeston kaj taŭgecon en la vestaĵaro.

La araba pano sen [[gisto]] nomita "ĥobz" konsumiĝas en preskaŭ ĉiu manĝo. Aliaj nutraĵoj estas [[ŝafo]], [[koko]], "felafel" (frititaj pastaj buloj el [[kikero]]j), "ŝvarma" (bendoj el ŝafo) kaj "fuul" (pastaĵo formita el [[fazeolo]]j, [[ajlo]] kaj [[citrono]]). La kafejoj estas multnombraj, sed lastatempe ili estas anstataŭitaj de manĝejoj de rapida manĝo. Ankaŭ la araba [[teo]] estas grava tradicio kiun oni trinkas en formalaj aŭ familiaj kunvenoj. La teon oni trinkas sen lakto kaj oni aldonas herbojn de diferencaj gustoj.

Teatroj kaj kinejoj estas malpermesitaj, ĉar la tradicio de [[vahabismo]] konsideras tiujn instituciojn nekongruajn kun Islamo. Tamen, en kelkaj privataj lokoj eblas trovi teatrajn, lokmuzikajn ludojn kaj aliajn artajn agadojn, sed ne filmojn. Ĉiujare celebriĝas la "Jenadrijaho" kio konsistigas folkloran festivalon.

Aktuale ne ekzistas distra turismo en Sauda Arabio. Por eniri en la landon necesas vizo kiun oni donas nur por negocoj, laboro aŭ familiaj vizitoj. Por atingo de vizo ĝenerale necesas havi protektanton ĉu partikularan ĉu entreprenon, kiu sendas invitilon por peti la vizon al la ambasadejo de Sauda Arabio en sia lando. Ĝis 1999 la vizoj inkludis limigon de la areo vizitebla laŭ permeso. Nun ĉio estas pli libera.

Ekde la [[fervojo]] de [[Lawrence de Arabio]] ĝis dezertaj pejzaĝoj kun rokaro aŭ grandaj ampleksejoj el [[duno]]j, kun longaj marbordaj dezertaj etendiĝoj, la lando prezentas grandan naturan riĉon.

Kiel kultura centro elstaras [[Janadrijaho]] proksime de la ĉefurbo, [[Rijado]] kie ĉiujare okazas la festivalo de popolaj danco kaj muziko dum kelkaj tagoj.

La eniro en la urboj [[Mekao]] kaj [[Medino]] estas akre malpermesita al neislamanoj. En la perimetro kaj enirvojoj al tiuj urboj estas polica kontrolejoj por certigi pri tiu afero.

[[Ĝido]] kiel havenurbo estas konsiderata la plej ''okcidenteca'' areo de la lando.

== Edukado ==
La [[Abdullah ibn Abdulaziz al-Saud|Reĝo Abdullah]] de sia enoficiiĝo en 2005 antaŭenigis reformojn, celitajn repuŝi okcidentan kritikon kaj redukti dependecon de rento el petrolo. En tiu peno, li alfrontas reziston de konservativaj klerikoj kaj princoj.

Ekzemplo de tia reforma agado estas la «[[Universitato Reĝo Abdullah de Scienco kaj Teknologio]]», malfermitaj en [[oktobro de 2009]] 80 kilometrojn norde de [[Ĝido]] sur la marbordo de la [[Ruĝa Maro]]. Unu el plej modernaj en la mondo, ĝi havas plej rapidajn super[[komputilo]]jn, kiuj entute kostas ĉirkaŭ 1,5 miliardo da usonaj dolaroj kaj inkluzivas instalaĵojn pri tri-dimensia plastika figurado. La universitato altiris sciencistojn kaj studentojn de pli ol 60 landoj. Proksimume 15 % lernantoj estas virinoj, el kiuj ĉiuj jam studis ĉe universitatoj ekster la reĝlando. Instruado estos en la [[angla]]. La konstruado de la nova scienca kaj edukada centro sur 36&nbsp;km² da dezerto plene finiĝos post du jaroj.

Laŭ intenco de ĝia fondinto, nova universitato estas alvokita modernigu la konservativan socion de la lando. Ekzemple, malsimile de aliaj partoj de Sauda Arabio ĉeloke ne funkcias la religia polico. Virinoj rajtas miksiĝi kun viroj, stiri aŭtojn en la universitatejo kaj ilin ne devigas surhavi vualojn en la geaj klasoj. Ĉe tio viraj studentoj daŭre ne rajtas eniri porvirinajn loĝejojn. Klerikuloj plurfoje esprimadis sian malkontenton pri similaj aferoj kaj en [[junio de 2009]] la religia polico subpremis alir-limigitan feriejon, proksiman al la universitato, kie virinoj estis viditaj kiam ili stiris veturilojn.<ref>[http://www.eventeo.net/web/index.php/mezoriento/socio/1664-teknologio-en-sauda-arabio Scienca centro inaŭguriĝas en Sauda Arabio]{{404|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{eo}} Ligo perdita</ref>

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

== Vidu ankaŭ ==
* [[Listo de urboj de Sauda Arabio]]

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj|wikinewscat=Sauda Arabio}}
* {{eo}} {{ueavikio|Sauda_Arabujo|Sauda Arabio}}
* [http://www.saudinf.com Informoj por [[firmao]]j pri [[ekonomio]]-aferoj en Sauda Arabio ([[angle]])]
* [http://www.asinah.net/saudiarabia.html Informoj por vizitantoj al Sauda Arabio, ĉefe [[islamanoj]] ([[arabe]])] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20071231045602/http://www.asinah.net/saudiarabia.html |date=2007-12-31 }}
* [http://www.toursaudiarabia.com Virtuala vojaĝo de Sauda Arabio ([[angle]])] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20060909124329/http://www.toursaudiarabia.com/ |date=2006-09-09 }}

{{Ligo de Arabaj Ŝtatoj}}
{{Ŝtatoj en Azio}}

{{Havenda artikolo|Sauda Arabio}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Membroj de la Ligo de Arabaj Ŝtatoj]]
[[Kategorio:Membroj de OPEL]]
[[Kategorio:Sauda Arabio| ]]
[[Kategorio:Administraj unuoj fonditaj en 1720-1729]]
[[Kategorio:Aperis en 1727]]