Vidi fonton por Esperanto

{{Prisupre|pri=la plej konata planlingvo|apa=Esperanto (apartigilo)}}
{{Informkesto lingvo
| Lingvo = Esperanto<br />Lingvo Internacia
| Landoj = almenaŭ 120 landoj<ref>{{citaĵo el retejo|url=https://uea.org/info/eo/kio_estas_uea |eldoninto=[[Universala Esperanto-Asocio]] |titolo=Kio estas UEA? |citaĵo=UEA{{tripunkto}}havas membrojn en 120 landoj}}</ref>; nenie oficiala lingvo
| Denaske = laŭ taksoj inter mil kaj “pluraj{{spaceto}}miloj”<ref>{{citaĵo el retejo |aŭtoro=Harald Haarmann |titolo=Eta leksikono pri lingvoj |url=http://fischer-zim.ch/esperanto/lingvaj-temoj/haarmann--leksikono-eo.htm |dato=2011 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20160304230135/http://fischer-zim.ch/esperanto/lingvaj-temoj/haarmann--leksikono-eo.htm |arkivdato=2016-03-04 |citaĵo=Esperanto{{tripunkto}}estas lernata ankaŭ de pluraj miloj da homoj en la mondo kiel gepatra lingvo |alirdato=2016-06-02 }}</ref><ref>{{citaĵo el retejo |aŭtoro=Lindstedt, Jouko |aŭtoroligilo=Jouko Lindstedt |url=http://www.helsinki.fi/~jslindst/odo.html |titolo=Oftaj demandoj pri denaskaj Esperant‑lingvanoj |arkivurl=https://web.archive.org/web/20160303174639/http://www.helsinki.fi/~jslindst/odo.html |arkivdato=2016-03-03 |alirdato=2016-06-02 }}</ref> <!-- Ne havas sencon citi evidentan malveraĵon: - ''Ethnologue'' diras, ke{{spaceto}}0<ref>{{citaĵo el retejo |titolo=Esperanto |url=http://www.ethnologue.com/language/epo |aŭtoro=Lewis, M. Paul |redaktinto=Gary F. Simons, Charles D. Fennig |dato=2016 |verko=Ethnologue: Languages of the World |eldono=19‑a |loko=Dallas, Usono |eldoninto=SIL International}}</ref> -->
| Klasifiko = [[Planlingvo]]
| Koloro = Konstruita
| Oficiala lingvo = neniu lando; oficiale instruata ekz. en [[Hungario]] kaj [[Ĉinio]]; multaj [[NRO]]-oj (ĉefe [[Esperanto-asocio]]j); rekonita de [[Esperanta PEN-Centro|PEN]] kaj [[Internacia_Katolika_Unui%C4%9Do_Esperantista#Esperanto_kiel_liturgia_lingvo|Katolika Eklezio]]
| Reguligata de = [[Akademio de Esperanto]]
| Skribo = [[latina alfabeto|latina]] kun kelkaj [[esperanta alfabeto|aldonoj]]
| Mapo = Flag of Esperanto.svg
| Mapopriskribo = [[Esperanta Flago]]
| ISO1 = eo
| ISO2B = epo
| ISO2T = epo
| ISO3 = epo
| SIL = ESP
| Specimeno = <poem>
Sur la kampo, for de l’ mondo,
Antaŭ nokto de somero,
Amikino en la rondo
Kantas kanton pri l’ espero.
Kaj pri vivo detruita
Ŝi rakontas kompatante, –
Mia vundo refrapita
Min doloras resangante.

:— [[L. L. Zamenhof]], ''[[Mia penso]]''</poem>
}}
'''Esperanto''', origine la '''Lingvo Internacia'''<ref>Irene Galigaris, (2016), Una lingua per tutti, unu lingua di nessun paese (una ricerca sul campo sulle identitá esperantiste) - prefazione di [[Federico Gobbo]], p.85, 106, Aracne Editrice, ISBN 978-88-548-8864-7</ref>, estas la plej disvastiĝinta [[internacia planlingvo]]<ref name="Cherrington2013">{{citaĵo el libro |aŭtoro=Cherrington, Ruth |redaktinto=Byram, Michael; Hu, Adelheid |eldonejo=Taylor & Francis |originjaro=2001 |dato=2013 |titolo=Routledge Encyclopedia of Language Teaching and Learning |eldono=2 |isbn=978-1-136-23553-5 |oclc=851695385 |lingvo=en |paĝo=514}}</ref>.

La nomo de la lingvo venas de la [[kaŝnomo]] “D-ro Esperanto„ sub kiu la varsovia okul-[[kuracisto]] [[L. L. Zamenhof|Ludoviko Lazaro Zamenhofo]] en la jaro [[1887]] publikigis la bazon de la lingvo. La unua versio, la rusa, ricevis la cenzuran permeson disvastiĝi en la 26-a de julio; ĉi tiun daton oni konsideras la naskiĝtago de Esperanto<ref>Temas pri la 14-a de julio laŭ la malnova rusa kalendaro. La unua cenzura permeso por la manuskripto estas de la 21-a de majo (2-a de junio). La dato de la 21-a de julio menciita de Zamenhof en letero kaj [https://web.archive.org/web/20100515043920/http://miresperanto.narod.ru/biblioteko/albault/03.htm citita de Albault] estas proksimuma.</ref><ref name="zakrzewski">{{Citaĵo de libro|familinomo=Zakrzewski|personnomo=Adam|titolo=Historio de Esperanto 1887-1912|eldono=fotorepreso de la eldono Varsovio, 1913|loko=Varsovio|originjaro=1979|isbn=|url=http://katalogo.uea.org/katalogo.php?inf=1503|lingvo=eo|akirdato=|paĝoj=pĝ. 10}}</ref>. Li celis kaj sukcesis krei facile lerneblan neŭtralan lingvon, taŭgan por uzo en la internacia [[komunikado]]; la celo tamen ne estas anstataŭigi aliajn, naciajn lingvojn.
Pri la deveno de la nomo Esperanto [[L. L. Zamenhof|Ludoviko Lazaro Zamenhofo]] en [[1893]] klarigis: «''La unua broŝuro pri la lingvo Esperanto aperis en … 1887, … sub la titolo: "D-ro Esperanto. Lingvo Internacia, Antaŭparolo kaj Plena Lernolibro." La lingvo en la komenco havis nenian nomon, kaj "Esperanto" estis la [[pseŭdonimo]] de la aŭtoro de la lingvo ... sed iom post iom la amikoj de la nova lingvo transportis la estintan (nun jam ne uzatan) pseŭdonimon de la aŭtoro sur la lingvon mem, kiu portas la nomon "Lingvo Esperanto" aŭ simple "Esperanto".''»<ref>[https://tekstaro.com/t?nomo=originala-verkaro&uzistreketojn=0&tipo=&sekcio=originala-verkaro-chapitro-ii-a&antauasekcio=1&postasekcio=1&id=dm555&ignorifremdajhojn=0&uskle=0&serchesprimo=estis%20la%20pse%C5%ADdonimo%20de%20la%20a%C5%ADtoro%20de%20la%20lingvo#dm555 L. L. Zamenhof: teksto "prospekto"] en paĝo 161 de la [[Originala Verkaro]]({{eo}})</ref><ref>[https://www.eventoj.hu/steb/gxenerala_naturscienco/enciklopedio-1/encikl-e.htm ĉapitro "Esperanto" de la] [[Enciklopedio de Esperanto]] de [[1934]] ({{eo}})</ref>

Esperanto kvankam iniciata de unusola persono, historie ĝi tamen estas komuna produktaĵo. En 1887 Esperanton parolis nur manpleno da homoj; Esperanto havis unu el la plej malgrandaj lingvo-komunumoj de la mondo. Ĝi funkciis dekomence kiel lingvo de alternativa komunikado kaj de arta [[Krepovo|kreipovo]]<ref>[http://www.esperantio.net/index.php?id=3549 Nia tradukarto vekis grandan intereson en PEN], HeKo, nro 682 7-B, la 22-an de Junio 2018.</ref>.

{{Aŭdio|Bulonjaprelego.ogg|Prelego de Zamenhof en la 1-a monda kongreso de Esperanto en Bulonjo (1905)}}

Kvankam neniu [[ŝtato]] akceptis Esperanton kiel [[Oficiala lingvo|oficialan lingvon]], Esperanto tamen eniris en la oficialan instruadon en pluraj landoj kiel [[Hungario]] kaj [[Ĉinio]], krom esti unu el la oficialaj lingvoj de formortinta eŭropa mikroŝtato, [[Moresnet neŭtrala|Moresneto]]. Esperanto troviĝas en la listo de la 30 lingvoj, kies instruado akiris ie en la mondo la prestiĝan Eaquals-kvaliton<ref>Maria Majerczak, ''Eaquals-premio al Jagelona universitato por Esperanto-instruado'', [http://www.europo.eu/eo/documentloader.php?id=455&filename=eb-160-2016-05.pdf Eŭropa Bulteno, nro 160, majo 2016]</ref>.

La lingvo estas uzata de [[internacia komunumo]], nombranta laŭ diversaj taksoj cent mil ĝis du milionojn da parolantoj (depende de la lingvonivelo); estas laŭ diversaj taksoj inter proksimume unu kaj pluraj miloj da [[Denaskaj Esperanto-parolantoj|denaskaj]] parolantoj<ref name="Ethnologue">{{citaĵo de libro |familinomo=Gordon |personnomo=Raymond G., Junior |titolo=Ethnologue: Languages of the World |eldono=15-a eldono |loko= Dallas, Texas |eldoninto=SIL International |originjaro=2005 |isbn=978-1-55671-159-6 |url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=epo |lingvo=angle |akirdato=2008-11-09}}</ref>.

Esperanto akiris kelkajn internaciajn distingojn, ekzemple du rezoluciojn de [[UNESCO]] aŭ subtenon de konataj personoj de la publika vivo. Nuntempe ĝi estas uzata por [[vojaĝado]], [[korespondado]], [[Interkompreno|interkompreniĝo]] dum internaciaj renkontiĝoj kaj kulturaj interŝanĝoj, [[kongreso]]j, sciencaj diskutoj, [[Originala Literaturo Esperanta (retpaĝaro)|origina]] kaj [[tradukita literaturo]], [[muziko]], [[teatro]], [[kino]], presita kaj interreta raportadoj, [[radio|radia]] kaj [[televido|televida]] elsendadoj. Pro la subita apero de virusa pandemio en jaro 2019, la E-o movado adaptiĝis al nova virtuala epoko - universalaj kongresoj kaj ege multaj kunvenoj estis organizitaj per la interreto<ref>Vidu ekzemple kalendaron ĉe eventoservo.org</ref>.

La [[Esperanta vortoprovizo|vortprovizo de Esperanto]] devenas plejparte el la [[Okcidenta Eŭropo|okcidenteŭropaj]] lingvoj, dum ĝia [[sintakso]] kaj [[Morfologio (lingvo)|morfologio]] montras ankaŭ [[Slava lingvaro|slavlingvan]] influon. La [[morfemo]]j ne ŝanĝiĝas kaj oni povas ilin preskaŭ senlime kombini, kreante diverssignifajn vortojn, Esperanto do havas multajn kunaĵojn kun la [[Analiza lingvo|analizaj lingvoj]], al kiuj apartenas ekzemple la [[ĉinaj lingvoj|ĉina]] kaj la [[Angla lingvo|angla]]; kontraŭe la [[Gramatiko de Esperanto|interna strukturo de Esperanto]] certagrade respegulas la [[Aglutina lingvo|aglutinajn lingvoj]]<nowiki/>n, kiel la [[japana lingvo|japanan]], [[svahila lingvo|svahilan]] aŭ [[turka lingvo|turkan]].

En 2012, la lingvo fariĝis la 64-a tradukebla per [[Google{{spaceto}}Translate]]<ref name="Blahuš2012">{{citaĵo el gazeto|url=https://web.archive.org/web/20160805144334id_/esperanto-ondo.ru/Ondo/210-lode.htm#08|titolo=Esperanto estas la 64a{{spaceto}}lingvo ĉe Google{{spaceto}}Translate|verko=La Ondo de Esperanto|dato=2012|unua=Marek|lasta=Blahuš|aŭtoroligilo=Marek Blahuš|numero=5{{spaceto}}(211)|citaĵo=Maŝintradukado atingis novan mejloŝtonon, kiam la 22an de februaro {{krampo|2012}} la plej konata interreta tradukilo Google{{spaceto}}Translate eksubtenis Esperanton kiel sian 64‑an{{spaceto}}lingvon}}</ref>; En 2016, la lingvo fariĝis tradukebla per [https://translate.yandex.com/?from=tableau_yabro&lang=ru-en&text=25%20июля%202016 Yandex&nbsp;Translate]<ref>https://yandex.ru/blog/translate/yandeks-perevodchik-osvoil-11-novykh-yazykov</ref>; laŭ 2016, Esperanto aperis en listoj de lingvoj plej lernataj<ref>{{citaĵo el retejo|url=http://www.nyak.hu/doc/statisztika.asp?strId=_43_|titolo=Oktatási Hivatal: Nyelvvizsga-statisztikák|eldoninto=Nyelvvizsgáztatási Akkreditációs Központ|arkivurl=https://web.archive.org/web/20160705083402/http://nyak.hu/doc/statisztika.asp?strId=_43_|arkivdato=2016-07-05|alirdato=2016-08-01}}</ref> kaj konataj en [[Hungarujo]]<ref>{{citaĵo el retejo|titolo=Population by language knowledge and sex|url=http://www.ksh.hu/nepszamlalas/docs/tables/regional/00/00_1_1_4_2_en.xls|arkivurl=https://web.archive.org/web/20170414200406/http://www.ksh.hu/nepszamlalas/docs/tables/regional/00/00_1_1_4_2_en.xls|arkivdato=2017-04-14|eldoninto=Központi Statisztikai Hivatal|lingvo=en|formato=XLS|alirdato=2016-07-21}}</ref>.

== La tri celoj ==
Zamenhof formulis la celojn de la lingvo tiel:

# Ke la lingvo estu eksterordinare [[Facila Lingvo|facila]], tiel ke oni povu ellerni ĝin ludante<ref name="vieno-muzeo-blogo-2017-07-20">{{citaĵo el la reto | url = https://onb.ac.at/forschung/forschungsblog/artikel/die-lingvo-internacia-des-dr-esperanto/ | titolo = Die Lingvo Internacia des Dr. Esperanto | alirdato = 2019-09-15 | familia nomo = Tuider | persona nomo = Bernhard | aŭtoroligilo = Bernhard Tuider | dato = 2017-07-20 | lingvo = de | arkivurl = https://web.archive.org/web/20190929191248/https://onb.ac.at/forschung/forschungsblog/artikel/die-lingvo-internacia-des-dr-esperanto/ | arkivdato = 2019-09-29 }}</ref>.
# Ke ĉiu, kiu ellernis tiun ĉi lingvon, povu tuj ĝin uzi por la kompreniĝado kun homoj de diversaj nacioj, tute egale ĉu tiu ĉi lingvo estos akceptita de la mondo kaj trovos multe da adeptoj aŭ ne, t.e. ke la lingvo jam de la komenco mem kaj dank´al sia propra konstruo povu servi kiel efektiva rimedo por internaciaj komunikiĝoj<ref name="vieno-muzeo-blogo-2017-07-20" />.
# Trovi rimedojn por venki la indiferentecon de la mondo kaj igi ĝin kiel eble plej baldaŭ kaj amase komenci uzadi la proponatan lingvon kiel lingvon vivan, ne kun ŝlosilo en la manoj kaj en okazoj de ekstrema bezono<ref name="vieno-muzeo-blogo-2017-07-20" />.

== Historio ==
{{Ĉefartikolo|Historio de Esperanto}}
[[Dosiero:DR Esperanto.jpg|eta|[[L. L. Zamenhof|Ludoviko Lazaro Zamenhof]]]]
[[Dosiero:Unua Libro.jpg|eta|dekstra|La unua lernolibro de Esperanto, eldonita en [[Varsovio]] jare 1887]]

=== Ekesto ===
==== Juneco de Zamenhofo ====
Ĉe la ekesto de Esperanto staris [[Ludoviko Lazaro Zamenhofo]]. Li travivis sian junecon en la multlingva urbo [[Bjalistoko]], tiam apartenanta al la [[Rusa Imperio]], hodiaŭ al [[Pollando]], kie li ofte povis pririgardi kverelojn inter la unuopaj tie loĝantaj etnoj, do [[rusoj]], [[poloj]], [[germanoj]] kaj [[hebreoj]]<ref>{{citaĵo el la reto | url = https://www.theguardian.com/science/2017/dec/06/saluton-the-surprise-return-of-esperanto | titolo = ‘Saluton!’: the surprise return of Esperanto | alirdato = 2019-09-20 | familia nomo = Salisbury | persona nomo = Josh | dato = 2017-12-06 | verko = The Guardian | lingvo = en | citaĵo = A Jewish-Polish doctor born in 1859 in Białystok, now in Poland, Zamenhof grew up under Russian occupation. Violence between different groups was common – Białystok which was a melting pot of Protestant Germans, Catholic Poles, Orthodox Russians and Jews.}}</ref>.

En la 1870-aj jaroj Bjałistoko, sole kelkaj jaroj antaŭ ol Zamenhof [[Planlingvo|planis la novan lingvon]] Esperanto, la [[Pola lingvo|pola]] estis malpermesata en publikaj lokoj<ref>(en) Gian Pablo Antonetti, [https://medium.com/wikitongues/esperanto-the-living-changing-conlang-community-5293530874b3 Esperanto: The Living, Changing, Conlang Community. Background and excerpts from an Esperantist perspective], ''Wikitongues.org'', 15th September 2020</ref>.

Ĉar li konsideris la neekziston de komuna lingvo kiel la ĉefa kialo de la konfliktoj, li eklaboris jam kiel lernejano pri projekto de nova konvena lingvo, kapabla plenumi la taskon. Ĝi devus esti&nbsp;– malsame al la naciaj lingvoj&nbsp;– neŭtrala kaj facile lernebla, tial ankaŭ akceptebla kiel la dua lingvo por ĉiuj, lingvo instruata samtempe kun tiuj naciaj kaj uzata en situacioj, kiam necesas kompreniĝo internacia<ref name="jewenc">JACOBS, Joseph&nbsp;– HARRIS, Isidore. ''Zamenhof, Lazarus Ludwig.'' JewishEncyclopedia.com. Legita 2008-08-14 [http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=20&letter=Z Atingebla interrete]. (Angle.)</ref>.

==== Unuaj ideoj ====
Zamenhofo unue cerbumadis pri revivigo de la [[latina lingvo|latina]], kiun li lernis en lernejo, sed konkludis, ke ĝi estas tro komplika por normala komunikado. Lernante la [[angla lingvo|anglan]], li rimarkis, ke la verba [[konjugacio]] laŭ [[genro (gramatiko)|genro]] kaj [[gramatika nombro|nombro]] ne necesas kaj ke [[gramatiko|gramatika]] sistemo de lingvo povas esti multe pli facila, ol li opiniis antaŭe. Daŭris tamen la lerna malhelpo pro granda kiomo de parkerigendaj vortoj. Foje ekrimarkis Zamenhofo du [[rusa lingvo|rusajn]] surskribojn: ''швейцарская'' [ŝvejcarskaja] (pordistejo, vorto derivita de ''швейцар'' ŝvejcar – pordisto) kaj&nbsp;''кондитерская'' konditerskaja (dolĉaĵejo, derivita de ''кондитер'' konditer – dolĉaĵisto). Tiuj vortoj kun la sama [[sufikso]] inspiris lin al la ideo, ke uzado de regularaj [[afikso]]j povus konsiderinde malplimultigi la kiomon de la vortoradikoj necesaj por komuniki. Por ke la radikoj estu kiel eble plej internaciaj, li decidiĝis transpreni la vortprovizon plejparte el la [[latinidaj lingvoj|latinidaj]] kaj [[ĝermanaj lingvoj|ĝermanaj]] lingvoj, do el tiuj instruataj tiam tutmonde pleje<ref name="borovko">Zamenhofo, Ludoviko Lazaro. ''Letero de L.&nbsp;Zamenhof al Nikolaj Afrikanovich Borovko (1895)&nbsp;– О происхожении эсперанто.'' МИР ЭСПЕРАНТО. Legita 2008-08-14. [https://web.archive.org/web/20041027092841/http://miresperanto.narod.ru/zamenhof/borovko.htm Atingebla interrete]. (Esperante, ruse.)</ref>.

==== Fina versio ====
La unua projekto de Zamenhofo, nomita ''Lingwe uniwersala'', estis iomete preta en decembro 1878<ref>{{citaĵo el la reto | url = https://onb.ac.at/forschung/forschungsblog/artikel/die-lingvo-internacia-des-dr-esperanto/ | titolo = Die Lingvo Internacia des Dr. Esperanto | alirdato = 2019-09-15 | familia nomo = Tuider | persona nomo = Bernhard | aŭtoroligilo = Bernhard Tuider | dato = 2017-07-20 | lingvo = de | citaĵo = Ludwik Zamenhof begann bereits als Gymnasiast in Warschau eine Plansprache auszuarbeiten und beendete den ersten Entwurf seiner „lingwe uniwersala“ – des Ur-Esperanto – im Dezember 1878 | arkivurl = https://web.archive.org/web/20190929191248/https://onb.ac.at/forschung/forschungsblog/artikel/die-lingvo-internacia-des-dr-esperanto/ | arkivdato = 2019-09-29 }}</ref>, sed lia patro, instruisto de lingvoj, konsideris la laboron vana kaj utopia, tial li verŝajne perdigis la manuskripton, konfiditan al li de la filo. Inter la jaroj 1879 kaj 1885, Zamenhofo studis medicinon en Moskvo kaj Varsovio. Tiutempe li denove eklaboris internacian lingvon. La unuan renovigitan version li instruis jare 1879 al siaj amikoj. Post kelkaj jaroj, li jam tradukis poezion, por ke kiel eble plej perfektigi la lingvon. En 1895 li skribis, ke “{{krampo|d}}um ses jaroj mi laboris perfektigante kaj provante la lingvon kvankam en la jaro 1878 al mi ŝajnis, ke la lingvo jam estas tute preta”<ref name="Lingvaj Respondoj">{{citaĵo el libro |familia nomo=Zamenhof |persona nomo=L. L. |titolo=Lingvaj Respondoj: Konsiloj kaj opinioj pri Esperanto |eldono=6 |loko=Marmande, Francujo |eldonejo=Esperantaj Francaj Eldonoj |dato=1962 |url=http://luin.se/inko/109-7.pdf#page=104 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20070108134324/luin.se/inko/109-7.pdf#page=104 |arkivdato=2007-01-08}}</ref>.

Kiam li jam preparis publikigon de la lingvo, la caraj cenzuristoj malpermesis tion. Zamenhofo estis tre elrevigita pro tio kaj sian libertempon pasigis per tradukado ekzemple de la [[Malnova Testamento]] aŭ kelkaj teatraĵoj de [[William Shakespeare]]. Fine en la jaro 1887, li povis eldoni la unuan lernolibron, ''Международный языкъ'' (“La internacia lingvo”), uzante la saman lingvon parolata hodiaŭ. Laŭ la kaŝnomo de Zamenhofo ''Doktoro Esperanto'', sub kiu la libro estis eldonita, la lingvo baldaŭ eknomiĝis ''La lingvo de d‑ro Esperanto'' kaj pli malfrue mallongigite ''Esperanto''<ref name="borovko"/><ref name="historie">{{citaĵo el retejo |familia nomo=VONDROUŠEK |persona nomo=J |titolo=El la historio de Esperanto |url=http://esperanto.sk/eo/pri-esperanto/historio/ |arkivurl=https://web.archive.org/web/20160630202532/http://esperanto.sk/eo/pri-esperanto/historio/ |arkivdato=2016-06-30 |alirdato=2016-07-05 }}</ref><ref name="Page2005">{{citaĵo el retejo |familia nomo=Page |persona nomo=Hugh R., Jr. |titolo=Esperanto |loko=Great Barrington, Usono |eldoninto=Berkshire |dato=2005-05-24 |url=http://www.berkshirepublishing.com/assets_news/WHTG/articles/Esperanto_24-May-2005.html |lingvo=en |arkivurl=https://web.archive.org/web/20070928120753/http://berkshirepublishing.com/assets_news/WHTG/articles/Esperanto_24-May-2005.html |arkivdato=2007-09-28 |alirdato=2008-11-07 }}</ref><ref>ČELIAUSKAS, Petras. Zamenhof en Veisiejai. En ''Litova Stelo'' Numero marto-aprilo, jarkolekto 1998. Litova Esperanto-Asocio. Legita 2008-08-14. [http://www.is.lt/LEA/zamenhof.htm Atingebla interrete.] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20071029053915/http://www.is.lt/LEA/zamenhof.htm |date=2007-10-29 }} (Esperante.)</ref>.

===== Publikiĝo =====
{| class="wikitable"
|+ Cenzuraj permesoj por la Unua Libro<ref name="zakrzewski"/><ref>Zakrzewski referencas al la "malnovaj libroj de la presejo", kiujn liveris al li Elżbieta Kelter, filino de Ĥ. Kelter, kiu presis la Unuan libron.</ref>
|-
! Versio !! Manuskriptpermeso<br />(rusa/[[Julia kalendaro|julia]] kal.) !! Manuskriptpermeso<br />(okcidenta/[[Gregoria kalendaro|gregoria]] kal.) !! Permeso ellasi<br />(rusa kal.) !! Permeso ellasi<br />(do: '''publikiĝo''')<br />(okc. kal.)
|-
| rusa || 21-a de majo 1887 || 2-a de junio 1887 || 14-a de julio 1887 || '''26-a de julio 1887'''
|-
| pola || 9-a de julio 1887 || 21-a de julio 1887 || 25-a de aŭgusto 1887 || '''6-a de septembro 1887'''
|-
| franca || 12-a de septembro 1887 || 24-a de septembro 1887 || 12-a de novembro 1887 || '''24-a de novembro 1887'''
|-
| germana || 21-a de oktobro 1887 || 2-a de novembro 1887 || 12-a de novembro 1887 || '''24-a de novembro 1887'''
|}

=== Unuaj ŝanĝprovoj ===
Zamenhofo ricevadis leterojn, kiuj ofte enhavis proponojn pri ŝanĝoj al la lingvo. Ĉiujn sugestojn li registris kaj pli malfrue komencis publikigi en la ĵurnalo ''[[La Esperantisto]]'', eldonata tiam en [[Nurenbergo]]. En la sama periodaĵo li dufoje balotigis la legantojn pri la ŝanĝoj, la plejmulto tamen malkonsentis. Post tiuj voĉdonadoj por certa tempo iomete silentiĝis voĉoj dezirantaj reformojn kaj la lingvo ekdisvastiĝadis iom post iom. Plej multajn abonantojn la ĵurnalo havis en tiama Rusujo. Grandan baton ĝi tial suferis, kiam la cara cenzuro malpermesis ĝian disvastigon pro artikolo de [[Lev Nikolajeviĉ Tolstoj]]<ref name="eo-mv-enigmoj">{{citaĵo el retejo |lasta=Kolker |unua=Boris |titolo=Enigmoj de Ludoviko Zamenhof |eldonisto=Jurij Finkel |url=http://esperanto-mv.pp.ru/Cetero/enigmoj.html |arkivurl=https://web.archive.org/web/20151222132307/http://esperanto-mv.pp.ru/Cetero/enigmoj.html |arkivdato=2015-12-22 |alirdato=2008-11-10 }}</ref>. La ĵurnalo devis esti malestigita, sed post nelonge ĝin anstataŭis nova, nomata ''[[Lingvo Internacia (gazeto)|Lingvo Internacia]]''. Ĝi unue estis eldonata en [[Svedujo|sveda]] [[Upsalo]], poste en [[Hungarujo]] kaj fine en [[Parizo]], kie la eldonadon finis la [[unua mondmilito]]<ref name="mir-reform">{{citaĵo el retejo |lasta=Drezen |unua=E |titolo=Zamenhof kaj reformoj en esperanto |verko=МИР ЭСПЕРАНТО |url=http://miresperanto.narod.ru/zamenhof/drezen_zamenhof/reformoj.htm |arkivurl=https://web.archive.org/web/20110921004022/http://miresperanto.narod.ru/zamenhof/drezen_zamenhof/reformoj.htm |arkivdato=2011-09-21 |alirdato=2008-11-10 }}</ref><ref name="diverse-informfluoj">{{citaĵo el retejo |lasta=Kniivilä |unua=Kalle |titolo=Informfluoj en Esperantujo |arkivurl=https://web.archive.org/web/20160529170224/http://glasnost.se/2005/informfluoj-en-esperantujo/ |url=http://www.glasnost.se/2005/informfluoj-en-esperantujo/ |dato=2005-09-09 |arkivdato=2016-05-29 |alirdato=2016-07-16 }}</ref>.

=== Disvastiĝo de la lingvokomunumo ===
[[Dosiero:1905-uk-eliro-el-la-kongresejo.jpg|eta|[[UK 1905|La unua Universala Kongreso de Esperanto en Boulogne-sur-Mer]]]]
La novan internacian lingvon ĝiaj uzantoj komencis uzi ankaŭ por organizi fakajn kaj ŝatokupajn aktivadojn internacinivele. Dum la unuaj jardekoj la komunikado en Esperanto realiĝis preskaŭ nur skribe, sed post nesupozite sukcesa Universala Kongreso, okazinta [[1905]] en franca [[Boulogne-sur-Mer]], kie pruviĝis ebloj uzi la internacian lingvon eĉ parolforme, komencis rapide kreski ankaŭ personaj kontaktoj kaj renkontiĝoj inter Esperantistoj.

Dum dua UK en Ĝenevo 1906 dividiĝis la kongresanaro en fakaj organizoj, ŝatokupoj- religiaj kaj senreligiaj mondkonceptoj: paralele okazis la ruĝulo kongreso por laboristoj.

Jam dum la [[5-a UK|5-a Universala Kongreso]] en [[Barcelono]] jare [[1909]] realiĝis kelkaj renkontiĝoj de ĉeestantaj katolikoj, kiuj fine decidis organizi venontjare, do en [[1910]], apartan kongreson de katolikaj Esperantistoj. Dum ĝi estis fondita la [[Internacia Katolika Unuiĝo Esperantista]] (IKUE), kies ĉefa organo, la ĵurnalo [[Espero Katolika]], tamen estis eldonata jam ekde [[1903]] kaj nun do temas pri la plej malnova ĝis nun aperanta [[Esperanto-periodaĵo|Esperanta periodaĵo]]<ref>''Konciza historio de IKUE.'' Roma (Italujo): IKUE. [http://www.ikue.org/historio.html Atingebla interrete.]{{404|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Legita 2007-09-09. (Esperante.)</ref>.

En la jaro [[1912]] Zamenhof dum solena inaŭguro enkadre de la 8-a UK en [[Krakovo]] rezignis sian oficialan rolon en la movado. La [[10-a UK|10-a Universala Kongreso]] estis okazonta en [[Parizo]] jare [[1914]], aliĝis tien preskaŭ 4000 homoj, sed komenciĝanta milito malebligis ĝin kaj Zamenhof povis reveturi hejmen nur tra la [[Skandinavujo|Skandinavaj]] ŝtatoj.

La sopiro pri paco kaj harmonio post la [[Unua Mondmilito]] vekis novajn esperojn, danke kion Esperanto estis rapide disvastiĝanta. La unua [[12-a UK 1920|Universala Kongreso post la milito okazis jare 1920]] en [[Hago]], la [[13-a UK 1921|13-a UK jare 1921]] en [[Prago]]. En [[1927]] en la [[Vieno|Viena]] kastelo [[Hofburg]] estis fondita la memstara [[Esperantomuzeo kaj Kolekto por Planlingvoj]], kiu en [[1929]] alkroĉiĝis al la [[Aŭstruja Nacia Biblioteko]] kaj hodiaŭ rezidas en aparta konstruaĵo<ref>''NB online&nbsp;– Kolekto por Planlingvoj kaj Esperantomuzeo.'' Wien (Aŭstrujo): Österreichische Nationalbibliothek. [http://www.onb.ac.at/sammlungen/plansprachen/index.htm Atingebla interrete.] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20071218152501/http://www.onb.ac.at/sammlungen/plansprachen/index.htm |date=2007-12-18 }} Legita 2007-09-09. (Germane.)</ref>.

[[Dosiero:2008-07-26 uk rememoro mortintoj.JPG|eta|Rotterdam, 2008: La [[93-a Universala Kongreso de Esperanto|93-a Universala Kongreso]] de Esperanto kun 1845 partoprenantoj]]
En la [[intermilita periodo]] kaj la dum la [[Dua Mondmilito]], okazis [[persekutado kontraŭ esperantistoj]], interalie en [[Germanio]] sub [[naziismo]] kaj en [[Sovetunio]] sub [[stalinismo]].

=== Post la Dua Mondmilito ===
La klopodoj akceptigi Esperanton kiel universalan lingvon renkontadis pozitivan respondon: Petskribojn favore ĝin adresitajn al la [[Unuiĝintaj Nacioj]] subskribis pli ol 80&nbsp;milionoj da homoj, en [[Ĉeĥoslovakujo]] ekzemple ankaŭ la [[Nobel-premio|Nobel-premiito]] profesoro [[Jaroslav Heyrovský]]<ref>Malovec, Miroslav. ''Esperantští spisovatelé a jejich díla.'' [http://members.chello.cz/malovec/Abeceda.htm Atingebla interrete.] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20110718170445/http://members.chello.cz/malovec/Abeceda.htm |date=2011-07-18 }} Legita 2007-09-09. (Ĉeĥe.)</ref>.

La Ĝenerala Asembleo de [[UNESCO]] akceptis similajn rezoluciojn en [[Montevideo]] la [[10-an de decembro]] [[1954]] kaj en [[Sofio]] la [[8-an de novembro]] [[1985]]. En ili ĝi notis ''la rezultojn atingitajn per Esperanto sur la kampo de internaciaj intelektaj interŝanĝoj kaj por la proksimigo de la popoloj de la mondo'', invitis la membrajn ŝtatojn ''instigi al la enkonduko de studprogramo pri la lingvo-problemo kaj pri Esperanto en siaj lernejoj kaj siaj institucioj de supera edukado'' kaj rekomendis al la internaciaj neregistaraj organizaĵoj ''aliĝi al la festado de la centjariĝo de Esperanto kaj pristudi la eblecon utiligi Esperanton kiel rimedon por disvastigi inter siaj membroj ĉiajn informojn, inkluzive de tiuj pri la agado de UNESCO''<ref name="unesco-rezoluce">''E-Euroscola: Rezolucioj de Unesko por Esperanto.'' [http://e.euroscola.free.fr/unesko.htm Atingebla interrete.] Legita 2007-09-06. (Esperante.)</ref>.

Esperanton favoris ankaŭ pluraj estroj de la [[Pola Scienca Akademio]] (Polska Akademia Nauk). La jubilean 72-an Universalan Kongreson jare [[1987]] (centjariĝo de la lingvo-publikigo) partoprenis preskaŭ ses mil homoj de 60 nacioj.

Ankaŭ la Internacia Katolika Unuiĝo Esperantista atingis gravan progreson, kiam en la jaro [[1990]] estis eldonita la dokumento ''Norme per la celebrazione della Messa in esperanto,'' per kiu la [[Sankta Seĝo]] permesas servi [[Meso (diservo)|sanktan meson]] en Esperanto sen neceso de specialaj permesoj. Esperanto tiel fariĝis ununura aprobita [[konstruita lingvo|konstruita]] [[liturgio|liturgia]] lingvo de la [[Katolika Eklezio]]<ref name="vatikan1">''La dekreto pri la normoj por la celebro de la Meso en esperanto.'' Roma (Italujo): IKUE. [http://www.ikue.org/historio/mesonormoj.htm Atingebla interrete.] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20120819211440/http://www.ikue.org/historio/mesonormoj.htm |date=2012-08-19 }} Legita 2007-10-18. (Esperante.)</ref><ref name="vatikan2">''La dekreto por la aprobo de la Meslibro kaj Legaĵaro en Esperanto.'' Roma (Italujo): IKUE. [http://www.ikue.org/historio/meslibro.htm Atingebla interrete.] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20120819211414/http://www.ikue.org/historio/meslibro.htm |date=2012-08-19 }} Legita 2007-10-18. (Esperante.)</ref><ref name="vatikan3">''Catholic Prayers in the Languages of the World: Esperanto.'' Città del Vaticano: Agenzia Fides. [http://www.fides.org/aree/news/newsdet.php?idnews=8533&lan=eng Atingebla interrete.] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20121028203826/http://www.fides.org/aree/news/newsdet.php?idnews=8533&lan=eng |date=2012-10-28 }} Legita 2007-10-18. (Angle.)</ref>.

La fakto, ke multaj celoj de la Esperanta movado ne realiĝis, estas atribuata interalie al teknologia kaj kultura hegemonio de [[Britujo]] kaj [[Usono]], precipe en la tempo post la Dua Mondmilito, kio rezultigas hodiaŭan uzon de la [[angla lingvo|angla]] kiel komunika lingvo de plej multaj internaciaj agadoj<ref name="Graddol">GRADDOL, David. ''The Future of English?'' [[British Council|The British Council]], 1997 [http://www.britishcouncil.org/de/learning-elt-future.pdf Atingebla interrete.] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20140628012917/http://www.britishcouncil.org/de/learning-elt-future.pdf |date=2014-06-28 }} Legita 2007-04-15. (Angle.)</ref>.

==== Uzado ====
[[Dosiero:Esperanto-parolantoj Hungario 1940-2011.jpg|eta|Esperanto-parolantoj en Hungario; familia/denaska Eo-uzado (2001/11). Kono de fremdlingvoj]]
Diversaj nombroj indikas kreskantan uzadon de Esperanto dum la pasintaj jardekoj.

La '''hungara censo''' kalkulis 942 Esperanto-parolantojn en 1941, 2 083 en 1990, 4 575 en 2001<ref>[http://www.nepszamlalas2001.hu/hun/kotetek/18/tables/load1_32.html hungara censo]</ref> kaj 8 397 in 2011. Laŭ la publikigitaj datumoj por 985 el tiuj ĉi lastaj Esperanto estis familia aŭ gepatra lingvo (sed povas temi pri eraro; eble la demanditoj ne respondis tute ĝuste)<ref>[http://www.eszperanto.hu/egyeb/alk/nepszamlalas-2011.htm hungara census 2011]</ref>.

Laŭ la [[Jarlibro de la Esperanto‑movado]] estis 58 [[denaskaj Esperanto-parolantoj]] en 1961<ref>{{citaĵo el libro |titolo=Jarlibro de la Esperanto‑movado |dato=1961 |paĝoj=60–61}}</ref>, 67 en 1962<ref>{{citaĵo el libro |titolo=Jarlibro de la Esperanto‑movado |dato=1962 |paĝoj=62–64}}</ref>, kaj 83 en 1965<ref>{{citaĵo el libro |titolo=Jarlibro de la Esperanto‑movado |dato=1965 |paĝoj=88–90}}</ref>. En 1996, estis {{ĉ.|350}} familioj kun denaskaj Esperanto-parolantoj<ref>{{citaĵo el gazeto |aŭtoro=Corsetti, Renato |dato=1996 |titolo=A mother tongue spoken mainly by fathers |verko=Language Problems and Language Planning |volumo=20 |numero=3 |paĝoj=263–273}}</ref>.

Estas nun Esperanto-asocioj en dudeko da afrikaj landoj<ref>[https://uea.org/landoj/afriko UEA]</ref>; preskaŭ ĉiuj el tiuj fondiĝis post 1960. La nombro de afrikaj adresoj en la jarlibro "[[Pasporta Servo]]" kreskis de 18 en 1988/89 al 59 en 2005<ref>Vd. [[Statistiko_de_Esperantujo#Afriko| Statistiko Afriko]] por la fontoj; en Pasporta Servo listiĝis 900 gastigantoj en 1988/89 kaj 1364 en 2005; la procentaĵo de afrikaj adresoj do kreskis de 2% al 4,3%</ref>.

<!-- Tiuj datumoj ne estas kontroleblaj: [[Dosiero:Renkontiĝoj_en_Germanio_partoprenantoj.png|eta|250px|maldekstra|Esperanto-renkontiĝoj en Germanio (kaj unu renkontiĝo en Pollando), 1957-2007]] -->
Eldoniĝis almenaŭ kvar muzikalbumoj en Esperanto en la sesdekaj jaroj, almenaŭ 17 en la sepdekaj, almenaŭ 58 en la okdekaj, almenaŭ 75 en la naŭdekaj kaj pli ol cent en la unua jardeko de la nova jarmilo<ref>Vidu la statistikon ĉe [[Esperanto-muzikalbumoj#Statistiko_pri_jare_aperintaj_albumoj]]</ref>. Estas rete disponeblaj nun pli ol 3000 tekstoj de kantoj en Esperanto<ref>Vidu la [https://kantaro.ikso.net/statistiko statistikon de kantaro.ikso.net]</ref>.

[[Dosiero:Alighintaj Landaj Asocioj UEA 1950-2015.png|eta|maldekstra|Grafiko pri la proksimuma nombro de Landaj Asocioj de UEA inter 1948 kaj 2013.]]
{{Mankas fonto|La nombro de partoprenantoj en Esperanto-renkontiĝoj de almenaŭ unu semajno en Germanio kreskis de proks. 100 en la fruaj sepdekaj jaroj al proks. 800 en 2008}}<!-- Tiuj datumoj ne estas kontroleblaj: <ref>[https://upload.wikimedia.org/wikipedia/eo/2/21/Renkonti%C4%9Doj_en_Germanio_partoprenantoj.png Jen]</ref> -->.

La [[Esperanto‑Vikipedio]] enhavas pli ol {{formatnum:{{Lin mald|{{Nombro da|ARTICLES|eo}}|2}}0000}}{{spaceto}}artikolojn laŭ {{NUNAMONATNOMO}}{{spaceto}}{{NUNAJARO}}, kiu similas al la Vikipedioj en la [[Eŭska lingvo|eŭska]]{{spaceto}}({{ĉ.|{{Lin mald|{{Nombro da|ARTICLES|eu}}|2}}0000}}) kaj la [[Minankabaŭa lingvo|minankabaŭa]]{{spaceto}}({{ĉ.|{{Lin mald|{{Nombro da|ARTICLES|min}}|2}}0000}})<ref>[https://meta.wikimedia.org/?oldid=15721589&uselang=eo#100_000.2B_articles List of Wikipedias], 2016-06-24.</ref>. Antaŭ la apero de la Vikipedio en 2001 ne ekzistis Enciklopedio en Esperanto pri ĝeneralaj temoj; la [[Enciklopedio de Esperanto]] (pri Esperanto-temoj) eldoniĝis en 1934 kaj ekde tiam ne estis redaktita.

Inter 1906 kaj 1971 aperis {{ĉ.|28}} disertacioj pri Esperanto kaj interlingvistiko, do proksimume unu ĉiun duan aŭ trian jaron. Tiu nombro forte grandiĝis: Inter 1975 kaj 1987 entute aperis 95 disertacioj, do ekde 1975 ĉiujare mezume pli ol 7<ref>Edward Symoens. Bibliografio de disertacioj pri Esperanto kaj interlingvistiko. Rotterdam (UEA). 1989. Grafikaĵoj ĉe [http://www.esperanto-sat.info/article204.html] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20150924002236/http://www.esperanto-sat.info/article204.html|date=2015-09-24}}; kp. [[Statistiko de Esperantujo#Interlingvistiko.2C Esperantologio kaj Esperanto-studoj|Statistiko_de_Esperantujo]]</ref>.

La nombro de [[Landaj Asocioj de UEA]] kreskis de 19 en 1948 al 71 en 2013<ref>Fontoj vidu en la artikolo [[Landaj asocioj de UEA]].</ref>.

== Esperanto nuntempe ==
{{Ĉefartikolo|Esperanto-kulturo}}{{Ĉefartikolo|E%C5%ADropa_Unio#Esperanto_en_EU}}
{| cellpadding="2" cellspacing="0" style="width:330px; border:1px solid #ccc; margin-left:1em; border-collapse:collapse; clear:both; float:right;" rules="all"
! colspan="2" style="background-color:#A9BEC7; font-size:100%;" | [[Esperanto-simbolo|Esperantaj simboloj]]
|- align="center" bgcolor="#ffffff"
| [[Esperanto-flago|Esperanta flago]]
| [[Jubilea simbolo]]
|- align="center" bgcolor="#f0f8ff"
| [[Dosiero:Flag of Esperanto.svg|115px]]||[[Dosiero:Jubilea simbolo.svg|115px]]
|}
En la nuna mondo, kiu ĉiam pli konscias rajtojn de [[malplimulto]]j kaj lingvan diversecon, akiras la internacia lingvo ree atenton de iuj gravuloj. Neregistaraj organizoj kaj asocioj insistas, ke la diskuto pri la internacia lingvo aperu kiel diskuttemo de la [[Unuiĝintaj Nacioj]] kaj [[Eŭropa Unio]]. Julie [[1996]] Simpozio de internaciaj organizoj kunvenigis omaĝe al [[Inazo Nitobe]] en [[Prago]]n grupon de sendependaj ekspertoj, kiuj esploris tiaman pozicion de Esperanto kaj proponis ĝian envicigon en aktualaj interparoloj pri lingvaj rajtoj kaj politiko. La [[Manifesto de Prago]], moderna deklaro pri valoroj kaj celoj motivantaj Esperantan movadon, emfazas lingvan demokration kaj konservon de la lingva diverseco.

Esperanto estis kiel komunikilo uzata ankaŭ en la projekto [[Indiĝenaj Dialogoj]], al kies celoj apartenis plifortigi interŝanĝon de spertoj inter indiĝenaj popoloj en la mondo, kiuj rifuzas uzon de iamaj koloniaj lingvoj.

=== Konataj Esperanto-parolantoj ===
Al famuloj uzantaj aŭ uzintaj Esperanton apartenas interalie la Nobel-premiito [[Reinhard Selten]], [[ŝakmondĉampiono|mondĉampionoj]] en [[ŝakludo]] [[Judit Polgár]] kaj [[Tivadar Soros]], la patro de la financisto [[George Soros]]. Ankaŭ la iama germana ministro pri justico [[Wolfgang Stammberger]] estis Esperanto-parolanto.

=== Stato de la lingvoevoluo ===
La kreinto-iniciatinto de Esperanto, Ludoviko Lazaro Zamenhof, sciis, ke lingvo estas disvastigenda per kolektiva uzo, tial li limigis sian [[Unua Libro|komencan proponon]] je minimuma gramatiko kaj malgranda vortprovizo. Hodiaŭ tamen Esperanto estas plene disvastiĝinta lingvo kun tutmonda komunumo de parolantoj kaj kompleta esprimaparato. Multaj ideoj de Zamenhof antaŭiris la ideojn de la fondinto de la moderna lingvistiko [[Ferdinand de Saussure]], kies frato [[René de Saussure]] estis Esperantisto.

Komence, la lingvo konsistis el ĉirkaŭ mil [[normala radiko|vortradikoj]], el kiuj oni povis krei 10–12 mil vortojn. La nunaj [[esperantaj vortaroj]] enhavas ofte eĉ 15–20 mil radikojn, el kiuj jam da vortoj deriveblas centmiloj; krome la lingvo daŭre evoluas. La aktualajn tendencojn observas kaj kontrolas la [[Akademio de Esperanto]]. Dum sia historio, Esperanto estis uzita por atingi diversajn celojn, iujn el ili eblas taksi problemaj. La lingvo estis malpermesita kaj ĝiaj uzantoj persekutataj kaj dum la erao de [[Stalin]], konsideranta ĝin „lingvo de mondcivitanoj“, kaj dum [[Adolf Hitler|Hitler]], por kiuj ĝi estis „lingvo de judoj“ <ref name="Ĝisdate pri Esperanto">{{citaĵo el retejo|eldoninto=Universala Esperanto‑Asocio|titolo=Ĝisdate pri Esperanto|dato=2009-12-14|url=https://uea.org/pdf/ghisdate/ghisdate_esperanta.pdf|arkivurl=https://web.archive.org/web/20161210002046/https://uea.org/pdf/ghisdate/ghisdate_esperanta.pdf|arkivdato=2016-10-12|citaĵo=La lingvo estis malpermesita, kaj ĝiaj uzantoj persekutataj{{tripunkto}}de Hitler, por kiu ĝi estis lingvo de judoj{{tripunkto}}Zamenhof, kreinto de la lingvo, estis judo}}</ref><ref>{{citaĵo el la reto|url=http://www.bbc.com/future/story/20180110-the-invented-language-that-found-a-second-life-online|titolo=The invented language that found a second life online|alirdato=2018-01-17|familia nomo=Penarredonda|persona nomo=Jose Luis|dato=2018-01-10|verko=BBC Future|eldoninto=BBC|lingvo=en|citaĵo=Both Stalin and Hitler prosecuted it. The former because he saw it as a tool of Zionism, the latter because he disliked its anti-nationalist ideals.}}</ref> Zamenhof, la kreinto, mem estis judo, malgraŭ ke li uzis la vorton "hebreo").  <!-- "Se mi ne estus hebreo el la geto, la ideo pri la unuigo de la homaro aŭ tute ne venus al mi en la kapon, aŭ ĝi neniam tenus min tiel obstine en la daŭro de mia tuta vivo." - Zamenhof pri sia vivo - Letero de Zamenhof al Michaux (21-an de Februaro de 1905) -->

La nuna Esperanto estas rezulto post kolektiva laboro de centoj da [[Filologio|filologiistoj]], poetoj, [[Esperanto-verkisto|verkistoj]] kaj da tri generacioj de ĝiaj uzantoj<ref>JANTON, Pierre; TONKIN, Humphrey. ''Esperanto: language, literature, and community.'' Novjorko: SUNY Press, 1993. 169 pĝ. ISBN 0-7914-1254-7.</ref>. Dum pli ol 120 jaroj kreiĝis miloj da vortoj, esprimoj, frazfiguroj, [[metaforo]]j ks., ellaboriĝis ankaŭ dekoj da fakaj vortaroj por diversaj sciencoj.

«''Esperanto (...) povus funkcii kiel la monda lingvo pro la samaj kialoj, kiujn ĉi tiu funkcio plenumis tra la jarcentoj la naturaj lingvoj kiel la greka, latina, franca, angla aŭ kis-amina.''» - [[Umberto Eco]] en: "[[La serĉado de la perfekta lingvo]]"

==== Terminaro ====
[[UEA]] havas 59 fakajn asociojn kiel kolektivajn membrojn de UEA (stato de 11 marto 2015). Preskaŭ ĉiu faka asocio flegas siajn fakajn vortarojn. Tial la plimulto de fakaj vortaroj estas ĝisdatigitaj kaj enhavas terminaron minimume por majstra grado. La fakaj vortaroj estas atingeblaj en Interreto kaj ilia uzo estas senpaga. Ekzemplo: [[informadiko]], [[komputilo]]j kaj [[programado]]: https://komputeko.net/, kvinlingva vortaro (Esperanto, angla, germana, nederlanda, franca).

=== Uzantoj ===
{{Ĉefartikolo|Esperantisto}}
La [[Universala Esperanto-Asocio]] (UEA), kies membroj konsistigas la plej aktivan parton de la Esperantista komunumo, havas siajn naciajn filiojn en 62 ŝtatoj kaj individuajn membrojn en preskaŭ duobla kvanto de ŝtatoj. La nombro de venditaj lernolibroj kaj membrostatistikoj de lokaj grupoj montras, ke ekzistas jam centmiloj aŭ eĉ milionoj da homoj kun almenaŭ minimuma scio de la lingvo. Parolantoj de Esperanto troveblas en la tuta mondo, plej koncentriĝinte en tiom malsamaj landoj kiel estas [[Brazilo]], [[Bulgarujo]], [[Ĉinujo]], [[Irano]], [[Japanujo]], [[Kubo (lando)|Kubo]] aŭ [[Madagaskaro]].

Laŭ indikoj de la projekto ''Ethnologue'' estas la suma kvanto de la parolantoj taksata je du milionoj, el kiuj du milojn konsistigas [[Denaskaj Esperanto-parolantoj|denaskuloj]], precipe danke uzon de Esperanto en hejmoj, plej ofte en internaciaj familioj<ref name="Ethnologue" />. La historiisto kaj Esperantisto [[Ziko Marcus Sikosek]] indikis la takson troigita, baziĝante sur komparo kun realaj nombroj de parolantoj en [[Kolonjo]] kaj kiomoj de membroj en Esperantaj organizaĵoj<ref name="Sikosek">Ziko Marcus Sikosek: Esperanto sen mitoj. Antverpeno 2003². Pĝ.&nbsp;247</ref>. Aliaj taksoj indikas pli modestajn numerojn, kutime inter centmilo kaj miliono. Neprecizaĵoj en la pritaksoj baziĝas sur la fakto, ke nombron de parolantoj de iu ajn [[internacia helplingvo]] estas malfacile ekscii, ĉar ekzemple [[popolnombrado]]j en plimulto da ŝtatoj demandas nur pri gepatra lingvo de la loĝantoj, ne pri iliaj pluaj lingvoscioj<ref>[http://www.czso.cz/sldb/sldb.nsf/i/seznam_doporucenych_ukazatelu_scitani Seznam doporučených ukazatelů sčítání]. Praha: Český statistický úřad, aktualigita 2007-09-13, citita 2007-09-16.</ref>.

=== Instruado kaj lernado ===
Tre rapide eblas komenci interkompreniĝi internacilingve, kio prezentas idealan enkondukon al lernado de fremdaj lingvoj. Jam post kelkaj semajnoj lernantoj povas komenci korespondi Esperante kaj post kelkaj monatoj ili jam kapablas enkadre de siaj kursoj aŭ private vojaĝi eksterlanden uzante la lingvon. En Facebook-enketo el 68 respondintoj entute 36 (52%) informis, ke ili praktike ekuzis Esperanton post malpli ol 20 lernhoroj, pliaj 13 (19%) post 20 ĝis 29 lernhoroj<ref>[https://www.facebook.com/questions/345655878818771/ Facebook/EsperantoLand-enketo]</ref>.

Eksperimentaj kaj neformalaj observadoj aludas, ke antaŭa lernado de Esperanto eĉ povas pozitive efiki al posta ekposedado de aliaj fremdaj lingvoj (oni nomas tion [[propedeŭtika efekto de Esperanto|propedeŭtika efekto]]). Realiĝis jam kelkaj provoj formale esplori la fenomenon: ekzemple grupo de studantoj, lernintaj dum unu jaro Esperanton kaj poste dum tri jaroj la [[Franca lingvo|Francan lingvon]], havis pli bonajn rezultojn ol kontrolgrupo, kiu lernis la Francan dum la tutaj kvar jaroj<ref>Williams, N. ''A language teaching experiment.'' Canadian Modern Language Review, 1965. Ĉapitro 22.1, pĝ. 26–28.</ref>. Similajn rezultojn oni akiris ankaŭ kiam la dua lingvo estis la [[Japana lingvo|Japana]] aŭ malplilongiginte la eksperimenton je duono. Tamen, la menciita studo ne skribas, kiel progresas studantoj, kiuj lernis en la unua jaro alian lingvon ol Esperanton, ekzemple [[Latino]]n.

Kvankam Esperanto estas instruata de iuj universitatoj, ekzemple ĉe la [[Masaryk-Universitato]] en [[Brno]] ([[Ĉeĥujo]]), plej ofte homoj lernas ĝin mem, pere de korespondaj aŭ [[plurmedio|plurmediaj]] kursoj (kaj [[poŝto|poŝte]] kaj [[retpoŝto|retpoŝte]]), pere de [[retejo]]j kiel ''[[lernu!]]'', aŭ en lokaj kluboj de Esperanto. Laŭ Facebook-enketo inter 163 respondintoj 13 (8%) lernis la lingvon en universitata (9), popolaltlerneja (2) aŭ lerneja (2) kurso, 96 (59%) memstare per libro (55) aŭ interrete (41), 47 (29%) en kurso de klubo aŭ unuopulo; 4 (2%) lernis en la familio denaske aŭ poste<ref>[https://www.facebook.com/questions/409467079104317/ Facebook/EsperantoLand]</ref>. Konstateblas sume, memlernado kaj kluba instruado liveras {{ĉ.|90%}} de la Esperanto-parolantoj de la enketo. Lernolibroj kaj aliaj helpiloj por memlernantoj ekzistas en pli ol cent lingvoj.

[[Duolingo]] <ref>(eo, de) Lu Wunsch-Rolshoven, [https://blogs.taz.de/infrakulturen/komuna-lingvo-por-homoj-el-la-tuta-mondo/ Komuna lingvo por homoj el la tuta mondo], TAZ, la 1-an de decembro 2021</ref> ofertas Esperanto-kursojn jam en kvar lingvoj, angla, franca, hispana kaj portugala. Ĉiujare proksimume 800.000 homoj tie trastudas almenaŭ unu Esperanto-lecionon. Kurso en la ĉina estas en preparo.

==== Ofertantoj de Esperanto-lerniloj kaj lingvo-helpiloj. ====
{{Ĉefa|Listo de ofertataj Esperanto-lerniloj}}

Ekde la [[1990-aj jaroj]], ĉefe pro la apero de la [[interreto]], signife kreskas la nombro de [[Listo de ofertataj Esperanto-lerniloj|ofertoj pri lernado de Esperanto]], vortaroj, lernhelpiloj, tradukiloj ktp. Tiuj ofertoj venas ĉu de profesiaj komercaj ofertantoj, ĉu de privataj ofertantoj kaj senprofitaj organizaĵoj. Ŝajnas, ke ĉe ofertantoj de malalta nombro de lingvoj (ĝis 20), Esperanto estas malofta, sed kun la kreskanta nombro la ŝanco de inkluziviĝo de Esperanto plialtiĝas kaj ekde 40 ofertataj lingvoj la ĉeesto de Esperanto inter ili estas tre ofta.

==== Specifeco de lernado ====
Komparajn esplorojn pri tempo de lernado de diversaj lingvoj oni faris en la Universitato de Paderborn (Germanio). Kadre de tiu esplorado oni determinis la tempon de lernado de francolingvaj studantoj ĝis certa nivelo.

Atingi tiun nivelon bezonas la sekvantan kvanton de horoj<ref name="Grin2006">{{citaĵo el gazeto |doi=10.1075/lplp.30.2.10cor |dato=2006 |volumo=30 |numero=2 |paĝo=81 |aŭtoro=François Grin |titolo=L’enseignement des langues étrangères comme politique publique |url=https://web.archive.org/web/20160310001920/ladocumentationfrancaise.fr/var/storage/rapports-publics/054000678.pdf |lingvo=fr |formato=PDF |verko=Language Problems and Language Planning |citaĵo={{krampo|P}}our atteindre ce niveau, {{formatnum:2000 heures}} d’études de l’allemand produisaient un niveau linguistique équivalent à {{formatnum:1500 heures}} d’étude l’anglais, {{formatnum:1000 heures}} d’étude de l’italien et{{tripunkto}}{{formatnum:150 heures}} d’étude de l’espéranto | issn=0272-2690 }}</ref>:
* germana 2000 horoj;
* angla 1500 horoj;
* itala 1000 horoj; kaj por
* Esperanto 150 horoj.

La facileco de lernado de Esperanto havas sekvantajn ĉefajn kaŭzojn:
* Simpla gramatiko kaj malĉeesto de esceptoj. Esperanto ne havas neregulajn verbojn, pasintan, nunan kaj estontan tempon oni kreas unumaniere.
* Fonetika ortografio. En vortaroj ne bezonas sciigi prononcon.
* Normaj manieroj de vortfarado. El malgranda kvanto de radikoj oni kreas per uzo de prefiksoj kaj sufiksoj grandan kvanton de derivataj vortoj. Tio akre malpliigas la kvanton de radikoj por rememori.
* Kategorio gramatika de vortoj (escepte prepozicioj, numeraloj kaj interjekcioj) estas markita per sufikso kaj finaĵo. En vortaroj ne bezonas sciigi genron kaj deklinacion de nominativoj, konjugacion de verboj ktp.

Dum lernado de Esperanto la gramatikaj problemoj rapide malaperas. Tio estas (kune kun la facileco) grava specifeco de Esperanto kompare kun naciaj lingvoj. Dank'al tio la lernantoj povas koncentri al [[vortprovizo]] kaj [[vortuzo]].

Vortuzo estas grava parto de ĉiu lingvo. Ekzemple "ludejo" (kampo por ludo de infanoj) en la germana estas "ludloko", "ludplaco" (Spielplatz), en la angla "ludbazo" (playground), en la hungara "ludspaco", "ludplaco" (játszótér), en la rusa "infana placeto" (детская площадка) ktp.

=== Oficiala statuso ===
Esperanto estas oficiala lingvo de neniu ŝtato, kvankam komence de la [[20-a jarcento]] ekzistis planoj estigi [[Moresneto]]n kiel entute unuan Esperantan ŝtaton kaj sur la mallonge ekzistanta [[artefarita insulo|artefarita]] [[Insulo de la Rozoj]] ekzistis en la jaro [[1968]] [[mikronacio]], uzanta Esperanton kiel sian oficialan lingvon. Tiu tamen servas kiel oficiala laborlingvo por kelkaj (plejofte Esperantaj) senprofitaj [[ne-registara organizaĵo|neregistaraj organizaĵoj]]<ref>CHRDLE, Petr. ''Profesia uzo de Esperanto kaj ĝiaj specifaj trajtoj.'' Dobřichovice: KAVA-PECH, 1995. 40 pĝ. ISBN 80-85853-16-7.</ref>. Esperanto ankaŭ estas ununura agnoskita [[artefarita lingvo|artefarita]] [[liturgio|liturgia]] lingvo de la [[Katolika eklezio]]<ref name="vatikan1" /><ref name="vatikan2" /><ref name="vatikan3" />.

==== UNESCO ====
En la jaro [[1954]] la Ĝenerala Asembleo de [[UNESCO]] agnoskis, per la tiel nomita [[rezolucio de Montevideo]], ke la rezultoj atingitaj de Esperanto kongruas kun celoj de la organizaĵo. Sekve de tio oni estigis oficialajn rilatojn inter UNESCO kaj la [[Universala Esperanto-Asocio]], kiu iĝis neregistara membra organizaĵo en la kategorio B<ref>''List of NGOs maintaining official relations with UNESCO.'' UNESCO. Citita je 2007-09-01. http://erc.unesco.org/ong/ONGlist_p.asp?language=E {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20120911141122/http://erc.unesco.org/ong/ONGlist_p.asp?language=E |date=2012-09-11 }}. (Angle.)</ref>. Kunlaboro inter ili daŭras: jare [[1977]] la ĝenerala direktoro de UNESCO [[Amadou-Mahtar M'Bow|Amadou-Mahtar M´Bow]] prezentis sian parolon dum la [[62-a Universala Kongreso de Esperanto]] en [[Islando|Islanda]] [[Rejkjaviko]]. En [[1985]] la Ĝenerala Asembleo de UNESCO instigis la membrajn ŝtatojn kaj internaciajn organizaĵojn enkonduki studprogramojn pri la lingva problemo kaj Esperanto en lernejoj, kaj studi eblon eluzi la lingvon en internaciaj rilatoj. Universala Esperanto-Asocio havas konsilajn rilatojn kun la [[Unuiĝintaj Nacioj]] (UN), [[UNICEF]], [[Konsilio de Eŭropo]], [[Organizaĵo de Amerikaj Ŝtatoj]] (OAS) kaj [[Internacia Organizaĵo por Normigado]] (ISO)<ref name="unesco-rezoluce" /><ref name="esperantic">TONKIN, Humphrey – FETTES, Mark. ''About Esperanto.'' (Eldonserio Esperanto Document, 43a seriero.) Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio, 1996. 16 pĝ. Atingita je 2008-04-12. http://www.esperantic.org/ced/espe.htm {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20080514130501/http://www.esperantic.org/ced/espe.htm |date=2008-05-14 }} (Angle).</ref>.

==== Herzberg – die Esperanto-Stadt ====
Ekde [[2004]] en la [[Germanujo|Germana]] urbo [[Herzberg am Harz]], funkcias la [[Interkultura Centro Herzberg]]. Ekde la [[11-a de julio|11-a de Julio]] [[2006]], surbaze de decido de la urba konsilantaro, [[Herzberg am Harz]] oficiale nomiĝas ''Esperanta urbo (Herzberg am Harz{{spaceto}}– die Esperanto-Stadt/La Esperanto-urbo)'', kio ligiĝas kun organizado de kulturaj kaj klerigaj aranĝoj kun rilato al Esperanto. Herzberg estas [[Partnera urbo|partnerurbo]] de la [[Polujo|Pola]] urbo [[Góra]], iliaj interŝanĝoj realiĝas Esperante.

=== Uzo ===
==== Renkontiĝoj kaj vojaĝado ====
Esperanto reprezentas utopion de mondo de [[interkultura dialogo]], [[tutmonda edukado]] kaj [[Semajno de Internacia Amikeco|internacia amikeco]], 

Ĉiujare okazas centoj da internaciaj konferencoj kaj renkontiĝoj– sen [[Interpretado (tradukado)|interpretistoj]]. La plej grandaj estas la [[Universala Kongreso de Esperanto|Universalaj Kongresoj de Esperanto]], lastafoje organizitaj en la urboj [[Fortalezo]], [[Brazilo]] ([[2002]]); [[Gotenburgo]], [[Svedujo]] ([[2003]]); [[Pekino]], [[Ĉinujo]] ([[2004]]); [[Vilno]], [[Litovujo]] ([[2005]]); [[Florenco]], [[Italujo]] ([[2006]]); [[Jokohamo]], [[Japanujo]] ([[2007]]); [[Roterdamo]], [[Nederlando]] ([[2008]]); [[Bjalistoko]], [[Polujo]] ([[2009]]); [[Havano]], [[Kubo (lando)|Kubo]] ([[2010]]); [[Kopenhago]], [[Danio]] ([[2011]]). Ekde [[1938]] estadas organizataj ankaŭ [[Internacia Junulara Kongreso|Internaciaj Junularaj Kongresoj]]. La unua simpozio de Esperantistoj el [[Arabo|Arabaj]] landoj, [[Mezorienta Esperanto-Kunveno]], okazis en [[Amano]] jare [[2000]], la kvina [[Tut-Amerika Kongreso de Esperanto|Tutamerika kongreso]] jare [[2001]] en [[Meksikurbo]] kaj [[Azia Kongreso de Esperanto|Azia kongreso]] en [[Seulo]] jare [[2002]].

[[Pasporta Servo]] estas servo subtenanta uzon de Esperanto por [[vojaĝado]]. Ĝin prizorgas la [[Tutmonda Esperantista Junulara Organizo]]. Ties fundamento estis ĝis 2008 ĉiujare eldonata libreto, enhavanta adresojn de {{ĉ.|1300 gastigantoj}} el 89 ŝtatoj (laŭ la eldono el [[2007]]), provizantaj senpagan loĝigon por vojaĝantoj parolantaj Esperanton. Ekde [[2009]] la servo disponeblas baze en elektronika formo, interrete, tamen presita listo de gastigantoj ankaŭ estas presota<ref>KIEFTE, Joop. ''Pasporta Servo 2.0&nbsp;– Internacia gastiga servo per Esperanto.'' Eldonis Pasporta Servo. Citita je 2009-06-21. http://www.pasportaservo.org (Esperante).</ref>.

==== Esploro kaj bibliotekoj ====
[[Dosiero:La biblioteko de la Hispana Esperanto-Muzeo (2006-04-23).jpg|eta|dekstra|La biblioteko de la [[Muzeo de Esperanto de Subirats]] disponas pli ol 10 000 librojn kaj 13 000 jarkolektojn de Esperantaj [[gazeto]]j]]
En multaj universitatoj Esperanto estas parto de lingvosciencaj kursoj, iuj proponas ĝin kiel sendependan studfakon. Precipe estas rimarkinda la [[Eötvös Loránd Tudományegyetem|Universitato Eötvös Loránd]] en [[Budapeŝto]] kun sekcio de [[Esperantologio]] en la Instituto de Ĝenerala kaj Aplikita Lingvoscienco, kaj la [[Universitato Adam Mickiewicz]] en [[Polujo|pola]] [[Poznano]] kun postdiplomaj studoj pri [[interlingvistiko]]<ref>PIRLOT, Germain. ''Esperanto en universitatoj.'' Universala Esperanto-Asocio, eldonita 2003-04-17. Citita 2008-08-15. https://uea.org/agadoj/instruado/pirlot.html {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20121222105543/http://uea.org/agadoj/instruado/pirlot.html |date=2012-12-22 }} (Esperante).</ref>. La bibliografio de la [[Usono|Usona]] Asocio de Modernaj Lingvoj registras ĉiujare pli ol 300 fakajn publikaĵojn pri Esperanto. La biblioteko de la [[Esperanto-Asocio de Britio|Esperanto-Asocio de Britujo]] enhavas pli ol 20 mil pecojn. Signifa tutmonda esplorcentro kaj arkivejo estas [[CDELI|Centro de Dokumentado kaj Esploro pri la Lingvo Internacia (CDELI)]], kio estas parto de la urba biblioteko de [[La Chaux-de-Fonds]] en [[Svislando]]. Ĝi konservas librojn, periodaĵojn kaj diversajn eldonaĵojn ne nur en Esperanto, sed ankaŭ en aliaj planlingvoj. [http://www.cdeli.org CDELI] krom esti arkivejo kaj esplorejo por interlingvistoj, historiistoj, esperantologoj kaj alifakaj esploristoj, okazigas ankaŭ kursojn kaj seminariojn. Al pluaj grandaj bibliotekoj apartenas la [[Biblioteko Hector Hodler]] en [[Rotterdam|Roterdamo]] en la [[Centra Oficejo de UEA|Centra Oficejo de Universala Esperanto-Asocio]], [[Germana Esperanto-Biblioteko]] en la urbo [[Aalen|Aleno]] aŭ la biblioteko de la [[Esperantomuzeo kaj Kolekto por Planlingvoj]] en [[Vieno]], kiu estas parto de la [[Aŭstruja Nacia Biblioteko]]. La bibliotekoj en Vieno kaj Aleno liveras informojn pri siaj kolektoj ankaŭ [[interreto|perrete]] kaj atingeblas pere de la interŝtata interbiblioteka pruntservo.

==== Profesiaj kontaktoj kaj fakaj interesoj ====
{{Ĉefartikolo|Esperanto-asocio}}
Organizaĵoj por Esperanto-parolantoj inkluzivas tiujn por [[kuracisto]]j, [[verkisto]]j, [[fervojisto]]j, [[sciencisto]]j, [[muzikisto]]j kaj multaj aliaj. Ili eldonas [[revuo]]jn, organizas [[konferenco]]jn kaj helpas disvastigi la lingvon por profesia kaj faka uzo. [[Akademio Internacia de la Sciencoj]] (AIS), faciligas kunlaboron sur la [[universitato|universitata]] nivelo. Originalaj kaj tradukitaj verkoj aperas pri [[astronomio]], [[informadiko]], [[botaniko]], [[kemio]], [[juro]] aŭ [[filozofio]]. En [[2009]] UEA lanĉis per [[Origin of Species|La origino de specioj]] de [[Charles Darwin|Darvino]] serion de sciencaj klasikaĵoj, “Scienca Penso”. Proprajn organizaĵojn havas interalie [[Esperantistaj blinduloj|blinduloj]], [[skolto]]j, [[ŝako|ŝakistoj]], [[goo|go-ludantoj]], kaj [[kato|katamantoj]]. [[Tutmonda Esperantista Junulara Organizo]], la junulara sekcio de UEA, organizas internaciajn kunvenojn kaj eldonas periodaĵojn. [[Budaismo|Budaanoj]], [[ŝintoismo|ŝintoismanoj]], [[katoliko]]j, [[protestanto]]j, [[kvakero]]j, [[bahaismo|Bahaanoj]], [[spiritismo|spiritistoj]] kaj [[ateismo|ateismanoj]] havas siajn organizaĵojn, kaj multaj soci-aktivaj grupoj uzas la lingvon. En [[Sennacieca Asocio Tutmonda]] kunagas diversaj laboristaj tendencoj. Ankaŭ multaj aliaj asocioj uzas Esperanton.

=== Esperanto-komerco ===
Esperanta komerco jam vivas sporade de multaj jaroj. Laŭ esploroj de la franca Ĉambro de Komerco en 1921, Esperanto estus la plej bona lingvo por la komerco. La [[New York Times]] raportis pri tio en 2012<ref>[http://mesg2012.blogspot.com/2012/12/french-business-would-use-esperanto-but.html Paris business men would use Esperanto]</ref>.

En 1985, fondiĝis la [[Internacia Komerca kaj Ekonomia Federacio|Internacia Komerca kaj Ekonomia Federacio (IKEF)]], kies prezidanto estas Sinjoro WANG Tian-Yi ekde 2013<ref>{{Citaĵo el la reto |url=https://www.ikef-esperanto.net/ |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2018-04-08 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20180408225134/https://www.ikef-esperanto.net/ |arkivdato=2018-04-08 }}</ref>.

=== Statistiko de Esperantujo ===
{{Ĉefartikolo|Statistiko de Esperantujo}}
Konstateblas, ke Esperanto ĝis nun atingis lokon inter la unuaj 50 lingvoj de la mondo laŭ la ofteco de uzado en internacia komunikado. En Vikipedio ĝi ekzemple okupas lokon 32 laŭ la nombro de artikoloj<ref>[https://meta.wikimedia.org/wiki/List_of_Wikipedias#100_000.2B_articles List of Wikipedia], 2015-06-15</ref> kaj lokon 43 laŭ la paĝovizitado<ref>[http://stats.wikimedia.org/EO/Sitemap.htm Vikipedioj], 2015-06-15. 10 711 paĝorigardoj ĉiuhore</ref> (junio 2015).

En Litovio kaj Hungario ĝi estas lingvo n-ro 16 laŭ la nombro de loĝantoj, kiuj scias diversajn fremdlingvojn. Esperanto estas unu el dek lingvoj, kiujn la ĉina registaro uzas en sia [http://esperanto.china.org.cn/ oficiala novaĵretejo], kaj unu el sesdeko da lingvoj, kiujn la papo uzis ĝis 2012 por saluti la kredantojn dum pasko kaj kristnasko. Google ofertas Esperanton kiel unu el 41 serĉlingvoj kaj ĝi estas unu el sesdeko da traduklingvoj ĉe Google Translate.

Kelkloke Esperanto havas pli favoran aŭ pli malfavoran pozicion: En la frazaro kun tradukoj [[Tatoeba]] ĝi kun pli ol 223 000 frazoj okupas la duan lokon post la angla (marto 2013). En Hungario ĝi estis almenaŭ en 2004 la tria lingvo (post la angla kaj la germana), pri kiuj studentoj k.a. ekzameniĝis en apartaj ŝtataj ekzamenoj.

Aliflanke la ''internacia'' lingvo Esperanto havas malpli bonan lokon, se oni komparas ĝian parolantaron kun ĉiuj ''naciaj'' lingvoj; ekzemple laŭ la nombro de denaskaj kaj poste eklernintaj parolantoj Esperanto havas lokon 165 inter la lingvoj, en kiuj ekzistas Vikipedio; tiu rilato tamen ne multe gravas, ĉar la intenco de Esperanto estas faciligi la internacian komunikadon, ne la nacian<ref>Statistiko de Esperantujo: [[Statistiko de Esperantujo#Komparo kun aliaj lingvoj|Komparo kun aliaj lingvoj]]</ref>.

La rilato inter la uzado de Esperanto kaj de la angla estas tre proksimume 1:1000. Ekzemple la rilato inter la vizitado de anglalingvaj kaj esperantlingvaj paĝoj de Vikipedio estas 1:1060 (aŭg. 2012), la rilato inter la nombroj de parolantoj de ambaŭ lingvoj en Litovio estas {{ĉ.|1:700}} (laŭ censo 2001) kaj la rilato inter la libroj ĉiujare eldonataj estas {{ĉ.|1:4000}} ({{ĉ.|2006}}; kp. [[Statistiko de Esperantujo#Nombra rilato Esperanto - angla|Nombra rilato Esperanto - angla]]).

==== Aliaj planlingvoj ====
Proksimume 0,5 ĝis 1% de ĉiuj parolantoj de planlingvo parolas alian planlingvon ol Esperanto, {{ĉ.|99%}} parolas Esperanton (laŭ [[Statistiko de Esperantujo#Aliaj planlingvoj|censoj en Rusio kaj Hungario]]).

== Esperanto kiel vivanta lingvo ==
Vidu [[Denaskaj Esperanto-parolantoj#Esperanto-denaskularo kaj Esperanto kiel "vivanta lingvo"|Denaskaj Esperanto-parolanto]], ''[[Esperanto sen antaŭjuĝoj]]'', Prelego de [[Federico Gobbo]] [https://www.youtube.com/watch?v=C8bkoNLjKrM “Esperanto kiel Vivanta Lingvo”] ([[YouTube]]-filmeto) kaj filmo [[Esperanto estas...|''Esperanto estas...'']].

Pli ĝenerale notindas, ke [[artefarita lingvo]] ja povas esti vivanta; kaj ke tiu atribuo tute kaj sole dependas de la daŭra uzado, praktiko kaj apliko de ĝia lingvanaro. La Instituto pri Lingvistiko de la [[Hungara Scienca Akademio]] raportis en 2004<ref name="hu-lernejo">[http://www.eszperanto.hu/hu-lernejo.htm eszperanto.hu]</ref>, ke la unuanima opinio de la „gvida stabo” de la Instituto estas, ke "Esperanto apartenas al la kategorio de vivanta lingvo, laŭ kiu Esperanto estas
* tre normaligita,
* tre socialigita,
* neetna vivanta lingvo kiu plenumas ĉiujn eblajn lingvajn funkciojn en duaranga lingvokomunumo kaj samtempe rolas kiel peranta lingvo.”<ref>(eo) István SZABOLCS, ''[https://esperantohea.hu/konferenco-de-poliglotoj-en-budapest-2023-prelego-pri-esperanto-kaj-hungario/ Konferenco de poliglotoj en Budapest 2023 – Prelego pri Esperanto kaj Hungario]'', [[Hungaria Esperanto-Asocio|HEA]], la 3-an de decembro 2023</ref>
Tamen estas [[Kontraŭuloj de Esperanto|kontraŭuloj]] kiuj kiel publikaj personoj laŭplaĉe asignas al Esperanto la kategorion de [[mortinta lingvo]] (vidu [[#Eraroj kaj mitoj pri Esperanto]]). Sufiĉe ofte, eĉ esperantistoj pere de siaj propraj sintenoj kaj praktikoj al ilia lingvo, demonstras ke ili ne distingas nete inter Esperanto kiel vivanta lingvo kaj aliaj [[Lingva projekto|lingvaj projektoj]] (kaj specife temas pri facilanimaj [[Proponitaj reformoj de Esperanto|proponoj]] al [[lingva reformo]] (interalie vidu [[Principaro de Frostavallen#VI. KVALITO|Principaro de Frostavallen]])). Tiuj projektoj ankoraŭ tute aŭ ne sufiĉe maturiĝis al nivelo de vivanta lingvo ĉar mankas al ili lingvanara komunumo, kulturo, aŭ simple kritika kvanto da ĉiaspece praktika uzado. En ĉiu vivanta lingvo tiu lingvouzado estas la sole definitivo por decidigi kaj restarigi sur ĉiuj lingvaj punktoj. Laŭ la vortoj de Zamenhof, "tiun severan unuecon, kiu por lingvo estas multe pli necesa, ol ĉiu ŝajna aŭ eĉ vera perfekteco"

[[Esperanta Civito]] argumentas, ke [[raŭmismo]] "aplikas al Esperanto la modernan lingvistikan principon, laŭ kiu vivanta lingvo estas kaj komunikilo kaj identigilo"<ref>[http://www.esperantio.net/index.php?id=8 Raŭmismo]</ref>. La raŭmistoj vidas en Esperanto ne nur simplan komunikilon, sed perilon por [[arto]] kaj [[kulturo]], samkiel identigilon<ref>Noto: tiu de la grupa identeco, kies ligo estas la fido je la valoroj de egaleco alportitaj de la internacia lingvo Esperanto.</ref> de nova [[Transnaciismo|transnacia]] komunumo<ref>(germana) ''[http://destobesser.com/article/civitas-esperantica Civitas Esperantica]'', destobesser.com, la 16-an de oktobro 2016, alirite la 24-an de septembro 2018.</ref>, perceptata kvazaŭ [[Diasporo|diaspora]] lingva [[malplimulto]], al kiu iu aliĝas laŭ tute libera elekto<ref>Por kompreni la evoluon de Esperanto en la dua jarcento - el "Esperanto 125", p. 3, [[Heroldo de Esperanto]], nro 7 (2286), julio 2018.</ref>, kio proksimigas ĝin al [[popolo]] (ne kiel ''ethnos'', sed jam kiel ''demos''), en kiu eblas trovi ĉiun filozofian aŭ politikan tendencon<ref>(eo) [https://www.esperantio.net/index.php?id=4256 Raŭmistojn ne surprizas rasismo ene de UEA], HeKo n-ro 758 7-A, la 25-an de marto 2021.</ref>.

Efektive, por konvinki siajn skeptikajn kolegojn, ke Esperanto ja estas vivanta lingvo, eblas aĉeti por ili portempan abonon al [[Esperanto-revuo|esperantlingva revuo]], por ke ili propraokule vidu, ke Esperanto estas tute normala fenomeno de tute normala kaj funkcianta lingvo.

== Gramatiko ==
{{Ĉefartikolo|Gramatiko de Esperanto}}
En sia [[Unua Libro|"Unua Libro"]] de Esperanto ([[1887]]) Zamenhof prezentis la gramatikon per [[16 reguloj]], kiuj kompreneble ne klarigas ĉiujn detalojn de la lingvouzo. Tiu ĉi gramatiko eniris en la sistemdokumenton "[[Fundamento de Esperanto]]", kiu, laŭ decido de la [[1-a UK 1905|unua Universala Kongreso en 1905]], garantiu la kontinuecon de la [[Lingvoevoluo de Esperanto|lingvoevoluo]].

La vortofarado estas ekstreme [[Aglutina lingvo|aglutina]]: [[sufikso]]j, [[prefikso]]j, kaj [[Kunmetita vorto|kunmetado]] de radikoj estas abunde uzataj. Ĉiuj [[morfemo]]j estas nevariaj. La ĉefaj vortospecoj havas proprajn karakterajn finaĵojn: ''-o'' por [[substantivo]]j, ''-a'' por [[adjektivo]]j, ''-e'' por [[adverbo]]j, kaj ses finaĵojn por la ses bazaj formoj de verbo.  Por verbaj finaĵoj sufiĉas: -i por infinitivoj, -as por prezenco, -is por pasinta tempo, -os por estonta tempo, -u por imperativoj, -us por kondicionaloj, kaj ses pluaj (tri aktivaj — -ant- -int- -ont- respektive presenca, pasinta kaj estonta — kaj tri pasivaj, -at- -it- -ot-) al ĉiuj kiuj aldoniĝas sufikse adjektiva aŭ adverba finaĵo) por participoj. Ankaŭ ekzistas akuzativa sufikso -n en esperanto. Radikoj estas libere kombineblaj kun gramatikaj finaĵoj. Substantivoj kaj adjektivoj havas du [[kazo]]jn kaj du [[Gramatika nombro|nombrojn]]; verboj havas kvin finitivajn formojn kaj [[infinitivo]]n, krom ses participoj (kiuj morfologie estas adjektivoj). [[Gramatika akordo|Akordo]] inter verbo kaj subjekto ne ekzistas. La [[Sintakso|sintaksa]] rilato inter frazeroj estas markata per kazo kaj [[prepozicio]]j, ne per vortordo, kiu estas plejparte libera.

== Specifaj trajtoj ==
[[Dosiero:Flag of Esperanto.svg|eta|240px|dekstra|Ŝildo [[Esperanto-flago|flagforma]], '''simbolo de Esperanto''', uzata por signi i.a. la esperanto-version en plurlingva eldonaĵo.]]

Laŭ iuj, la strukturoj de Esperanto subtenas la naturan emon de la homa [[pensado]] al [[analogio]] kaj estas pli trarigardeblaj ol tiuj de la plej multaj [[etno|etnaj]] lingvoj. Tre produktiva sistemo de [[vortfarado]] garantias jam en frua stadio de la lingvolernado nuancitajn esprimeblecojn. Sekve fruaj sukcesoj emocie motivas la lernanton progresi. Eĉ estante sendube relative facile lernebla kompare al aliaj lingvoj, Esperanto tamen havas ankaŭ nefacilajn partojn<ref>Stephan McGill, ''[https://ia601608.us.archive.org/15/items/Esperanto-UEA_2011_n1246_apr/Esperanto-UEA_2011_n1246_apr.pdf Projekto 'esperanto125']'', revuo Esperanto (UEA), 1246 (4) aprilo 2011, p. 77</ref>.

=== Rapida lernado ===
{{Ĉefartikolo|Rapida lernado de Esperanto}}
Tial {{Mankas fonto|la sama lernintenso ebligas akiri kompareblan lingvan nivelon en kompare tre malgranda ono de la tempo necesa por etna lingvo.|dato=julio 2018}}

Ĝenerale pluraj monatoj da studado de Esperanto egalas kelkajn jarojn da lernado de lingvoj kiel la angla aŭ la franca.<ref>Kp. Pierre Janton, ''Esperanto: lingvo - literaturo - movado'', UEA, Rotterdam, 1988, paĝ. 105.</ref>

Pro la domino de eŭropdevenaj vortradikoj, ekzemple azianoj bezonas pli da lernotempo, tamen {{Mankas fonto|malpli ol por alia azia lingvo.|dato=julio 2018}}

== Vortoj ==
La vortoj devenas de diversaj lingvoj. La plejparto venis kaj venas el la ĉefaj eŭropaj lingvoj - precipe el la [[latina lingvo|latina]], la [[itala lingvo|itala]], la [[franca lingvo|franca]], la [[germana lingvo|germana]] kaj la [[angla lingvo|angla]]. Pro la internaciemo, multaj etimoj apartenas al pluraj lingvoj eĉ se la konkreta formo en Esperanto similas pli al tiu de unu lingvo. En Esperanto preskaŭ ĉiuj vortoj havas originon en aliaj lingvoj, kaj laŭdifine neniu vorto havas historion komencantan pli frue ol 1887<ref>(en) [[Marc van Oostendorp]], ''[http://www.vanoostendorp.nl/interlinguistiek/esse.html A note on exceptional syllable structure in esperanto]''.</ref>.

=== Etimaj ekzemploj ===
* '''el la [[Latinida lingvaro|latinidaj lingvoj]]:'''
*'''[[latina lingvo|el la latina]]:''' ''abio, akvo, okulo, sed, tamen''
*'''[[franca lingvo|el la franca]]:''' ''butiko, ĉe, ĉevalo, dimanĉo, fermi, frapi''
*'''[[itala lingvo|el la itala]]:''' ''ĉielo, fari, voĉo''
*'''[[portugala lingvo|el la portugala]]:''' ''saŭdado''
*'''[[latinida lingvaro|pluraj]]:''' ''facila, fero, tra, verda''
* '''el ĝermanaj lingvoj:'''
*'''[[germana lingvo|el la germana]]:''' ''baldaŭ, bedaŭri, haŭto, hundo, jaro, nur''
*'''[[angla lingvo|el la angla]]:''' ''ŝi, birdo, mitingo, spite, suno, ŝarko, teamo''
*'''[[sveda lingvo|el la sveda]]:''' ''ju. des''
*'''[[ĝermana lingvaro|pluraj]]:''' ''bildo, fiŝo, fremda, grundo, halti, hasti, hundo, ofta, somero, ŝipo, vintro''
*'''el slavaj lingvoj:'''
*'''[[pola lingvo|el la pola]]:''' ''celo, ĉu, krado, luti, moŝto''
*'''[[rusa lingvo|el la rusa]]:''' ''barakti, serpo, vosto''
*'''[[slava lingvaro|pluraj]]:''' ''klopodi, krom, prava''
*'''el pliaj [[Hindeŭropa lingvaro|hindeŭropaj lingvoj]]:'''
*'''[[greka lingvo|el la greka]]:''' ''hepato, kaj, biologio, politiko, katolikoso''
*'''[[litova lingvo|el la litova]]:''' ''du, tuj''
*'''[[sanskrito|el sanskrito]]:''' ''budho, nirvano, pado''
*'''[[armena|el la armena]]:''' ''[[gavito]], [[ĥaĉkaro]]''
*'''el la [[Finn-ugra lingvaro|finno-ugra grupo]] de la [[Urala lingvaro|uralaj lingvoj]]'''
*'''[[samea lingvo|el la samea]]:''' ''[[boaco]], [[jojko]], samea''
*'''[[finna lingvo|el la finna]]:''' ''lirli, saŭno''
*'''[[hungara lingvo|el la hungara]]:''' ''cinci, ĉako, ĉardo, ĉardaŝo, ĉuro''
*'''el [[Ŝemida lingvaro|ŝemidaj lingvoj]]:'''
*'''[[hebrea lingvo|el la hebrea]]:''' ''kabalo''
*'''[[araba lingvo|el la araba]]:''' ''kadio, kaido, magazeno, matraco, admiralo''<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=Sq0X4tmO8KA  Arabaj, persaj kaj turkaj vortoj en Esperanto - Wael Almahdi] Prelego ĉe [[HEF]] en Jutubo. Alirita la 2an de Septembro 2023.</ref>
*'''el aliaj lingvoj'''
*'''[[japana|el la japana]]:''' ''cunamo, hajko, haŝio, ĵudo, noo, sakeo, utao, zeno''
*'''[[ĉina|el la ĉina]]:''' ''maĝango, toŭfuo''
*'''[[korea|el la korea]]:''' ''kimĉio, makolio, tekvondo''
*''' [[havaja lingvo|el la havaja]]:''' ''[[ukulelo]], [[vikio]]''
*''' [[Esperantigo de vortoj el maoria fonto|el la maoria]]:''' ''[[Keo (birdo)|keo]], [[kivio]]''

=== Vortelektaj principoj ===
La tagoj de la semajno estas el la latinidaj lingvoj laŭ la francaj vortoformoj (''dimanĉo, lundo, mardo.'' sed ''sabato'' el la hebrea), multaj partoj de la korpo laŭ la latinaj (''hepato, okulo, brako, koro, reno''), kaj la unuoj de tempo el la ĝermanaj lingvoj laŭ formoj germanaj (''jaro, monato, tago''). La nomoj de animaloj kaj vegetaloj ĉefe venas de la [[scienca nomo|sciencaj nomoj]].

Kiel jam supre estis videble, oni povas klarigi multajn vortojn per pli ol unu devenlingvo (vidu ankaŭ "[[Etimologia Vortaro de Esperanto]]" de [[Ebbe Vilborg]]).
* '''abdiki''' laŭ angla, franca, itala kaj latina
* '''abituriento''' laŭ germana kaj rusa
* '''ablativo''' laŭ latina, angla, franca, itala kaj hispana, sed ĝi ankaŭ estas konata al germanaj lingvistoj kaj lingvoŝatantoj
* '''funto''' laŭ pola, rusa, jida kaj germana
* '''ŝnuro''' laŭ germana, pola kaj ĉeĥa

Plue, Zamenhof zorgeme kreis malgrandan bazon de radikaj vortoj kaj
afiksoj per kiu plia multo da vortoj estas konstruita. Pro tio, oni povas
esprimi sin flue post lernado de malgranda vortprovizo (eble 500-2000
vortoj kaj afiksoj).

Kvankam Zamenhof klopodis internaciigi Esperanton, ĝi estas eŭropeca pro sia
vortaro. Tiu trajto ne apartenas sole al Esperanto: la plejmulto de la projektoj de internaciaj lingvoj uzas la eŭropajn komunajn vortojn. La ĉefa diferenco inter Esperanto
kaj aliaj planlingvoj devenas de la ne-eŭropeco de la [[gramatiko]], kaj tiun
ne-eŭropecon Zamenhof mem agnoskis kiel volan penon de li. La vorteroj kun gramatika funkcio aperas memstare ene de la vortaro, tiel ke ĉiu teksto estas deĉifrebla eĉ sen helpo de aparta gramatika klarigo. Aliflanke, li alkonformigis la gramatikajn vortetojn (interalie la vortfinaĵojn) tiel ke la eŭropanoj eĉ ne bezonu konscii pri tiu ne-eŭropeca gramatiko de Esperanto.

=== Eroj ===
Ne ĉiuj [[vorto]]j de Esperanto havas [[signifo]]n rekte diveneblan pere de aliaj lingvoj. Kelkaj el ili estas [[Esperantaj idiotismoj]] indiĝene naskitaj en Esperantujo, ĉu pro zamenhofa kaprico, ĉu pro natura lingvo-evoluo inter la parolantaro.

Laŭforme (rimarku, ke la listo enhavas mikse vortojn tute kutimajn kaj vortojn foje uzatajn sed neoficialajn):

aliĝilo, [[edzo]], espo ([[slango]] por Esperanto), ĝi, [[kabei]], [[nifo]] (laŭ [[Angla lingvo|angla]] ''UFO''), pli, plej, [[ujo]], zamenhofa.

Oni ankaŭ povus aldoni la [[tabelvorto]]jn (inspiritaj de la rusaj escepte regulaj korelativoj) kaj la uzon de afiksoj kiel memstaraj vortoj ([[-ig-|igi]], [[-il-|ilo]], [[re-|ree]], [[-um-|umi]], ktp.).

Foje oni trovas la vortojn ''aliel'', ''alies'', ''[[-iĉ-]]'', ''kaŭ'' (= kaj + aŭ), kaj ''[[Seksneŭtrala homa triapersona pronomo#ri|ri]]'', sed tiuj ne konformas al la reguloj de la Fundamento. Temas ĉe ili aŭ pri nekonsciaj pekoj kontraŭ la reguloj aŭ pri intencaj reformprojektoj.

Laŭsignife:

[[krokodili|aligatori]], fundamento, [[memzorganto]], necesejo, [[krokodili|kajmani]], [[krokodili]], krokodilo, [[fina venko]], verda, verdo

== Alfabeto kaj ortografio ==
{{Ĉefartikolo|Esperanta alfabeto|Prononco de Esperanto}}
La literumado{{md}}aŭ ortografio{{md}}estas plej ofte unu [[fonemo]] por unu litero, kaj inverse.

Esperanto uzas la latinan [[alfabeto]]n kun ses aldonitaj literoj, iam nomataj “ĉapelitaj”: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, kaj ŭ. Ili estas inter la ok plej maloftaj literoj en Esperanto‑literumado<ref>{{citaĵo el retejo |arkivurl=https://web.archive.org/web/20160408183810/http://esperanto.davidgsimpson.com/studoj/literoj.pdf |arkivdato=2016-04-08 |url=http://esperanto.davidgsimpson.com/studoj/literoj.pdf |titolo=La Oftecoj de la Esperantaj Literoj |unua=David G. |lasta=Simpson |formato=PDF |dato=2007 |citaĵo=la ok plej maloftaj literoj estas ĉiom da la ĉapelitaj literoj{{tripunkto}}kune kun ''h'' kaj ''z'' |alirdato=2016-07-12 }}</ref>.

{| class="wikitable"
|-
| '''Litero''' || style="font-size:130%"| '''a''' || style="font-size:130%"| '''b''' || style="font-size:130%"| '''c''' || style="font-size:130%"| '''ĉ''' || style="font-size:130%"| '''d''' || style="font-size:130%"| '''e''' || style="font-size:130%"| '''f''' || style="font-size:130%"| '''g''' || style="font-size:130%"| '''ĝ''' || style="font-size:130%"| '''h''' || style="font-size:130%;line-height:140%"| '''ĥ''' || style="font-size:130%"| '''i''' || style="font-size:130%"| <center>'''j'''</center> || style="font-size:130%"| '''ĵ''' || style="font-size:130%"| '''k''' || style="font-size:130%"| '''l''' || style="font-size:130%"| '''m''' || style="font-size:130%"| '''n''' || style="font-size:130%"| '''o''' || style="font-size:130%"| '''p''' || style="font-size:130%"| '''r''' || style="font-size:130%"| '''s''' || style="font-size:130%"| '''ŝ''' || style="font-size:130%"| '''t''' || style="font-size:130%"| '''u''' || style="font-size:130%"| '''ŭ''' || style="font-size:130%"| '''v''' || style="font-size:130%"| '''z'''
|-
| '''[[Internacia Fonetika Alfabeto|IFA]]''' || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| ä || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| b || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| t͡s || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| t͡ʃ || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| d || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| e̞ || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| f || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| ɡ || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| d͡ʒ || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| h || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| x || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| i || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| j, i̯ || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| ʒ || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| k || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| l || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| m || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| n || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| o̞ || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| p || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| r || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| s || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| ʃ || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| t || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| u || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| u̯ || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| v || style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA"| z
|}

"ŭ" kutime aperas nur post "a" aŭ "e".

En Esperantlingvaj retpaĝoj estas tri ĉefaj manieroj skribi la ĉapelitajn literojn de Esperanto:
* veraj supersignaj literoj, preskaŭ ĉiam laŭ [[Unikodo]] (rekte aŭ per numeraj signoreferencoj), iafoje laŭ [[ISO 8859-3|Latino 3]]: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ.
* surogate laŭ la [[x‑sistemo]]: cx, gx, hx, jx, sx, ux.
: Tiu sistemo havas avantaĝojn kontraŭ la h-sistemo, se komputiloj prilaboras tekston.
* surogate laŭ la Zamenhofa [[h‑sistemo]]: ch, gh, hh, jh, sh, u.
*Tiu sistemo estis proponita de Zamenhof por kazoj, kiam ĉapelitaj literoj ne estas haveblaj. Kontraŭ la x-sistemo ĝi havas la avantaĝon, ke tekstoj estas pli facile legeblaj kaj ne aperas tiom strangaj, speciale al novuloj.

Ekzistas programoj, kiuj aŭtomate transigas vortojn skribitaj en la x-sistemo al vortoj skribitaj kun ĉapelitaj literoj. Dezirinde estas, ke pliaj programoj estos same kapablaj.

Kontraŭ la h-sistemo ofte estas argumentita, ke komputiloj povus miskompreni kelkajn vortojn. Ekzemploj: flughaveno, senchava, bushaltejo. Sed tiu argumento nuntempe ne vere gravas. Modernaj programoj povas enhavi vortareton kun listo de tiuj "problemaj" vortoj, ja nur estas tre malmultaj. Tiujn vortojn la programo ne transigu laŭlitere, sed laŭ tiu speciala vortlisto.

== Prononco ==
[[Dosiero:Patro_Nia_en_Esperanto_Jerusaleme_3.jpg|eta|La preĝo ''[[Patro nia|Patro Nia]]'' en la samnoma preĝejo en Jerusalemo, Israelo]]
Jen kelkaj oftaj frazoj, transskribitaj apude en la [[Internacia Fonetika Alfabeto]]:

{| width="550" style="text-align:left;"
|-
| ''Saluton.'' || {{IPA|[sa.ˈlu.ton]}}
|-
| ''Kiel vi fartas?'' || {{IPA|[ˈki.el vi ˈfar.tas]}}
|-
| ''Kiel vi nomiĝas?'' || {{IPA|[ˈki.el vi no.ˈmi.d͡ʒas]}}
|-
| ''Ĉu vi parolas Esperanton?'' || {{IPA|[ˈt͡ʃu vi pa.ˈro.las es.pe.ˈran.ton]}}
|-
| ''Mi ne komprenas vin.'' || {{IPA|[mi ne kom.ˈpre.nas vin]}}
|-
| ''Estas bela tago.'' || {{IPA|[ˈes.tas ˈbe.la ˈta.ɡo]}}
|}

{{Audio|Patro_nia_(PAD).ogg|Registraĵo de la preĝo ''Patro Nia''}}

== Lingvoevoluo ==
Vidu [[Lingvoevoluo de Esperanto]]

Kvankam Esperanto montriĝis plene taŭga por la celoj de la internacia komunikado, dum ĝia tuta historio ne mankis proponoj reformi detalojn. En la jaro [[1908]] el reformprovo rezultis nova lingvoprojekto, kaj fine aparta planlingvo: [[Ido (lingvo)|Ido]]. Kontraste al ĝi Esperanto de 1887 ĝis hodiaŭ evoluis sen radikalaj ŝanĝoj, sed malrapide kaj kontinue. Tiu (iam preskaŭ ne rimarkata, iam akre pridisputata) [[lingvoŝanĝiĝo]] ampleksas (krom la ĝenerala kresko de la vortprovizo) interalie la sekvajn tendencojn:
* prefero de mallongaj vortoformoj ekzemple ''spontana'' anstataŭ ''spontanea''
* arĥaikiĝo de vortoj (ekzemple: ''pafilego'') kaj paralela enuziĝo de novaj (ekzemple: ''kanono'')
* nuanciga pliriĉigo de la vortostoko, ekzemple al ''bleki'' (= produkti bestosonojn) aldoniĝis tuta listo de verboj por unuopaj bestospecioj
* evoluo de signifodiferenco de paralelaj formoj ekzemple: ''plaĝo'' = bordostrio speciale taŭga por bano kaj sunbruniĝo, plej ofte tiucele transformita de homoj; ''strando'' = origina, natureca , pli "sovaĝa" bordostrio
* arĥaikiĝo de multaj vortoj kun ''ĥ'': ekz-e -rĥ- → -rk- (inkluzive ''arĥaika → arkaika''), ''ĥoro → koruso'', k.a.
* uzo ''-io'' kiel sufikso en landonomoj, anstataŭ la fundamenta "ujo"
* pli ofta adverbigo - ekzemploj: ''lastatempe'' anst. ''en la lasta tempo'', ''aviadile'' anst. ''per aviadilo'', ''haste kaj laste'' anst. ''hastante kaj kiel la lasta''
* evito de kompleksaj verboformoj
* uzo de [[afikso]]j kiel memsignifaj vortoj - ekzemple: ''ega, eta, emo, malo, iĝi, estro, estraro, ilo, ilaro, ejo, ismo''
* ankaŭ, uzo de prepozicioj kiel nomoj, adjektivoj kaj verboj: ''Per·antoj'' estas multaj en Esperantujo, ĉu por kotizoj, ĉu por abonoj, k.c.
Proponoj pri reformoj de lingvaj detaloj estas lastatempe ne malofte diskutataj en la novaĵgrupo [[soc.culture.esperanto]]; ekzemple enkonduko de nova triapersona ununombra pronomo sekse neŭtra (''[[riismo|ri]]'', ''ŝli'') aŭ konsekvenca uzo de ''ĝi'' en tiu rolo.

{| class="wikitable"
|+'''Personaj pronomoj en Esperanto'''
! nombro
!colspan="6"|singulara
!colspan="3"|plurala
!rowspan="3"|nedifina
!rowspan="3"|resenda***<br />(refleksivo)
|-
! ordo
!rowspan="2"|unua
!colspan="2"|dua
!colspan="3"|tria
!rowspan="2"|unua
!rowspan="2"|dua
!rowspan="2"|tria
|-
! uzo
!kutima
!intima*
!vira
!ina
!neŭtra**
|-
! pronomo
|align="center"|mi
|align="center"|vi
|align="center"|ci
|align="center"|li
|align="center"|ŝi
|align="center"|ĝi
|align="center"|ni
|align="center"|vi
|align="center"|ili
|align="center"|oni
|align="center"|si
|}
:<nowiki>*</nowiki> Ne-Fundamenta neologismo, tre malofte uzata.
:<nowiki>**</nowiki> La seksindiferenta (''neŭtra'' laŭ PIV difinebla kiel ''prezentanta neniun difinitan sekson'') pronomo ''ĝi'' povas esti (laŭ la ekzemploj el la Fundamento de Esperanto) uzata por objektoj aŭ kiel senseksa triapersona pronomo por vivantaj kreaĵoj kiel homoj. Tamen ĝi plej ofte estas uzata nur por aĵo, besto aŭ infaneto. (Kp. angla ''it''.)
:<nowiki>***</nowiki> Uzebla nur por la tria persono, t.e. kun ĉiuj subjektoj '''krom''' ''mi, ci, ni, vi''. Kun ĉi-tiuj kvar oni ripetu la subjekton, eble kun taŭga kazo kaj/aŭ prepozicio. Simile la poseda adjektivo ''si·a'' uziĝas nur se la posedanto estas triapersona (do, ne unu el tiuj kvar).

== Parolantaro ==
La entuta [[nombro de Esperanto-parolantoj]] estas ne precize konata. Nur eblas taksoj pri la kvanto de la tutmonda parolantaro. Ekde 2001 okazis [[popolnombrado]]j en pluraj landoj, ekzemple [[Hungario]] kaj [[Litovio]], kiuj kalkulis ankaŭ la [[nombro de Esperanto-parolantoj#Indikoj pri la kvanto de Esperanto-parolantoj|nombron de Esperanto-parolantoj]] (4.565 por Hungario, 844 por Litovio); en 2011 en rusia censo oni kalkulis 992 parolantojn de Esperanto<ref>[http://sezonoj.ru/2011/12/censo/ La Balta Ondo], 18-a de decembro 2011</ref>.

La plej multaj taksoj pri la tutmonda parolantaro varias inter 100 mil kaj 1,5 miliono. La diversaj taksoj verŝajne priskribas malsamajn lingvonivelojn kaj malsaman oftecon de uzado: 100 mil celas la kvanton de homoj, kiuj regule uzas Esperanton, 500.000 inkluzivas tiujn, kiuj de tempo al tempo uzas la lingvon, 2 milionoj (Culbert) ankaŭ tiujn, kiuj jam dum multaj jaroj aŭ jardekoj ne plu uzas la lingvon. Pli altaj taksoj (ĝis aŭ super dek milionoj) inkluzivas supozeble ankaŭ tiujn, kiuj nur eklernis la lingvon; ili supozeble ankoraŭ rememoras kelkajn vortojn, sed fakte ne scipovas praktike utiligi la lingvon.

Se la kriterio estas tute flua altenivela lingvouzo, komparebla al denaska nivelo en aliaj lingvoj, la taksoj eĉ reduktiĝas je unu aŭ kelkaj dekmiloj. (Kp. la artikolon pri la [[nombro de Esperanto-parolantoj]].)

=== Komparo kun aliaj planlingvoj ===
Inter la planlingvoj (ekzemple, [[Interlingvao]] kaj [[Loĵbano]]), Esperanto estas la plej uzata kaj la sola kun evoluintaj daŭraj aplikoj en preskaŭ ĉiuj vivosferoj. Verŝajne pli ol 95% de la parolantoj de planlingvo, eble eĉ 98 aŭ 99%, parolas Esperanton; multaj planlingvuloj aldone parolas aŭ almenaŭ komprenas Esperanton. Laŭ la censo en Rusio (2011) Esperanton parolas 99% de ĉiuj parolantoj de planlingvoj, laŭ la censo en Hungario (2001) 99,5% (kp. la statistikon pri [[Statistiko de Esperantujo#Aliaj planlingvoj|"aliaj planlingvoj"]]).

== Movado por Esperanto ==
{{Ĉefartikolo|Esperanto-movado}}
La ĉefa tutmonda [[Esperanto-asocio|Esperanto-organizaĵo]] estas la [[Universala Esperanto-Asocio]]. Ĝi jam de kelkaj jardekoj kunrilatas kun la [[Unuiĝintaj Nacioj]]. UEA eldonas [[libro]]jn, [[revuo]]jn, [[lumdisko]]jn kaj [[jarlibro]]n kun listoj de Esperanto-organizaĵoj kaj lokaj reprezentantoj en la tuta [[mondo]]. La Libroservo de UEA stokis en 2009 {{ĉ.|kvin mil}} titolojn<ref name="Ĝisdate pri Esperanto"/>. Koncernan katalogon eblas aŭ peti perpoŝte aŭ konsulti en la retejo de la organizaĵo. La serio ''Esperanto-Dokumentoj'', eldonata de UEA krom Esperante ankaŭ en la [[Angla lingvo|Angla]], [[Hispana lingvo|Hispana]], [[Itala lingvo|Itala]] kaj [[Portugala lingvo|Portugala]] lingvoj, enhavas fakverkojn kaj referatojn pri la aktuala situacio de la internacia lingvo. La publikaĵojn eblas akiri kaj perrete kaj persone en [[Roterdamo]].

La plej fama simbolo de Esperanto estas la kvinpinta [[verda stelo (simbolo)|verda stelo]], kiu simbolas la esperon (verdo estas koloro de espero) sur la kvin kontinentoj, kaj kiu ankaŭ ornamas la [[Esperanto-flago|Esperantan flagon]].
{{Ĉefartikolo|Listo de Esperanto-Centroj}}

== Subteno de internaciaj organizoj ==
[[Unesko]] ''(Organizaĵo de la Unuiĝintaj Nacioj pri Edukado, Scienco kaj Kulturo)'' adoptis [[Unesko#Rezolucioj|du rezoluciojn]] favorajn al Esperanto (1954, 1985), per kiuj ĝi agnoskas la indajn atingaĵojn de Esperanto kaj instigas ĝian utiligon. Sed, malsimile al la latina en mezepoka Eŭropo kaj la angla en nia jarcento, bazo de lernejoj, universitatoj kaj lernolibroj mankas al Esperanto. La Unesko-kuriero estas [https://uea.org/pdf/Unesko-Kuriero_1-2017.pdf legebla en Esperanto] ekde 2017.

Ankaŭ aliaj eksterkomunumaj organizoj kaj konferencoj subtenis Esperanton, ekzemple en 1980 en [[Manilo]], la ĉefurbo de [[Filipinoj]], la Monda Turisma Konferenco (organizita de Monda Turisma Organizo)<ref>Teksto kaj komento en [http://www.esperanto.hu/eventoj/arkivo//eve-094.htm Eventoj 94] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20061011193550/http://www.esperanto.hu/eventoj/arkivo//eve-094.htm |date=2006-10-11 }}</ref>).

Notindas krome kelkaj rezolucioj kaj proponoj ĉe [[Ligo de Nacioj]], [[Unuiĝintaj Nacioj]] kaj aliaj organizoj<ref>{{Citaĵo el la reto |url=https://uea.org/informado/ED38-eo.html#enhavo |titolo=Esperanto kaj internaciaj organizaĵoj |alirdato=2019-06-28 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20120805163806/http://www.uea.org/informado/ED38-eo.html#enhavo |arkivdato=2012-08-05 }}</ref>.

== Kulturo ==
{{Ĉefartikolo|Esperanto-kulturo}}
[[Esperantisto]]j havas propran, nomatan Esperanta kulturo, kiu estas deirpunkto al aliaj kulturoj (ĉi tiu estas esenca trajto por ĝi, pli ol por dominantaj naciaj lingvoj). Aliflanke, kvankam kreita por faciligi internacian komunikadon, ĝi iĝis por iuj kulturilo por mem-identigo<ref>Ida Stria, Lingvaj sintenoj de Esperanto-parolantoj, paĝo 230</ref>

Esperanto funkcias en ĉiuj sferoj de la kulturo, inkluzive de fikcia kaj malfikcia [[Esperanta literaturo|literaturo]], [[Esperanto-teatro|teatro]], [[Esperanto-radio|radio]], [[Ĵurnalismo#Esperanto_kaj_ĵurnalismo|ĵurnalismo]], [[Esperanto-blogo|blogado]], [[Esperanto-filmo|kinarto]], religio ktp.

Esperantistoj iom pli emas paroli pri temoj, kiuj povus esti konsiderataj kiel tiklaj aŭ ofendaj inter neesperantistoj (ekzemple pri politiko, rasismo k.a.), eĉ se ili ne farus tion en sia hejmlando aŭ en alia lingvo, kiun ili scias. Ĝenerale Esperanto-kulturo estas fokusita ekzemple je legado, edukado (precipe rilate novaĵojn, faktojn kaj lingvojn) kaj toleremo (precipe al personoj el aliaj kulturoj). Esperanto-parolantoj estas ankaŭ pli emaj kontraŭi tutmondiĝon, kulturo-lavadon kaj malaperon de ies gepatra lingvo, cetere ĉar ĉi tiuj elementoj igas nin unikaj.

La plimulto de la Esperanto-parolantoj estas ankaŭ kontraŭ deviga lernado de dominantaj lingvoj: tio okazas en pluraj landoj tra la mondo, kiel [[Svedio]] kaj [[Islando]], kie lernado de la angla estas deviga de la unuagrada lernejo ĝis iafoje universitato. Esperanto-parolantoj opinias, ke deviga devus esti la lernado de rapide lernebla lingvo, kia Esperanto, aŭ alia, kiun oni povus ellerni ene de unu du jaroj. Tiel infanoj kaj gepatroj estus malpli emaj al subtaksado de la propra lingvo favore por alia taksata pli utila.

La Esperanto-komunumo havas ankaŭ pli-malpli saman fon-scion, ekzemple scion pri iuj famaj Esperanto-parolantoj, libroj, retejoj, malgrandaj urboj, kiuj havas gravan signifon pro Esperanto-rilataj okazaĵoj ktp.<ref>[http://liberafolio.org/2005/Komentario/chukulturo/ Detlev Blanke. “Ĉu Esperanto havas kulturon? Jes kaj ne!”], en ''Libera Folio''</ref><ref name="blanke">[[Detlev Blanke]] (2006). ''Interlinguistische Beiträge. Zum Wesen und zur Funktion internationaler Plansprachen''. Herausgegeben von [[Sabine Fiedler]]. Frankfurt/Main u.a.: Peter Lang Europäischer Verlag der Wissenschaften, ISBN 3-631-55024-3, S. 224f.</ref>.

== Esperanto kaj internacia uzo por pagata laboro ==
Ekzistas kelkaj kampoj, en kiuj oni jam hodiaŭ uzas Esperanton profesie. Kiel ekzemploj povas servi [[eldonejo|eldona agado]] aŭ [[turismo]] (ĝenerala aŭ [[kongreso|kleriga]]). Pli pri la profesia uzo de Esperanto oni povas legi ekzemple en [[Petr Chrdle]]: [http://katalogo.uea.org/index.php?inf=4856&id=579&recenzo=montru ''Profesia uzo de Esperanto kaj ĝiaj specifaj trajtoj''] ([[KAVA-PECH]], 1995)<ref>Ankaŭ, se vi deziras labori per Esperanto aŭ trovi laboranton kiu parolas Esperanton, bonvolu uzu [http://www.eklaboru.com la senpagan retservon Eklaboru] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20160813115020/http://www.eklaboru.com/ |date=2016-08-13 }}.</ref>.
<!--

== Esperanto en lernejoj ==
Jen estas listo de landoj, en kies lernejoj oni instruas Esperanton aŭ devige.

''aldonebla''
-->

== Komparo kun la baza angla ==
La baza angla ({{lang-en|Basic English}} [elp. bejsik ingliŝ]) estas simpligita, baza formo de la [[angla lingvo]] <ref>La [[Enciklopedio de Esperanto - B|Enciklopedio de Esperanto]], pri la ero ''Basic English'' (kun tiu nomo en ĝia titolo)</ref>. La baza angla ankaŭ influis la kreadon de [[speciala angla]] (en: ''Special English'') por novaĵdissendoj de [[Voĉo de Usono]]. Simpligita teknika angla, estas alia varianto de la [[Reguligita Angla lingvo|reguligita angla]] surbaze de [[lingvoplanado]] (en: ''English-based controlled language'') dezajnita por verki teknikajn [[Manlibro|manlibrojn]].

Kiel ĉiuj internaciaj [[Helplingvo|helplingvoj]], ankaŭ la baza angla ricevis la kritikon ke ĝi neeviteble estas bazita sur personaj preferoj kaj tiel, [[Paradokso|paradokse]], ekskludema <ref>Rick Harrison, ''[https://web.archive.org/web/20120716230133/http://www.rickharrison.com/language/farewell.html Farewell to Auxiliary Languages]''</ref>. Kelkaj kritikantoj de la baza angla vidis ĝin kiel ne neŭtrala kaj ilo de [[lingva imperiismo]] favore al la angla. Kiel ĉiuj [[Planlingvo|planlingvoj]] bazitaj sur natura lingvo, ankaŭ la baza angla ricevis la kritikon ke ĝi maljuste favoras la [[Denaska parolanto|denaske parolanta]] komunumo de tiu lingvo <ref>Ekzemple, citaĵo de la ''[http://listserv.brown.edu/archives/cgi-bin/wa?A2=ind0512A&L=AUXLANG&T=0&F=&S=&P=2560 auxlang mailing list]'' arĥivoj kaj alia de la renoma lingvisto Robert A. Hall la pli juna.</ref>. La baza angla anstataŭigas vortojn per [[Idiotismo|idiotismaj]] frazoj, kiuj estas ankaŭ pene lernendaj de studanto.

Komparite, la tuta [[Baza Radikaro Oficiala|baza radikaro de Esperanto]] (BRO) kun ĉiuj grupoj enhavas pli ol 2&nbsp;500 elementoj, de kiu plu ol 800 estas en la lasta grupo <ref name="bro">[http://www.akademio-de-esperanto.org/aktoj/aktoj2/bro.html Aktoj de la Akademio II 1968–1974 – Baza Radikaro Oficiala]</ref>. Kredeble, pro la vasteco kaj pro la [[Sufiksoj en Esperanto|sufiksa sistemo de Esperanto]], la BRO havas pli grandan esprimkapablecon ol la kutima vortprovizo de baza angla. La 5–6 plej bazaj niveloj de BRO kune, estas simile malgranda kiel la kutima baza angla. Esperanto ankaŭ estas multe pli regula ol la baza angla kaj havas tute fonetikan [[Ortografio|ortografion]] <ref>Aperis kritiko en la 50-a kaj 51-a numeroj de ''[[Heroldo de Esperanto]]'', 1933, de [[Montagu Christie Butler|M. C. Butler]].</ref>.

Ekzistas [[vikipedio en baza angla lingvo]] konata sub la nomo "''simple English''", sed la lingvaĵo en ĝi uzata ne estas vera [[planlingvo]], sed simpla angla en kiu estas uzata pli da vortoj ol baza angla. Mankas difinoj pri la uzendaj vortoj kaj gramatikaĵoj kaj sekve apud facile kompreneblaj tekstoj troviĝas aliaj, kies lingvo ne esence diferencas de la ĝenerale uzata angla.

== Kritiko ==
{{Ĉefartikolo|Kritiko pri Esperanto}}
Kelkaj kritikoj estas kontraŭ internaciaj helplingvoj ĝenerale:
* "Internacia helplingvo ne havas kulturon." (Esperantistoj ofte respondas, ke ja ekzistas Esperanta literaturo kaj certaj tradicioj en la Esperanto-komunumo; iuj esperantistoj pli emfazas la rolon de Esperanto kiel ponto inter malsamaj kulturoj; kelkaj kombinis ĉi tiujn du alirojn per la koncepto de [[pontokulturo]].)
* "La toleremo pri malperfektecoj ĉe internaciaj helplingvoj estas malpli ol ĉe etnaj lingvoj. Ĉar neniu internacia helplingvo povas esti perfekta, ĝi neniam estos vaste akceptata de la publiko."

Aliaj kritikoj temas pri Esperanto specife:
* Kelkaj, precipe la subtenantoj de naturismaj planlingvoj, kritikas ke Esperanto ne direktas sin sufiĉe laŭ la grandaj eŭropaj lingvoj (kutime ili celas ĉefe latinon kaj la latinidajn lingvojn, aŭ latinidajn formojn en aliaj lingvoj). Ekzemple, ili kritikas la tabelvortojn aŭ vortfaradon kiel “malsanulejo” anstataŭ pli eŭropecan “hospitalo”.
* Esperanto estas kritikata esti tro eŭropeca. Ĝiaj vortradikoj kaj ĝia gramatiko venas de eŭropaj lingvoj, kio laŭ la kritikantoj malpliigas ĝian neŭtralecon.
* Kelkaj kritikas ke la seksa malsimetrio en Esperanto estas lingva [[seksismo]]. Oni kritikas parenc-radikojn, kiuj havas baze viran signifon, dum necesas aldoni la radikon “[[‑in‑]]” por paroli pri inoj. Aldone oni kritikas ke multaj aliaj vortoj (ekzemple “instruisto”, “anglo”, kaj “li”) servas kaj por signi viran personon kaj por signi ajnaseksan personon, dum ekzistas apartaj vortoj por inaj personoj (“instruistino”, “anglino”, “ŝi”). Malgraŭ tio, ke oni ne devas ĉiam uzi afikson “‑in‑” por paroli pri inoj<ref>{{citaĵo el la reto |url=https://bertilow.com/pmeg/gramatiko/o-vortoj/seksa_signifo.html |verko=Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko |titolo=Seksa signifo de O‑vortoj |alirdato=2015-09-06 |familia nomo=Wennergren |persona nomo=Bertilo |aŭtoroligilo=Bertilo Wennergren}}</ref><ref>{{citaĵo el la reto |url=http://lingvakritiko.com/2014/10/16/esperanto-kaj-sekso/ |titolo=Esperanto kaj sekso |alirdato=2015-09-06 |aŭtoro=Markos |dato=2014-10-16 |verko=Lingva Kritiko}}</ref>. [[Riismo|Riistoj]], [[Ĝiismo|ĝiistoj]], kaj [[Iĉismo|iĉistoj]] provas forigi tiun malsimetrion el Esperanto.
* Oni kritikas la devigan akuzativan finaĵon “‑n”.
* Oni kritikas la supersignajn literojn de Esperanto.
* Estas ofta kritiko, ke oni nenie interkompreniĝos per Esperanto. Oni volas scii kie oni povas paroli per ĝi.

Aperis klara resumo pri la kritikoj aŭ "difektoj" de Esperanto en recenzo de [[Jorge Camacho]] al la verko ''In the Land of Invented Languages'' de [[Arika Okrent]]:
{{Citaĵo|la supersignitaj literoj; la tro similsonaj liternomoj aŭ, multe pli grave, la konfuzive kaj orel-agace samfinaĵaj personaj pronomoj; la neegaleca esprimado de sekso kaj ĝenro; la troa uzado de mal-vortoj; la pasivo; la refleksivo; la landnomoj; la sameco de formo de rilativaj kaj demandaj tabelvortoj; la ĝena ambigueco de la vorto "aŭ" la vorto "patrino"; ktp.<ref>[[Jorge Camacho]]: ''Ekskurso tra la planlingva ĝangaleto'', recenzo pri ''In the Land of Invented Languages'' de [[Arika Okrent]], nome eseo pri inventitaj lingvoj inter kiuj kompreneble Esperanto. [[Beletra Almanako]], [[BA22|nº 22]], Mondial, Novjorko, Februaro 2014, paĝo 125, noto 3.</ref>}}

== Eraroj kaj mitoj pri Esperanto ==
<!-- Provizore ĉi tie - eble poste en aparta vikipedia artikolo. -->
En {{kie?|multaj lokoj}} aperas faktaj eraroj pri Esperanto. Sekvas pri unuopaj grupoj de asertoj unue la fakta situacio kaj poste la eraroj.
* '''Ĉiutage uzata.''' Esperanto estas ĉiutage uzata lingvo.
* '''Vivanta lingvo.''' Esperanto estas vivanta lingvo, kiel oficiale rekonis i.a. la Lingvoscienca Instituto de la [[Hungara Scienca Akademio]] en 2004<ref name="hu-lernejo"/>. Tamen la slovaka ekonomikisto kaj politikisto [[Richard Sulik]], asertis en intervjuo en "[[Stern]]", en 2012, ke "Esperanto tiu artefarita lingvo ... estas morta"<ref>"(...) Esperanto. Das ist diese künstliche Sprache, und heute ist sie tot." (Esperanto. Tio estas tiu artefarita lingvo, kaj hodiaŭ ĝi estas morta.) Richard Sulik, intervjuo [http://www.stern.de/politik/ausland/richard-sulik--slowakischer-politiker--die-vereinigten-staaten-von-europa-sind-eine-fixe-idee--3587144.html "Die Vereinigten Staaten von Europa sind eine fixe Idee"], Stern, 29-a de aŭg. 2012</ref>.
:Same la franca televida prezentisto Philippe Ballard asertis en 2016 en la televido LCI (La Chaîne Info), ke Esperanto "mortis sian belan morton" antaŭ deko(j) da jaroj. <ref>“L'espéranto, elle est morte de sa belle mort il y a (nekomprenebla: une ? des ?) dizaine(s) d'années.“ 14-a de julio 2016, [http://www.ipernity.com/blog/32119/4624272 “Rendez-vous en « terres inconnues »“ sur LCI]</ref>
:Same la germana semajna gazeto "[[Die Zeit]]" en 2008 asertis rilate al Esperanto: "Artefaritaj lingvoj ne vivas."<ref>"Kunstsprachen leben nicht." [https://web.archive.org/web/20080112145605/http://www.zeit.de/online/2008/02/bg-weltraetsel?6 Weltprojekte. Esperanto. 8-a de januaro 2008]</ref>
:Certe ekzistas multaj Esperanto-legendoj, sed en 1956 [[John Ronald Reuel Tolkien|J. R. R. Tolkien]] notis en skizo de letero, ke la planlingvoj "[[Volapük]], Esperanto, [[Ido (lingvo)|Ido]], [[Novial]]" "estas mortaj", "ĉar iliaj aŭtoroj neniam inventis iujn Esperanto-legendojn"<ref>"Volapük, Esperanto, Ido, Novial {{tripunkto}} are dead, far deader than ancient unused languages, because their authors never invented any Esperanto legends". (Volapük, Esperanto, Ido, Novial {{tripunkto}} estas mortaj, multe pli mortaj ol malnovaj neuzataj lingvoj, ĉar iliaj aŭtoroj neniam inventis iujn Esperanto-legendojn.) J.R.R. Tolkien en skizo de letero eble neniam sendita, cit. laŭ [http://www.economist.com/blogs/prospero/2013/09/esperanto-0 The Economist], 26-a de sept. 2013. </ref>. La vortumo "Esperanto-legendoj" ankaŭ pri la aŭtoroj de Volapük, Ido kaj Novial montras, ke Tolkien ne tre pripensis la frazon. Tolkien ĉi tie krome neglektas, ke ĉe vivanta lingvo kiel Esperanto ne nur la inventinto povas krei legendojn, sed ankaŭ ĉiuj parolantoj kaj aŭtoroj de la lingvo; cetere oni povas bone argumenti, ke intertempe kreiĝis Esperanto-legendoj. Oni konsciu, ke Tolkien fakte estis Esperanto-parolanto; li lernis Esperanton en 1907, verkis en ĝi en 1909 kaj en 1931 kaj 1932 favore skribis pri ĝi<ref>Pluraj fontoj en la [[John_Ronald_Reuel_Tolkien&oldid=6100141#Tolkien.2C_Esperanto_kaj_E.C5.ADropo| vikipedia artikolo pri Tolkien]]</ref> - faktoj malmulte konataj.
:La germana politikisto [[Norbert Lammert]], inter 2005 kaj 2017 prezidanto de la germana parlamento, parolis en radia intervjuo pri la "provo meti artefaritan lingvon anstataŭ vivaj, historie kreskintaj lingvoj"<ref>[https://www.ndr.de/kultur/Norbert-Lammert-ueber-die-deutsche-Sprache,journal1068.html "Der Versuch, eine Kunstsprache anstelle lebendiger, historisch gewachsener Sprachen zu setzen, ist trotz erheblicher Anstrengungen jämmerlich gescheitert."] (...)</ref>. Videblas pluraj eraroj: Estas neniu dubo, ke Esperanto estas viva lingvo kaj ke ĝi havas [[Lingvoevoluo de Esperanto|historian evoluon]] ekde 1887. Estas ankaŭ klare, ke nenies celo hodiaŭ estas meti Esperanton anstataŭ aliaj lingvoj, kiel evidente multaj homoj kredas. Lammert krome ne atingis simpation inter Esperanto-parolantoj, ĉar li asertis, ke tiu provo "mizere" malsukcesis...
*'''Disvastiĝanta lingvo.''' Indas distingi inter Esperanto kiel lingvo de parolkomunumo kaj kiel projekto por ĝenerala tutmonda lingvo (pri ambaŭ aferoj homoj parolas uzante mallonge la vorton "Esperanto"). Pri la projekto multaj supozas, ke ĝia realigo ne plu havas ŝancon. Aliflanke la lingva komunumo evidente disvastiĝas tutmonde kaj la ofertoj en Esperanto kreskas. Tamen Tim Richards asertis en The Sidney Morning Herald, en 2015: "Mi ne konsciis pri tio, kiam mi estis juna, sed la lingvo de la estonteco jam tiam glitis en la pasintecon". "Same kiel ĉefaj lingvoj kiel la franca malkreskis kiel internaciaj konkurantoj de la angla, tiel neeviteble faris Esperanto".<ref>"I didn’t realise it when I was young, but the language of the future was even then slipping into the past." (Mi ne konsciis pri tio, kiam mi estis juna, sed la lingvo de la estonteco jam tiam glitis en la pasintecon.) As "major languages such as French declined as an international competitor to English, so inevitably did Esperanto." (Kiel ĉefaj lingvoj kiel la franca malkreskis kiel internaciaj konkurantoj de la angla, tiel neeviteble faris Esperanto.) Tim Richards. [http://www.smh.com.au/entertainment/postcard-from-the-home-of-esperanto-a-language-whose-time-never-came-20150816-giyuba.html#ixzz3ysT3QVxE Postcard from the home of Esperanto, a language whose time never came.] The Sidney Morning Herald, 2015-08-21</ref> Tim Richards poste detaligis en Google+, ke li deziris klarigi, ke neniu nuntempe atendas, ke Esperanto fariĝos la internacia ''[[lingua franca]]''<ref>"I know it's still out there. But no one nowadays expects it to become the international lingua franca; that's the point I was trying to make. A lot of young people I mention it to have never heard of it, which wasn’t so much the case when I was young." [//plus.google.com/+TimRichards/posts/UtEPMR4dc5i Tim Richards, Google+], iom post 2015-08-21</ref>.
:Neniu ĝis nun montris validan statistikon, ke antaŭ la Dua Mondmilito estus pli da faktaj Esperanto-parolantoj aŭ pli da kultura produktado en Esperanto; estas tre verŝajne, ke hodiaŭ vivas multe pli da fluaj parolantoj de Esperanto. Krome hodiaŭ Esperanto disvastiĝas tutmonde kaj organiziĝas renkontiĝoj en plurdekoj da landoj. Tamen Tim Richards asertis en 'The Sidney Morning Herald', en 2015: "La brila periodo" de Esperanto "estis la unua duono de la 20-a jarcento, kiam ĝi gajnis parolantojn ĉirkaŭ la terglobo kaj organiziĝis regulaj internaciaj kongresoj."<ref>"The heyday of this artificial language, with its simplified grammar and pan-European vocabulary, was the first half of the 20th century, as it gained speakers around the globe and held regular international congresses." Tim Richards. [http://www.smh.com.au/entertainment/postcard-from-the-home-of-esperanto-a-language-whose-time-never-came-20150816-giyuba.html Postcard from the home of Esperanto, a language whose time never came.] The Sidney Morning Herald, 21-a de aŭg. 2015</ref>
:Iom ŝancelas ŝajne [[arte]]. Unuflanke oni asertas, ke Esperanto estas "hodiaŭ kvazaŭ ne plu parolata". Aliflanke ĝi atentigas, ke "ĝi estas instruata kaj uzata en multe pli da lokoj en Eŭropo ol oni pensas"<ref>"L’esperanto avait vocation à devenir la langue de l’Europe unie, mais il n’est quasiment plus parlé aujourd’hui. Cela dit, il est enseigné et utilisé dans bien plus d’endroits d’Europe qu’on ne le pense." (Esperanto estis destinita por fariĝi la lingvo de la unuiĝinta Eŭropo, sed ĝi kvazaŭ ne plu estas parolata hodiaŭ. Dirinte tion, ĝi estas instruata kaj uzata en multe pli da lokoj en Eŭropo ol oni pensas.) [http://info.arte.tv/fr/quelle-sera-demain-la-langue-de-leurope#Belgique arte:Quelle sera demain la langue de l'Europe?] 2015-06-03</ref>.
* '''Literaturo kaj kulturo.''' Esperanto dekomence estas kultura lingvo; en la [[Unua Libro]] aperas jam tri poemoj en Esperanto. Ekde proksimume jarcento Esperanto havas infankantojn, versojn, sakrojn, ŝercojn kaj parolturnojn. Tamen [[Wolf Schneider]], ĵurnalisto kaj iama interpretisto de la angla, asertis en 1994 en monata kajero de [[Neue Zürcher Zeitung]], ke Esperanto havas "neniujn infankantojn kaj neniujn versojn, neniujn sakrojn, neniujn ŝercojn, neniujn parolturnojn."<ref name="Schneider"> "Kunstsprachen bieten keine Kinderlieder und keine Verse an, keine Flüche, keine Witze, keine Redensarten. Ihre Wörter sind eindeutig und folglich einschichtig, sie haben keine Aura und keine Tiefe." (Artefaritaj lingvoj ofertas neniujn infankantojn kaj neniujn versojn, neniujn sakrojn, neniujn ŝercojn, neniujn parolturnojn. La vortoj de Esperanto estas unusencaj kaj sekve unutavolaj.) [[Wolf Schneider]] (ĵurnalisto, laboris inter 1945 kaj proks. 1950 por la usona registaro kiel interpretisto kaj ĵurnalisto), NZZ Folio (monata gazeto de [[Neue Zürcher Zeitung]], okt. 1994</ref> La teksto poste represiĝis senŝanĝe en libroj de [[NZZ Libro]] kaj de la eldonejo Rowohlt<ref>Wolf Schneider. Gewönne doch der Konjunktiv!: Sprachwitz in 66 Lektionen. Reinbek (Rowohlt). 2009, 3-a eldono</ref>.
:Ĉiujare aperas proks. 120 Esperanto-libroj, el kio kreskis ĝis nun kolekto de dekmilo da libroj. La germana lingvisto {{iwiki|Jürgen Trabant||de}} tamen asertis en intervjuo en 2011, ke "ĉe Esperanto komplete mankas" literaturo<ref>"Wäre es da aus Gründen kommunikativer Gerechtigkeit nicht ohnehin besser, für den Alltag eine Kunstsprache wie Esperanto einzuführen? - Jürgen Trabant: Davon halte ich gar nichts. Da wäre aus meiner Sicht, zumindest für Europa, Latein noch besser. Hinter dem Lateinischen steht ja eine große Literatur, die bei Esperanto völlig fehlt. Aber vielleicht ist es doch besser, statt an einer künstlichen oder einer toten Sprache an einer lebendigen Kultur wie der englischen und amerikanischen zu partizipieren." (Ĉu pro kaŭzoj de komunika justeco ne estus ĉiukaze pli bone, enkonduki por la ĉiutago artefaritan lingvon kiel Esperanto? - Jürgen Trabant: Tio tute ne estas mia opinio. Ĉi-rilate el mia vidpunkto, almenaŭ por Eŭropo, la latina estus pli bone. Malantaŭ la latina ja staras granda literaturo, kiu ĉe Esperanto komplete mankas. Sed eble estas ja pli bone, partopreni anstataŭ je artefarita aŭ morta lingvo en vivanta kulturo kiel la angla aŭ usono.) [http://www.goethe.de/lhr/prj/diw/dos/de7245855.htm Deutsch als Wissenschaftssprache. Intervjuo kun Jürgen Trabant]. [[Goethe-Institut]]. Marto 2011</ref>.
:Malfacilas imagi, kiel unu miliono da homoj uzas lingvon dum jardekoj sen ke per tio kreiĝas kulturo. Tamen Prof. Dieter Huber el [[Mainz]], tiama gvidanto de la instituto pri ĝenerala kaj aplikata lingvistiko de la tiea universitato (kiu edukas la plej multajn tradukistojn kaj interpretistojn kompare kun la tuta mondo), asertis en televida elsendo en 2004: "Sed la esenca afero, kiu mankas al Esperanto, estas la kultura ligiteco. Mankas, kvankam ĝi (...) estas nun parolata de unu miliono da homoj, mankas la kultura fono, la kultura integriĝo. Ĉiu lingvo vivas kune kun sia kulturo."<ref>"Aber das wesentliche was an Esperanto fehlt, ist die kulturelle Eingebundenheit. Es fehlt, wenngleich es - wie sie ja auch in ihrem Beitrag schon mitgeteilt haben - mittlerweile von 1 Million Menschen gesprochen wird, es fehlt der kulturelle Hintergrund, die kulturelle Einbindung. Jede Sprache lebt zusammen mit ihrer Kultur. (...) Wenn sie zum Ziel haben, den kleinsten gemeinsamen Nenner zu finden und das Niveau runterzuschrauben, dann wäre Esperanto vielleicht eine Möglichkeit, obwohl /es/ auch hier viele Probleme geben wird." (... Se via celo estas trovi la plej malgrandan denominatoron kaj malaltigi la nivelon, tiam Esperanto eventuale estus ebleco, kvankam ankaŭ ĉi tie estos multaj problemoj.) Dieter Huber, en intervjuo de la elsendo "nano" de la germana televido 3sat, {{daton|29|aprilo|2004}}, pri Esperanto kaj la lingvoproblemoj de EU. Citaĵo laŭ Sebastian Kirf. [http://diplom.kirf.de/Diplomarbeit%20Sebastian%20Kirf%20-%20Esperanto,%20ein%20Beitrag%20zur%20Umsetzung%20der%20Agenda%2021%20-%20V1.3.pdf Esperanto - ein Beitrag zur Umsetzung der Agenda 21?] ~2005. Emden (?). p. 83</ref>
:Estas evidente ke kun Esperanto formiĝis tutmonda lingvo-komunumo, kiu regule uzas la lingvon kaj kreas kulturaĵojn en ĝi. Tion ŝajne ne sciis {{iwiki|Eugene Nida||en}}, konata usona tradukosciencisto, kiu asertis en 1997, ke la vera problemo de Esperanto estus ĝia manko de kultura komunumo por subteni ĝin. Li substrekas, evidente en la supozo, ke tio ĉe Esperanto mankas, ke lingvo estas "interaktiva fenomeno, kiu bezonas konstantan partoprenon de membroj de lingvo-kulturo" - ĝuste tion Esperanto havas<ref>"[http://www.albaglobal.com/article533.html But the real liability in Esperanto is its lack of a culture to support it.] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20180410150153/http://www.albaglobal.com/article533.html |date=2018-04-10 }} A language is always an integral part of a culture: one of its most distinguishing features, a model of corresponding cultural concepts, and the indispensable means of transmission of a culture from one generation to another. Language is an interactive phenomenon that requires constant participation by members of a language-culture." Eugene A Nida. Translators' Confrontations with False Ideas about Language, p. 188, en: T&T, Terminologie et traduction, 2.1997, p. 185-189</ref>.
:Tute ĝenerale la [[Eŭropa Komisiono]] asertis en 2005 (eble ĝeneraligante iujn projektojn de planlingvoj, kiuj kontraste al Esperanto estu pure teknikaj kaj sen kulturo): "Artefaritaj lingvoj" "laŭ difino ne havas kulturajn rilatojn"<ref>"Das Verstehen anderer Kulturen wurzelt im Erlernen der entsprechenden Sprachen, die Ausdruck dieser Kulturen sind. Daher fördert die Kommission die Verwendung künstlicher Sprachen nicht, die per definitionem keine kulturellen Bezüge haben." (La kompreno de aliaj kulturoj radikas en la lernado de la koncernaj lingvoj, kiuj estas esprimilo de tiuj kulturoj. Pro tio la komisiono ne subtenas la uzadon de artefaritaj lingvoj, kiuj laŭ difino ne havas kulturajn rilatojn.) [[Eŭropa Komisiono]], [http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2004_2009/documents/com/com_com%282005%290596_/com_com%282005%290596_de.pdf Eine neue Rahmenstrategie für Mehrsprachigkeit] (Nova kadra strategio por plurlingveco) KOM(2005) 596 endgültig, 22.11.2005</ref>.
:En diskuto pri longe vivonta lingvo Eleni Mitropoulou, profesorino pri semiotiko en [[Limoges]], [[Francio]], menciis en 2015, ke lingvo devas ripozi sur kulturo. Laŭ ŝi "necesas nur rigardi la malsukceson de Esperanto" por kompreni la bezonon de kulturo. Ŝajne Mitropoulou konscias nek pri la daŭre kreskanta disvastiĝo de Esperanto kiel ĉiutage uzata lingvo nek pri la Esperanto-kulturo, kiu baziĝas je propra kultura kreado kaj je transpreno el multaj aliaj kulturoj<ref name="Mitropoulou">"À un moment, il était question de créer un langage universel, simplifié qui pourrait fonctionner sur le long terme." "C’est illusoire. Une langue, pour qu’elle vive, doit reposer sur une culture. Il n’y a qu’à voir l’échec de l’esperanto.» (Iumomente estis la demando, ĉu krei universalan lingvon, simpligitan, kiu povus funkcii longavide. Estas iluzio. Lingvo por ke ĝi vivu, devas ripozi sur kulturo. Necesas nur rigardi la malsukceson de Esperanto.) [http://www.unilim.fr/ceres/wp-content/uploads/sites/22/2015/06/CV_Mitropoulou.pdf Eleni Mitropoulou], professeur de sémiotique à l'université de Limoges. [http://www.slate.fr/story/110441/enfouissement-dechets-radioactifs-avertir-generations-futures Comment avertir les générations futures de l’enfouissement des déchets radioactifs?] slate.fr, 25.11.2015 (rigardita 2016-02-11)</ref>. Eraras tiuj kiuj pretendas komparon de Esperanto kun la literaturoj en "grandaj" lingvoj. Esperanto estas malplimulta fenomeno, kiun oni komparu kun ekzemple la romanĉa aŭ prefere kun diasporaj malplimultoj<ref>Georgio Silfer, ''Nia lingvo 130-jara : interlingva komparo'', La eta Heroldo, numero 6, 1a jarkolekto, aŭgustuo 2017.</ref>.
* '''Vortludoj kaj pluraj signifoj.''' Multaj Esperanto-vortoj havas plurajn sencojn, kun kiuj verkistoj kaj spertaj parolantoj ŝatas ludi. La vorton ''sentema'' oni povas ekzemple kompreni kiel ''sent-ema'' aŭ ''sen-tema''. Tamen [[Wolf Schneider]] asertis en 1994: "La vortoj de Esperanto estas unusencaj kaj sekve unutavolaj"<ref name="Schneider"/>. Same la filozofihistoriisto [[Heinz Wismann]] asertas en 2016, ke estus "maleble fari vortludojn en Esperanto"<ref>"Les langues artificielles comme l’Esperanto et le globish restent dans le dénotatif. Un exemple très simple le prouve : il est impossible de faire des jeux de mots en Esperanto." [http://eurocite.eu/wp-content/uploads/2016/07/Interview-Heinz-Wismann.pdf Entretien avec Heinz Wismann]. Léa Nora. Identité(s) européenne(s). [http://www.eurocite.eu EuroCité] 11 juillet 2016 (rigardita 2018-02-26)</ref>.
* '''Denaskuloj.''' Esperanto estas [[Denaskaj Esperanto-parolantoj|denaska lingvo]] ekde 1904; dum la lastaj jardekoj la nombro de Esperanto-familioj multe kreskas, en 1995 Renato Corsetti kunmetis liston de 350 tiaj familioj. Tamen la [[Francio|franca]] Ministro de Nacia Edukado asertis plurfoje, interalie en 2014, ke Esperanto ne estas "denaska lingvo."<ref>"Or l'espéranto n'est ni une langue répondant à une forte demande des candidats et faisant l'objet d'un enseignement, ni une langue maternelle." (Esperanto estas nek lingvo respondanta al forta demando de la kandidatoj kaj estanta objekto de instruado nek denaska lingvo.) La franca Ministro de Nacia Edukado, en [http://questions.assemblee-nationale.fr/q14/14-47869QE.htm respondo al parlamentano], Question N° 47869, 2014</ref>
:Profesoro Joseph F. Foster, lingvisto de la universitato de Cincinnati, en 2001 asertis, ke "ne estas iuj denaskaj parolantoj" de Esperanto; li aldonas, "ho, eble vi trovas tri."<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://linguistlist.org/ask-ling/message-details1.cfm?asklingid=200315919 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2018-03-08 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20180308231425/http://linguistlist.org/ask-ling/message-details1.cfm?asklingid=200315919 |arkivdato=2018-03-08 }}</ref>
* '''Esperanto-parolantoj.''' La plimulto de la Esperanto-parolantoj uzas Esperanton simile kiel la aliajn lingvojn, kiujn ili parolas. Tamen Benjamin K. Bergen nomas en scienca studo pri Esperanto-denaskuloj ĉiujn Esperanto-parolantojn "proponantoj": "La artefarita lingvo Esperanto estas parolata ne nur kiel dua lingvo de siaj proponantoj, sed ankaŭ kiel denaska lingvo fare de infanoj de kelkaj el tiuj proponantoj."<ref>"The artificial language Esperanto is spoken not only as a second language, by its proponents, but also as a native language by children of some of those proponents." Benjamin K. Bergen. [http://www.cogsci.ucsd.edu/~bkbergen/papers/NEJCL.pdf Nativization processes in L1 Esperanto]. 2001. Journal of Child Language. 28 (2001), p. 575-595. Kritiko pri asertoj en la teksto legeblas ĉe Jouko Lindstedt. [http://www.linguistics.fi/julkaisut/SKY2006_1/1FK60.1.5.LINDSTEDT.pdf Native Esperanto as a Test Case for Natural Language]. Helsinki. 2006.</ref> Supozeble neniu venus al la ideo nomi ĉiujn parolantojn de la angla kiel dua lingvo "proponantoj" de la angla.
* '''Azianoj k. a. ne-eŭropanoj.''' La vortaro de Esperanto bezonas malpli da lerntempo pro la vortkrea sistemo kun afiksoj. La gramatiko havas multe malpli da reguloj ol en naciaj lingvoj kaj apenaŭ havas esceptojn. Pro tio Esperanto estas ankaŭ por azianoj lernebla en proks. triono de la tempo bezonata por aliaj eŭropaj lingvoj<ref>Ekz. "Anyone familiar with western languages would know that English takes at least five years to learn and French at least seven. Esperanto on the other hand, could be learned in a year." (Ĉiu ajna konanto de okcidentaj lingvoj scius, ke la angla prenas almenaŭ kvin jarojn por lerni kaj la franca almenaŭ sep. Esperanto aliflanke oni povus lerni en unu jaro.) en: [https://books.google.de/books?id=FMgEX5x6F34C&pg=PR15&sa=X&ved=0ahUKEwj1zsTXpt7KAhVL83IKHZp2DcIQ6AEINTAC#v=onepage&q=esperanto%20hand%20learned%20year&f=false Gregor Benton. Chinese Migrants and Internationalism: Forgotten Histories, 1917–1945]. New York (Routledge) 2007, p. 99. Tiu teksto fontas en: Gotelind Müller. China, Kropotkin und der Anarchismus. Wiesbaden (Harrassowitz). 2001 (kp. la rimarkon sur p. xv en la libro de Benton). Kp. ankaŭ: [http://cafe.daum.net/esperanto/1l6/1776?q=D_eEENe_11YdY0& Opinioj de azianoj pri Esperanto]. Kolekto de [[Germain Pirlot]]</ref>. Tamen Hans Meier, [[Bavario|bavara ministro]] pri kulturo, asertis en skriba parlamenta respondo, en 1979 (kaj en 1980), ke Esperanto ofertas al la "parolantoj de ne-hindeŭropaj lingvoj, kiel finnoj aŭ hungaroj en Eŭropo, al la azianoj ktp. neniun lernhelpon rilate al vortaro kaj gramatiko<ref>Esperanto bietet "den Sprechern nicht-indogermanischer Sprachen, wie Finnen oder Ungarn in Europa, den Asiaten etc. keinerlei Lernhilfen, was Wortschatz und Grammatik anbelangt." Hans Meier, bavara ŝtata ministro pri instruado kaj kulturo, 13-a de julio 1979, en [http://www.bayern.landtag.de/www/ElanTextAblage_WP09/Drucksachen/0000002000/09-02258.pdf respondo al la bavara parlamento].</ref>.
:Simile la universitata profesoro pri lingvo-tipoj Wolfgang Schulze, Munkeno, asertis en radio en 2015, ke por Esperanto-parolantoj ekster Eŭropo Esperanto estus "same nealirebla kiel la franca aŭ hispana aŭ itala"<ref>"Zamenhof kannte keine Sprachen Afrikas oder Amerikas, Ostasiens oder Australiens. Das ist, glaube ich, der Nachteil natürlich auch für Esperantisten außerhalb Europas, die sich also mit dieser stark romanisch orientierten Sprachstruktur eigentlich nicht so auskennen, dass für die diese Sprache eigentlich, also genauso unzugänglich ist wie Französisch oder Spanisch oder Italienisch." (Zamenhof ne konis lingvojn de Afriko aŭ Ameriko, orienta Azio aŭ Aŭstralio. Jen, mi kredas, la malavantaĝo kompreneble ankaŭ por Esperanto-parolantoj ekster Eŭropo, ke ili do ne tiel bone konas tiun lingvostrukturon forte orientitan laŭ la latinida modelo, ke por ili tiu lingvo estas iel, nu, same nealirebla kiel la franca aŭ hispana aŭ itala.) [http://www.ats.uni-muenchen.de/personen/professoren/schulze/index.html Wolfgang Schulze] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20180424183513/http://www.ats.uni-muenchen.de/personen/professoren/schulze/index.html |date=2018-04-24 }}, prof. pri ĝenerala kaj tipologia lingvistiko, Munkeno. Bavara Radio BR2, 2015-12-15, proks. 8:18h.</ref>.
:Ankaŭ la profesoro pri lingvistiko {{iwiki|Larry Trask||en}} el Brighton opiniis, en 2001, ke Esperanto "ne nepre estas iugrade pli facila ol iu alia eŭropa lingvo por parolanto de ne-eŭropa lingvo"<ref>[http://linguistlist.org/ask-ling/message-details1.cfm?asklingid=200315921 Linguist List] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20180308165212/http://linguistlist.org/ask-ling/message-details1.cfm?asklingid=200315921 |date=2018-03-08 }}: (...) "not necessarily any easier than any other European language for a speaker of a non-European language."</ref>. Li krome asertis, ke la granda problemo de Esperanto estus "ĝia manko de komunumo de denaskaj parolantoj, aŭ fakte ĝia manko de komunumo de parolantoj entute. Sekve ĝi ne vere estas vivanta lingvo kaj do mankas al ĝi la riĉeco kaj la vibrado de vivanta lingvo, la vario kaj la ellaboro de funkcio."<ref>"Otherwise, the big drawback of Esperanto is its lack of a community of native speakers, or indeed its lack of a community of speakers at all. Consequently, it isn't really a living language, and it accordingly lacks the richness and vibrancy of a living language, the variety and the elaboration of function." Same [http://linguistlist.org/ask-ling/message-details1.cfm?asklingid=200315921 Linguist List] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20180308165212/http://linguistlist.org/ask-ling/message-details1.cfm?asklingid=200315921 |date=2018-03-08 }}.</ref>.
* '''Mondlingvo.''' En la Unua Libro Zamenhof klare detaligas, ke li havas tri celojn: Facila lingvo, tuj lernebla lingvo, grandskale uzata, ĝenerala (monda) lingvo<ref>En la angla teksto ekz. la dua celo tekstas: "[http://www.genekeyes.com/Dr_Esperanto.html To enable the learner to make direct use of his knowledge] with persons of any nationality, whether the language be universally accepted or not; in other words, the language is to be directly a means of international communication."</ref>. Estas evidente, ke Zamenhof sukcesis pri la du unuaj celoj - pri la tria la opinioj malsamas, ĉu la projekto malsukcesis aŭ ĉu ĝi ankoraŭ survojas. Estas klare, ke por la lingvo Esperanto ekde la komenco estas tri celoj kaj ne nur la tria, fariĝi mondlingvo. Estas ankaŭ iom nepreciza formulado, ke la lingvo mem havas iujn pretendojn, dum tiujn pretendojn povas havi nur homoj. Tamen ekz. Rodrigo Constantino en brazila reta taglibro skribas en 2010 pri "lingvo kun la pretendo esti mondlingvo"<ref>"[http://rodrigoconstantino.blogspot.de/2010/02/arrogancia-autoritaria.html uma língua com a pretensão de ser a língua MUNDIAL"]</ref>
* '''Lingvo flanke de aliaj.''' En neniu deklaro la Esperanto-asocioj proponas Esperanton kiel "solan" lingvon por Eŭropo. Tamen la [[Eŭropa Komisiono]] skribis en 2012: "Kelkfoje oni proponas la latinan aŭ Esperanton kiel solan, tuteŭropan lingvon por EU."<ref name="EU-Komisiono2012">"Wäre eine einzige Sprache für alle eine Lösung? - Die Idee, dass eine einzige Sprache die Lösung für alle sprachlichen Probleme wäre, ist zu simpel. Hin und wieder werden Latein oder Esperanto als einzige, europaweite Sprache für die EU vorgeschlagen. Da allerdings beinahe jeder diese Sprachen von Grund auf neu lernen müsste, wäre diese Lösung sowohl unpraktisch als auch für die Beziehungen zum Rest der Welt nicht sonderlich hilfreich. Die Lehrerausbildung und der Sprachunterricht für 500 Millionen Europäerinnen und Europäer würden außerdem sehr viel Zeit und Geld kosten. Mit ihrem Bekenntnis zur Mehrsprachigkeit macht sich die Europäische Kommission daher für Vielfalt statt für Einförmigkeit stark." (... La edukado de instruistoj kaj la lingvo-instruado por 500 milionoj da eŭropanoj kaj eŭropaninoj aldone kostus tre multan tempon kaj monon. ...) Eŭropa Komisiono, gazetara komuniko (Memo) [http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-12-703_de.htm "Häufig gestellte Fragen: Mehrsprachigkeit und Sprachenlernen"] (Oftaj demandoj: Plurlingveco kaj lingvolernado), 25-a de sept. 2012</ref>
* '''Lerntempo.''' Esperanton oni lernas en proks. triono de la tempo, kiu necesas por la plej multaj eŭropaj lingvoj, kiel montris multaj studoj (kaj kiel scias ĉiu Esperanto-lerninto, kiu lernis ankaŭ aliajn lingvojn). Sekve la lingvo-instruado de Esperanto kostas multe malpli da tempo kaj mono ol por aliaj lingvoj. Tamen la [[Eŭropa Komisiono]] asertis en 2012: "La edukado de instruistoj kaj la lingvo-instruado" de Esperanto "por 500 milionoj da eŭropanoj kaj eŭropaninoj" "kostus tre multan tempon kaj monon."<ref name="EU-Komisiono2012"/>
* '''Facileco.''' Eĉ se estas malfacile kredi tion por homo, kiu eklernis Esperanton aŭ studis nur unu paĝon de Esperanto-lernolibro: Gaston Dorren skribis en sia libro ''Lingo'' (2014), ke "Esperanto estas malfacila" - sen iel ajn aldoni, ke Esperanto estas multe pli rapide lernebla ol ĉiuj aliaj lingvoj prezentitaj en la libro<ref>"[http://www.ipernity.com/doc/158659/36408238 It perhaps comes as a surprise to be told that Esperanto is difficult.]" Gaston Dorren. Lingo: A Language Spotters Guide to Europe. London (Profile Books). 2014, p. 240</ref>.
* '''Paco.''' La granda plimulto de la Esperanto-parolantoj neniel kredas, ke Esperanto kiel ĝenerala lingvo alportus mondan pacon, sed ja pli bonan personan kompreniĝon inter homoj el diversaj landoj. Ankaŭ Zamenhof mem kutime parolis pri interkompreniĝo aŭ frateco<ref>Ekzemple "ĉiuj nacioj estus unuiĝintaj en komuna frateco" ([http://www.genekeyes.com/Dr_Esperanto.html "all nations would be united in a common brotherhood"]), [[Unua Libro]]</ref>, ne pri paco - la vorto ''paco'' ne aperas en la [[Unua Libro]] kaj ankaŭ ne en la eseo pri [[Esenco kaj Estonteco de la ideo de Lingvo Internacia]]. En la [[2-a Universala Kongreso]] li klarigis: "Ni ne estas tiel naivaj, kiel pensas pri ni kelkaj personoj ; ni ne kredas, ke neŭtrala fundamento faros el la homoj anĝelojn ; ni scias tre bone, ke la homoj malbonaj ankaŭ poste restos malbonaj (...)"<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.satesperanto.org/Parolado-de-Zamenhof-en-la-dua.html |titolo=Parolado en Ĝenevo |alirdato=2016-06-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20170414200420/http://www.satesperanto.org/Parolado-de-Zamenhof-en-la-dua.html |arkivdato=2017-04-14 }}</ref> Tamen sur la dorsflanko de la libro ''In the Land of Invented Languages'' de [[Arika Okrent]] legeblas, ke Esperanto estus "la provo de unu homo atingi mondan pacon per lingvistika solidareco"<ref>"Just about everyone has heard of Esperanto, which was nothing less than one man’s attempt to bring about world peace by means of linguistic solidarity." (Preskaŭ ĉiu jam aŭdis pri Esperanto, kio estis nenio malpli ol la provo de unu homo atingi mondan pacon per lingvistika solidareco.) Eldoneja prezento de la libro de Arika Okrent, ''In the Land of Invented Languages''. New York (Spiegel & Grau). 2010. Same legebla sur ties dorflanko.</ref>.

== Misfamigo de Esperanto ==
Apud kritiko kaj malveraj asertoj, {{kie?|kelkloke}} aperas ankaŭ misfamigoj kontraŭ Esperanto, ties parolantoj<ref>(en) Donovan Nagel, ''[https://www.mezzoguild.com/esperanto/ Why I Won’t Learn Esperanto]'' (Kial mi nenium lernos Esperanton + ''komentoj'' pri ĝi), The Mezzofanti Guild, Language Learning made Simple, aŭgusto 2015</ref> kaj kreinto.

* En reta taglibro la germana profesoro pri la angla, {{iwiki|Anatol Stefanowitsch||de}}, skribis en 2012 pri la "ĝena, ne mortigebla Esperanto" ("das leidige, nicht tot zu kriegende Esperanto"<ref>[http://www.sprachlog.de/2012/07/09/sprachbrocken-24-28-2012/ Sprachbrocken 24–28/2012]</ref>).

* En artikolo pri la lingvomulteco en Eŭropo sur la paĝoj de la germana "{{iwiki|Federacia Centralo pri politika kleriĝo||de|Bundeszentrale für politische Bildung}}" la germana politologo {{iwiki|Eckart Stratenschulte||de}} en 2010 indikas, ke Esperanto estus "vortigo de piktogramoj" ("Verbalisierung von Piktogrammen")<ref>[http://www.bpb.de/internationales/europa/europa-kontrovers/38161/einleitung?p=all]</ref>. Eblas demandi sin, ĉu la politologo deziris misfamigi aŭ ĉu temis pri nescio de faktoj.

* La germana lingvisto {{iwiki|Jürgen Trabant||de}}, dum kelkaj jaroj speciala profesoro pri eŭropa plurlingveco, asertis en intervjuo en 2008 unue ke Esperanto "estus ne malbona" (kiel internacia lingvo); li daŭrigis, ke "kiel artefarita, rigide regulita lingvo ĝi tamen ankaŭ estas 'nelingvo', kiu ne povas atingi aprobon."<ref>[http://www.esperantoland.org/forum/viewtopic.php?t=1230 "Esperanto wäre nicht schlecht, es ist politisch neutral, wie Latein, und einfacher als dieses. Aber als künstliche, starr regulierte Sprache ist es eben auch eine 'Nichtsprache', die sich nicht durchsetzen kann."] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20170903181611/http://www.esperantoland.org/forum/viewtopic.php?t=1230 |date=2017-09-03 }} (Esperanto estus ne malbona, estas politike neŭtrala, kiel la latina kaj pli simpla ol tiu ĉi. Sed kiel artefarita, rigide regulita lingvo ĝi tamen ankaŭ estas 'nelingvo', kiu ne povas atingi aprobon.) {{iwiki|Jürgen Trabant||de}}, prof. pri lingvistiko en Oberösterreichische Nachrichten, 2008-06-21</ref>

* La germana verkisto [[Martin Walser]] nomis Esperanton en 2001 'mal-lingvo': La eŭro "estas mal-mono same kiel Esperanto estas mal-lingvo."<ref>"Der Euro eröffnet das Zeitalter des praktischen Esperanto. Er ist ein Ungeld wie das Esperanto eine Unsprache ist." Martin Walser en [http://www.welt.de/print-welt/article460658/Mindestens-Halbmast.html Mindestens Halbmast], [[Die Welt]]. 2001-07-03</ref>

* [[Wolf Schneider]], ĵurnalisto kaj iama angla-interpretisto, skribis en 1994, ke la planlingvojn elpensis kelkaj "frenezetaj kapoj" ĉe sia skribtablo<ref>"ES IST STILL GEWORDEN um die Welthilfssprachen, die ein paar versponnene Köpfe am Schreibtisch ersonnen haben." (Fariĝis silente rilate al la mondaj helplingvoj, kiujn kelkaj frenezetaj kapoj elpensis ĉe skribtablo.) Wolf Schneider. [http://www.dardel.info/Textes/Esperanto.html Nachruf aufs Esperanto]. NZZ Folio. 10/1994</ref>.

== Metafora uzo de la vorto Esperanto ==
[[Metaforo|Metafore]] la vorto ''esperanto'' iam estas uzata por priskribi ion internacian, perigan, miksitan aŭ neŭtralan&nbsp;– tiel ekzemple [[Java (programlingvo)|Java]] estas markata kiel "esperanto de la [[programlingvo]]j", [[Linukso]] kiel "esperanto de la [[Operaciumo|operaciumoj]]" ĉar helpe de ĝis uzo de [[bajtkodo]] ĝi supozeble povas funkcii sur ĉiuj komputoroj, foje reklamita pli ĝenerale kiel "esperanto en la komputila mondo"<ref>Jalinh. Lidé jsou počítače a Java je Esperanto. En ''AbcLinuxu''. Eldonita 2007-06-06, atingita 2007-09-16. (Ĉeĥe.) Atingebla je http://www.abclinuxu.cz/blog/jalinh/2007/6/6/182356.</ref>.

Tia uzo tamen povas ofte konfuzi. Ekzemplon prezentas la etikedo "esperanta [[monunuo]]", uzita por [[Eŭro]]: tiu estis kreita por anstataŭi aliajn monunuojn&nbsp;– Esperantistoj tamen, krom esceptoj, ne klopodas forigi la naciajn lingvojn<ref>''Euro.'' Česká národní banka. Atingita 2008-09-17. Eldonita en Praha. (Ĉeĥe.) Atingebla je http://www.cnb.cz/cs/mezinarodni_vztahy/euro {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20111123142317/http://www.cnb.cz/cs/mezinarodni_vztahy/euro |date=2011-11-23 }}.</ref><ref>''Pražský manifest.'' Eldonis Starto. Atingita 2008-09-17. (Multlingve.) Atingebla je http://members.chello.cz/malovec/manifest.htm {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20080626052820/http://members.chello.cz/malovec/manifest.htm |date=2008-06-26 }}, https://uea.org/informado/pragm/index.html {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20120805163742/http://www.uea.org/informado/pragm/index.html |date=2012-08-05 }}</ref>. La komuna Eŭropa monunuo tamen estas neŭtrala, same kiel Esperanto.

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

== Literaturo ==
* (en) Guilherme Fians, "''Esperanto Revolutionaries and Geeks - Language Politics, Digital Media and the Making of an International Community''", 2021, Palgrave Macmillan, ISBN 978-3-030-84230-7 (bitlibro) and ISBN 978-3-030-84229-1 (papera eldono). [https://link.springer.com/book/10.1007/978-3-030-84230-7 Resumoj] parte legeblaj rete.
* (eo) Federico Gobbo (2021), ''Amikaro'', internacia universitata lernolibro de Esperanto en dek lecionoj. Ĉiu leciono konsistas el ekzercoj, gramatiko, legaĵoj kaj vortprovizo, 148 paĝoj, 3-a eldono, ISBN 978-0244798628<ref>(eo) [https://federicogobbo.name/amikaro/acheti/ Amikaro - akompana retejo]</ref>
*(eo) {{citaĵo el libro |aŭtoro=Bertilo Wennergren |titolo=Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko |dato=2016-05-26 |url=https://bertilow.com/pmeg/}} Ampleksa gramatika priskribo de la lingvo.
* (eo) {{citaĵo el libro |aŭtoro=J.&nbsp;C. Wells |titolo=Lingvistikaj aspektoj de Esperanto |eldono=2 |loko=Roterdamo |eldonejo=Universala Esperanto‑Asocio |dato=1989 |isbn=978-92-9017-021-1 |url=https://web.archive.org/web/20150223015300/pdf-archive.com/2012/02/07/lingvistikaj-aspektoj-de-esperanto-john-c-wells/lingvistikaj-aspektoj-de-esperanto-john-c-wells.pdf}} Esperanto rigardata el vidpunkto de lingvisto.
* (eo) {{citaĵo el libro |aŭtoro=Claude Piron |titolo=[[La bona lingvo]] |eldonejo=Monda Asembleo Socia |eldono=3 |origindato=1989 |dato=2015 |isbn=978-2-36960-006-0}} Psikologo rigardas la lingvon en perspektivo de homa lingvolernado kaj opinias, ke esperantistoj evitu nenecesajn neologismojn.
* (en) Ross Perlin,"''[https://lareviewofbooks.org/article/esperanto-language-of-hope-esther-schors-bridge-of-words/ Nostalgia for World Culture: A New History of Esperanto]''", recenzo de "''Bridge of Words''" de [[Esther Schor|Esther Schor.]]
* (en) {{citaĵo el libro |aŭtoro=P.&nbsp;G. Forster |titolo=The Esperanto Movement |loko=Hago |eldonejo=Mouton Publishers |dato=1982 |serio=Contributions to the Sociology of Language |numero=32 |lingvo=en |isbn=978-90-279-3399-7}} Anglalingva sociologia studo pri la Esperanto-movado, precipe en Britujo {{ĉ.}} la jaro 1980.
* (eo) {{citaĵo el libro |aŭtoro=Ulrich Lins |titolo=La Danĝera Lingvo |loko=Moskvo |eldonejo=Progreso |eldono=2 |dato=1990 |isbn=978-5-01-003136-7}} Dokumentita historio pri la ŝtataj atakoj kontraŭ la Esperanto‑movado, ĉefe sub [[Josif&nbsp;Stalin]] kaj [[Adolf&nbsp;Hitler]].
*(eo) Pierre Janton. (1988) ''Esperanto: lingvo - literaturo - movado'', ISBN 92-9017-034-4. Scienca (kaj samtempe populara) kolekto de informoj pri la Esperantaj origino, strukturo, esprimivo, literaturo, movado.(
* (eo) {{citaĵo el libro |aŭtoro=Gaston Waringhien |titolo=Lingvo kaj Vivo: Esperantologiaj eseoj |loko=La Laguna |eldonejo=Stafeto |origindato=1958 |eldono=2 |dato=1989 |isbn=978-92-9017-042-6}} Prilingva esearo de Esperanto‑vortaristo kaj gramatikisto de la 20‑a jarcento.
* (eo) [[Esperanto en Perspektivo]], verkita komune de [[Ivo Lapenna]], [[Ulrich Lins]] kaj [[Tazio Carlevaro]].
* (eo) [[Aliroj al esperanto]], libro pri multaj aspektoj interalie el la vidpunkto de [[interlingvistiko]], [[gramatiko]], [[psikolingvistiko]], [[literaturo]], lingvofilozofio, [[lingvosociologio]], makrosociolingvistika, [[historio]].
* (eo) Ronald J. Glossop, [http://www.icxlm.org/kulturoe.htm La kulturo de Esperanto] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20171227000512/http://www.icxlm.org/kulturoe.htm |date=2017-12-27 }}
* (eo) [[Jubilea Kolekto]]: pri verkoj, kiuj formas kulturan fundamenton deEsperanto.

== Referencoj ==
{{Referencoj}}

== Vidu ankaŭ ==
{{Kolumnoj‑listo|3|
* [[Akademio de Esperanto]]
* [[Aliroj al esperanto]], libro pri multaj aspektoj de Esperanto
* [[Esperanta literaturo]]
* [[Esperantidoj]]
* [[Esperantigo de nomoj]]
* ''[[Esperanto and its rivals]]''
* [[Esperanto en nacilingvaj tekstoj]]
* [[Esperanto en populara kulturo]]
* [[Esperanto sen antaŭjuĝoj]]
* [[Esperanto‑movado]]
* [[Esperantologio]]
* [[Etimologio de Esperanto]]
* [[Gramatiko de Esperanto]]
* [[Hazarda esperantaĵo]]
* [[Historio de Esperanto]]
* [[Kongresa Libro]]
* [[Kontraŭesperantisto]]
* [[Nombro de Esperanto-parolantoj]]
* [[Pra‑Esperanto]]
* [[Propedeŭtika valoro de Esperanto]]
* [[Proponitaj reformoj de Esperanto|Proponitaj reformoj]]
* [[Sociolekta Triopo de Esperanto]]
* [[Tabelvortoj]] (''korelativoj'')
* [[Universala Esperanto‑Asocio]]
* [[Tomasz Kamusella|Tomasz Kamusella pri konstruitaj lingvoj]]
* [[Esperanto, kandidato por Nobel-Premio pri Paco en 2008]]
}}

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj
|commonscat=Esperanto
|wikibooks=Esperanto
|wikiquote=Esperanto
|wikinewscat=Esperanto
|wiktionary =Kategorio:Esperanto
|s=Kategorio:Esperanto
}}

* {{ueavikiokat|lingvo_Esperanto|{{paĝonomo}}}} ({{eo}})
* [http://esperanto.net/ Multlingva Informcentro pri Esperanto] en 62 lingvoj
* [https://uea.org/dokumentoj/bibliografioj.html Terminaroj ĉe UEA] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20120117102940/http://uea.org/dokumentoj/bibliografioj.html |date=2012-01-17 }}
* [http://it.groups.yahoo.com/group/ni_parolas_esperante Diskutgrupo "Ni parolas Esperante"] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20131222182036/http://it.groups.yahoo.com/group/Ni_parolas_Esperante/ |date=2013-12-22 }}
* [http://terra-esperanto.blog.ca/ TERRA Esperanto ekspedicio] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20060414224024/http://terra-esperanto.blog.ca/ |date=2006-04-14 }} - Renkonte al teroj kaj homoj: Esperanto de Oriento ĝis Okcidento
* [http://lingvo.org/parolu/ Parolu: Maŝina parolo en Esperanto]
* [https://esperanto.stackexchange.com/ Esperanto Language Stack Exchange]
* [[:Dosiero:Esperanto kaj la Katolika Eklezio (eo) 001.pdf|Prelego ''Esperanto kaj la Katolika Eklezio'']]
* [http://www.bertin.biz/index.php?titre=citat.htm] Citaĵoj pri Esperanto, pri la internacia lingvo kaj tradukitaj verkoj esperanten] el eldonejo [[Christian Bertin]], alirdato la 6a de marto 2019 ({{fr}})
* (en) [[Alessandra Madella]], [https://ir.uiowa.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1278&context=poroi ‘The Light Cloak of the Saint:’ The Changing Rhetorical Situations of Esperanto’s “Internal Idea" and its Relevance to Contemporary of Esperanto’s “Internal Idea" and its Relevance to Contemporary Problems Problem] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20200106231926/https://ir.uiowa.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1278&context=poroi |date=2020-01-06 }} en Poroi An Interdisciplinary Journal of Rhetorical Analysis An Interdisciplinary Journal of Rhetorical Analysis and Invention and Invention, ISSN 2151-2957, DOI: 10.13008/2151-2957.1278 Alirita la 12an de januaro 2020.
*(en) Norman Berdichevsky, ''[https://www.academia.edu/36268021/25_years_of_Esperanto_Why_and_how_is_it_different?email_work_card=view-paper 25 years of Esperanto -Why and how is it different]'', Academie.edu
* [https://www.youtube.com/watch?v=uftYundJRtE Historiografio de Esperanto] de Tyron - vicprezidanto de TEJO, Retoso 2022, en Jutubo

=== Kritiko kaj respondoj al kritiko ===
* {{en}} [http://www.xibalba.demon.co.uk/jbr/ranto/ Esperantokritika paĝaro] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20051030011045/http://www.xibalba.demon.co.uk/jbr/ranto/ |date=2005-10-30 }}
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20120716230128/http://www.rickharrison.com/language/bloated.html Ĉu la Esperanta vortaro estas tro vasta?] (kopio ĉe [[Internet Archive]])
* {{en}} [http://weareferment.net/flyingmachine.html Eterna movilo aŭ flugmaŝino? Pri la serĉo por ponta lingvo… ]

{{Portalo|Esperanto}}
{{Elstara}}
{{Esperanto}}
{{Planlingvoj}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Esperanto| ]]
[[Kategorio:Aglutinaj lingvoj]]
[[Kategorio:Ensociiĝintaj konstruitaj lingvoj]]
[[Kategorio:Internacia planlingvo]]
[[Kategorio:Aperis en 1887]]