Vidi fonton por Aŭstralio

{{Prisupre|pri=la lando|kontinento|Aŭstralia kontinento}}
{{Geokesto| lando
<!-- *** Kapo *** -->
| nomo                 = Aŭstralio
| devena_nomo          =
| alia_nomo            = {{Lang-en|Australia}}
<!-- *** Dosiero *** -->
| dosiero              = Australia (orthographic projection).svg
| dosiero_priskribo    = Situo de Aŭstralio
| dosiero_kompl        =
<!-- *** Simboloj *** -->
| flago                = Flago-de-Aŭstralio.svg
| flago_noto           = [[Flago de Aŭstralio|Flago]]
| blazono              = Coat of Arms of Australia.svg
| blazono_noto         = [[Blazono de Aŭstralio|Blazono]]
<!-- *** Nomo *** -->
| etimologio           =
| oficiala_nomo        = Komunejo de Aŭstralio
| moto                 =
| kromnomo             =
| himno                = [[Advance Australia Fair]]
| himno_dosiero        = U.S. Navy Band, Advance Australia Fair (instrumental).ogg
<!-- *** Lando ktp. *** -->
| regiono_tipo         = Membreco
| regiono_faldo        = 1
| regiono              = G20
| regiono1             = OEKE
| regiono2             = Monda Organizaĵo pri Komerco
| regiono3             = Unuiĝintaj Nacioj
| regiono4             = Azia-Pacifika Ekonomia Kunlaborado
| regiono5             = Komunumo de Nacioj
| regiono6             = ANZUS
| regiono7             = Pacific Islands Forum
| histregiono_faldo    =
| histregiono          =
| histregiono1         =
| histregiono2         =
<!-- *** Familio *** -->
| parenco              = Oceanio
| limo                 = Indonezio
| limo1                = Orienta Timoro
| limo2                = Papuo-Nov-Gvineo
| limo3                = Salomonoj
| limo4                = Vanuatuo
| limo5                = Nov-Kaledonio
| limo6                = Nov-Zelando
| limo_faldo           = 1
| parto_faldo          = 1
| parto_tipo           = Regionoj
| parto                =
| parto1               =
| parto2               =
| parto3               =
| parto4               =
| parto5               =
| parto6               =
| parto7               =
| parto8               =
| parto9               =
| parto10              =
| parto11              =
| parto12              =
| ĉefurbo             = Kanbero
| urbo                 = Sidnejo
| urbo1                = Melburno
| urbo2                = Brisbano
| urbo3                = Perto
| urbo4                = Adelajdo
| urbo5                =
| urbo6                =
| urbo7                =
| urbo8                =
| urbo9                =
| urbo10               =
| urbo11               =
| urbo12               =
| urbo_faldo           = 1
| urbo_tipo            = Grandaj urboj
| memorindaĵo_tipo    =
| memorindaĵo_faldo   = 1
| memorindaĵo         =
| memorindaĵo1        =
| memorindaĵo2        =
| memorindaĵo3        =
| konstruaĵo_faldo    = 1
| konstruaĵo          =
| konstruaĵo1         =
| konstruaĵo2         =
| konstruaĵo3         =
| konstruaĵo3_noto    =
| rivero_faldo         = faldo
| rivero               =
| rivero1              =
| rivero2              =
| rivero3              =
| rivero4              =
| rivero5              =
| rivero6              =
| rivero7              =
| rivero8              =
| rivero9              =
| ŝoseo_tipo          = Aŭtostrado
| ŝoseo               =
| ŝoseo1_tipo         =
| ŝoseo1              =
| ŝoseo2_tipo         =
| ŝoseo2              =
| montaro_tipo         = Montaroj
| montaro_faldo        = 1
| montaro              =
| montaro1             =
| montaro2             =
| montaro3             =
| montaro4             =
| montaro5             =
| montaro6             =
| montaro7             =
| orogenezo            =
| orogenezo1           =
| orogenezo2           =
<!-- *** Situo *** -->
| ĉefurbo_situo       = Kanbero
| koordinatoj_ne_en_titolo = true
| ĉefurbo_leviĝo     =
| ĉefurbo_lat_d       = 35
| ĉefurbo_lat_m       = 18
| ĉefurbo_lat_s       = 29
| ĉefurbo_lat_NS      = S
| ĉefurbo_long_d      = 149
| ĉefurbo_long_m      = 07
| ĉefurbo_long_s      = 28
| ĉefurbo_long_EW     = E
| plej_alta_situo      =
| plej_alta_leviĝo    =
| plej_alta            =
| plej_malalta         =
| plej_malalta_leviĝo =
<!-- *** Dimensioj *** -->
| areo                 = 7617930
| areo_rondumo         = 1
| areo_akvo            =
<!-- *** Loĝantaro *** -->
| loĝantaro = {{WikidataLoĝantaro}}
| loĝantaro_dato = {{WikidataLoĝantaroDato}}
| loĝantaro_denseco   = auto
<!-- *** Historio & gvidantaro *** -->
| establita            = 1901
| establita_tipo       =
| gvidantaro           =
| gvidantaro_tipo      =
| gvidantaro_noto      =
| ĉefulo              = Anthony Albanese
| ĉefulo_tipo         = Ĉefministro
| ĉefulo_partio       =
| ĉefulo1             = reĝo [[Karlo la 3-a (Britio)|Karlo la 3-a]] (ekde [[2022]])
| ĉefulo1_tipo        = ŝtatestro
| ĉefulo1_partio      =
<!-- *** Kodoj *** -->
| horzono              = (UTC+8 al +10.5)
| horzono_DST          = (UTC+8 al +11.5)
| areo_kodo            = +61
| areo_kodo_tipo       =
| kodo                 = AU
| kodo_tipo            = ISO 3166-1
| kodo1                =
| kodo1_tipo           = Aŭtokodo
| kodo2                = .au
| kodo2_tipo           = Interreta domajno
<!-- *** Liberaj kampoj *** -->
| libera               =
| libera_tipo          =
| libera1              = [[Aŭstralia dolaro]] (AUD)
| libera1_tipo         = [[Valuto|Monunuo]]
| libera2              = [[Lingvoj de Aŭstralio|neniu]]
| libera2_tipo         = Oficiala lingvo
| libera3              =
| libera3_tipo         =
<!-- *** Mapoj *** -->
| mapo_priskribo       = Situo de la ĉefurbo enkadre de Aŭstralio
| mapo_lokumilo        = Aŭstralio
| mapo1                =
| mapo1_fono           =
| mapo1_priskribo      =
| mapo1_lokumilo       =
| mapo2                =
<!-- *** Retpaĝoj *** -->
| commons              = Ausralia
| retpaĝo             =
| portalo              = Aŭstralio
<!-- *** Notoj *** -->
| notoj                = [[Esperanto-movado en Aŭstralio]]
}}
{{Portalo|Geografio}}
'''Aŭstralio''' ({{lang-en|Australia}}), aŭ la '''Komunejo de Aŭstralio'''<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.comlaw.gov.au/Details/C2005Q00193/0332ed71-e2d9-4451-b6d1-33ec4b570e9f|titolo=Constitution of Australia|alirdato=5a de Aŭgusto 2011|dato=1a de Junio 2003|eldoninto=[[ComLaw]]|citaĵo=3. It shall be lawful for the Queen, with the advice of the Privy Council, to declare by proclamation that, on and after a day therein appointed, not being later than one year after the passing of this Act, the people of New South Wales, Victoria, South Australia, Queensland, and Tasmania, and also, if Her Majesty is satisfied that the people of Western Australia have agreed thereto, of Western Australia, shall be united in a Federal Commonwealth under the name of the Commonwealth of Australia.}}</ref> ([[Angla lingvo|angle]]: ''Commonwealth of Australia''), estas lando en la [[suda hemisfero]] kiu konsistas plej grandan parton el la plej malgranda [[kontinento]] de la mondo, nome [[Oceanio]], kaj estas formata de la tiel nomata ''[[aŭstralia kontinento]]'', la grandega [[insulo]] [[Tasmanio]] kaj kelkaj aliaj insuloj en la [[suda oceano|suda]], la [[hinda oceano|hinda]] kaj la [[pacifika oceano]]j. Najbaraj landoj estas [[Indonezio]], [[Orienta Timoro]], [[Papuo-Nov-Gvineo]], la [[Salomonoj]], [[Vanuatuo]], [[Nov-Kaledonio]] kaj [[Nov-Zelando]].

La kontinento kaj insuloj de Aŭstralio ekhavis loĝantojn ekde antaŭ 42.000 jaroj - la [[indiĝenaj aŭstralianoj]] ([[Aborigenoj de Aŭstralio|aborigenoj]] kaj [[torresmarkolaj insulidoj]]). Dum ĉirkaŭ 50,000 jaroj<ref>Wade, Nicholas (22a de Septembro 2011). "Australian Aborigine Hair Tells a Story of Human Migration". The New York Times. [http://www.nytimes.com/2011/09/23/science/23aborigines.html?_r=0] Alirita la 21an de Aŭgusto 2016.</ref> antaŭ la unua brita setlado en la fino de la 18a jarcento,<ref>"European discovery and the colonisation of Australia". Australian Government: Culture Portal. Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts, Commonwealth of Australia. 11a de Januaro 2008. [http://www.australia.gov.au/about-australia/australian-story/european-discovery-and-colonisation] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20160313201423/http://www.australia.gov.au/about-australia/australian-story/european-discovery-and-colonisation|date=2016-03-13}} Alirita la 21an de Aŭgusto 2016. "[The British] moved north to Port Jackson on 26 January 1788, landing at Camp Cove, known as 'cadi' to the Cadigal people. Governor Phillip carried instructions to establish the first British Colony in Australia. The First Fleet was under prepared for the task, and the soil around Sydney Cove was poor."</ref><ref>Davison, Hirst and Macintyre, pp. 157, 254.</ref> Aŭstralio estis loĝata de indiĝenaj aŭstralianoj,<ref>"Both Australian Aborigines and Europeans Rooted in Africa – 50,000 years ago". News.softpedia.com. [http://news.softpedia.com/news/Both-Aborigines-and-Europeans-Rooted-in-Africa-54225.shtml] Alirita la 21an de Aŭgusto 2016.</ref> kiuj parolis lingvojn grupigeblajn en ĉirkaŭ 250 lingvaroj.<ref>"Australian Social Trends". Retejo de la ''Australian Bureau of Statistics''. Commonwealth of Australia. [http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.NSF/2f762f95845417aeca25706c00834efa/aadb12e0bbec2820ca2570ec001117a5!OpenDocument] Alirita la 21an de Aŭgusto 2016.</ref><ref>Walsh, Michael (1991) "Overview of indigenous languages of Australia" in Suzanne Romaine (1991). Language in Australia. Cambridge University Press. p. 27. ISBN 978-0-521-33983-4. [https://books.google.es/books?ei=LQjdVLuJC8K-ggSYk4HYCg&id=odXuIsxHaOYC&dq=Suzanne+Romaine+(ed.)+Language+in+Australia&q=Overview+of+indigenous+languages+of+Australia&redir_esc=y#v=snippet&q=Overview%20of%20indigenous%20languages%20of%20Australia&f=false] Alirita la 21an de Aŭgusto 2016.</ref>

Post sporadaj vizitoj de fiŝkaptistoj de la nordo kaj de eŭropaj esploristoj kaj komercistoj komence de la 17-a jarcento, la orienta parto de la kontinento estis postulita de la [[Britio|britoj]] en 1770 kaj oficiale finaranĝita per [[perforta transportado]] (ang. ''penal transportation'') same kiel la kolonio [[Novsudkimrio]] la 26-an de januaro [[1788]]. Sekve de tio, ke la popolo multobliĝis kaj novaj areoj estis malkovritaj oni sukcese starigis krome kvin memgvidajn (ang. ''self-governing'') [[transmaraj teritorioj de Britio|transmarajn teritoriojn de Britio]] dum la 19-a jarcento, tiam nomitaj [[kronkolonio]]j. La [[1an de januaro|1an de Januaro]] [[1901]] la ses kolonioj federaciiĝis, formante la ''Commonwealth of Australia''. Ekde la federaciĝo, Aŭstralia havis stabilan liberalan demokratian politikan sistemon kiu funkcias kiel federacia parlamenta konstitucia monarkio enhavanta ses subŝtatojn kaj kelkajn teritoriojn. la moderna populacio de 24 milionoj<ref>"Population clock" (Populacia horloĝo). Retejo de la ''Australian Bureau of Statistics''. Commonwealth of Australia. [http://www.abs.gov.au/ausstats/abs%40.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1647509ef7e25faaca2568a900154b63?OpenDocument] Alirita la 21an de Aŭgusto 2016. La ĉirkaŭkalkulata populacio montrata estas aŭtomate kalkulata ĉiutage je 00:00 UTC kaj estas bazata sur informo akirita el la populacia horloĝo je la montria dato en la citaĵo.</ref> estas tre urbigita kaj tre koncentrita en la orientaj subŝtatoj kaj en la marbordo.<ref>"Geographic Distribution of the Population". [http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/Lookup/by%20Subject/1301.0~2012~Main%20Features~Geographic%20distribution%20of%20the%20population~49] Alirita la 21an de Aŭgusto 2016.</ref>

La granda insulo de Aŭstralio estas samtempe sendependa [[lando]] kaj [[kontinento]]. Aŭstralio situas en la Suda [[Pacifiko]], kaj havas 7.682.300&nbsp;km<SUP>2</SUP> en areo (el kio 40 % de la teritorio estas tropika, dum unu triono estas [[dezerto]]), proksimume la grando de la kontinenta [[Usono]]. Ĝi estas [[Listo de landoj laŭ areo|la sesa plej granda lando en la mondo laŭ la totala areo]].

La ĉefurbo de la lando estas [[Kanbero]] (331 mil), kiu estas en la Aŭstralia Ĉefurba Teritorio en Novsudkimrujo. La politika sistemo estas [[konstitucia monarĥio]] kaj [[Federacio|federacia]] [[Parlamento|parlamenta]] [[ŝtato]]. La nomo "Aŭstralio" venas de la latina vorto ''australis'', kaj signifas "suda". La aŭstralianoj ofte diras, ke ilia lando troviĝas "sube" (ang. ''"down under"''). [[Willem Jansz]] ([[1606]]) kaj [[Abel Tasman]] ([[1642]]), nederlandanoj, kaj ŝipestro [[James Cook]] ([[1770]]), brito, estis unuaj eŭropanoj kiuj vizitis Aŭstralion. La unua brita kolonio estis apud [[Sidnejo]] ([[1788]]). Fine de la 20a jarcento Aŭstralio havis 18 783 551 loĝantojn (2000).

Aŭstralio havas multajn [[marsupiulo]]jn. Estas, ekzemple, la [[kanguruo]], la [[valabio]], la [[vombato]], la [[koalo]]; aliaj interesaj bestoj estas la [[monotremo]]j, kiel la [[ornitorinko]] kaj la [[ekidno]], kaj granda [[birdo]], la [[emuo]]. Estas multaj eŭkaliptaj [[arbo]]j, [[ŝafo]]j, kaj [[kuniklo]]j. [[Kvinslando]] havas tre longan koralan rifon.

La ĉefa lingvo de Aŭstralio estas la angla, sed la [[aborigeno]]j parolis 250 malsamajn lingvojn antaŭ la jaro [[1800]]. Hodiaŭ restas nur proksimume 40.000 aborigenoj de pura raso. Ili nun parolas eble nur 50 aborigenajn lingvojn. Restas aliaj 40.000 homoj de raso miksita.

Aŭstralio estas [[disvolvigita lando]] kaj unu el la plej riĉaj en la mondo, kun [[Malneta enlanda produkto|la 12a plej granda ekonomio en la mondo]]. En 2014 Aŭstralia havis la kvinan plej altan enspezon ''per capita''.<ref>Informo referencas ĉefe al la jaro 2014. [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=39&pr.y=6&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C668%2C914%2C672%2C612%2C946%2C614%2C137%2C311%2C962%2C213%2C674%2C911%2C676%2C193%2C548%2C122%2C556%2C912%2C678%2C313%2C181%2C419%2C867%2C513%2C682%2C316%2C684%2C913%2C273%2C124%2C868%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C522%2C692%2C622%2C694%2C156%2C142%2C624%2C449%2C626%2C564%2C628%2C565%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C135%2C321%2C716%2C243%2C456%2C248%2C722%2C469%2C942%2C253%2C718%2C642%2C724%2C643%2C576%2C939%2C936%2C644%2C961%2C819%2C813%2C172%2C199%2C132%2C733%2C646%2C184%2C648%2C524%2C915%2C361%2C134%2C362%2C652%2C364%2C174%2C732%2C328%2C366%2C258%2C734%2C656%2C144%2C654%2C146%2C336%2C463%2C263%2C528%2C268%2C923%2C532%2C738%2C944%2C578%2C176%2C537%2C534%2C742%2C536%2C866%2C429%2C369%2C433%2C744%2C178%2C186%2C436%2C925%2C136%2C869%2C343%2C746%2C158%2C926%2C439%2C466%2C916%2C112%2C664%2C111%2C826%2C298%2C542%2C927%2C967%2C846%2C443%2C299%2C917%2C582%2C544%2C474%2C941%2C754%2C446%2C698%2C666&s=NGDPDPC&grp=0&a= World Economic Outlook Database-April 2015], [[Internacia Monunua Fonduso]]. Alirita la 21an de Aŭgusto 2016.</ref> La militista elspezo de Aŭstralio estas la [[armeo|13a plej granda en la mondo]]. Kun la [[Landoj laŭ indico de homa disvolviĝo|dua plej alta indico en homa disvolviĝo tutmonde]], Aŭstralio estas alte rangita en multaj internaciaj komparoj de nacia plenumado, kiaj vivkvalito, sansistemo, edukado, ekonomia libero, kaj la protekto de civilaj [[libereco]]j kaj politikaj rajtoj.<ref name="World Audit">{{Cite web|url=http://www.worldaudit.org/countries/australia.htm|title=Australia: World Audit Democracy Profile|work=WorldAudit.org|accessdate=5a de Januaro 2008| archiveurl=https://web.archive.org/web/20071213032213/http://www.worldaudit.org/countries/australia.htm| archivedate= 13a de Decembro 2007 | deadurl=no}}</ref> Aŭstralio estas membro de [[Unuiĝintaj Nacioj]], [[Grupo de la 20 (industriaj kaj sojlaj landoj)|G20]], [[Komunumo de Nacioj]], [[ANZUS]], [[Organizaĵo pri Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo]] (OEKE), [[Monda Organizaĵo pri Komerco]], [[Azia-Pacifika Ekonomia Kunlaborado]], kaj la [[Pacifikinsula Forumo]].

== Etimologio kaj nomo ==
La nomo en [[Esperanto]] Aŭstralio derivas el la angla nomo ''Australia'' [osTREJlja] aŭ [əˈstɹæɪljə, -liə] en [[aŭstralia angla]]<ref>Australian pronunciations: ''Macquarie Dictionary, kvara eldono'' (2005). Melbourne, The Macquarie Library Pty Ltd. ISBN 1-876429-14-3</ref> derivas el la [[latina]] ''[[Terra Australis]]'' ("suda lando") nomo uzata por supozataj landoj en la suda hemisfero ekde antikvaj epokoj.<ref>[http://www.etymonline.com/index.php?term=australia "Australia"] – Online Etymology Dictionary. Alirita la 28an de Oktobro 2015.</ref> La plej frua registrita uzo de la vorto ''Australia'' en angla estis en 1625 en "A note of Australia del Espíritu Santo, written by Sir Richard Hakluyt", publikigita de [[Samuel Purchas]] en ''Hakluytus Posthumus'', kiel fuŝaĵo de la origina hispana nomo "Australia del Espíritu Santo" (Suda Lando de la Sankta Spirito)<ref>[http://www.sl.nsw.gov.au/discover_collections/history_nation/queiros/index.html "He named it Austrialia del Espiritu Santo and claimed it for Spain"] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20130817051612/http://www.sl.nsw.gov.au/discover_collections/history_nation/queiros/index.html |date=2013-08-17 }} ''The Spanish quest for Terra Australis | State Library of New South Wales Page 1''.</ref><ref>[http://rupertgerritsen.tripod.com/pdf/published/Austrialia_Globe_72_2013_pp23-30.pdf "A note on 'Austrialia' or 'Australia' Rupert Gerritsen – Journal of The Australian and New Zealand Map Society Inc.- The Globe, Number 72, 2013 "] ''Posesion en nombre de Su Magestad (Archivo del Museo Naval, Madrid, MS 951) Paĝo 3''.</ref><ref>{{cite news |url=http://nla.gov.au/nla.news-article63620938 |title=THE ILLUSTRATED SYDNEY NEWS |newspaper= Illustrated Sydney News |date=26a de Januaro 1888 |accessdate=29a de Januaro 2012 |page=2 |publisher=National Library of Australia}}</ref> por insulo en [[Vanuatuo]].<ref>Purchas, vol. iv, pp. 1422–32, 1625. Tio ŝajnas variaĵo de la origina hispana "Austrialia" [tiele]. [https://web.archive.org/web/20060822033701/http://www.hispanicfiesta.com.au/pics/pdf_mag_2004/42.PDF] Kopio de la Kongresa Biblioteko povas esti legata rete [http://memory.loc.gov/service/rbc/rbdk/d0404/02951422.jpg].</ref> La nederlanda adjekta formo ''Australische'' estis uzata en nederlanda libro en [[Batavio]] ([[Ĝakarto]]) en 1638, por referenci al la ĵus malkovritaj landoj sude.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=DDNEle_1NzkC&pg=PA299|page=299|last=Scott|first=Ernest|origyear=1914|title=The Life of Captain Matthew Flinders|isbn=978-1-4191-6948-9|year=2004|publisher=Kessinger Publishing}}</ref>
La unua fojo ke la nomo Australia ŝajne estis oficiale uzata estis en dokumento de Lord Bathurst de [[4a de aprilo|4a de Aprilo]] [[1817]] en kiu la Guberniestro Lachlan Macquarie agnoskas la ricevon de mapo fare de Matthew Flinders de Aŭstralio.<ref>{{cite news |url=http://nla.gov.au/nla.news-article58549315 |title=WHO NAMED AUSTRALIA? |newspaper= The Mail (Adelaide, SA : 1912 – 1954) |location=Adelaide|date=11a de Februaro 1928 |accessdate=14a de Februaro 2012 |page=16 |publisher=National Library of Australia}}</ref> La 12a de Decembro 1817, Macquarie rekomendis al la Kolonia Oficejo ke ĝi estu formale adoptita.<ref>Weekend Australian, 30–31 Decembro 2000, p. 16</ref> En 1824, la Almiraleco akceptis ke la kontinento estu konata oficiale kiel ''Australia''.<ref>{{Cite book |last=Department of Immigration and Citizenship |title=Life in Australia |publisher=Commonwealth of Australia |year=2007 |page=11 |isbn=978-1-921446-30-6 |url=http://www.immi.gov.au/living-in-australia/values/book/english/lia_english_part1.pdf |accessdate=30a de Marto 2010 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/20091017070336/http://www.immi.gov.au/living-in-australia/values/book/english/lia_english_part1.pdf |archivedate=17a de Oktobro 2009 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2016-08-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20091017070336/http://www.immi.gov.au/living-in-australia/values/book/english/lia_english_part1.pdf |arkivdato=2009-10-17 }}</ref>

== Historio ==
{{Ĉefartikolo|Historio de Aŭstralio}}
[[Dosiero:Richard Daintree coloured photography.jpg|eta|dekstre|200ra|Setlejo de orserĉantoj dum la epoko de la febro de la aŭstralia oro.]]
La '''[[historio]] de Aŭstralio''' komenciĝis kiam la homoj alvenis al la [[aŭstralia kontinento]] de la nordo antaŭ pli ol 42.000 jaroj. Tamen, ĝia skribita historio ne komenciĝis ĝis kiam esploristoj [[nederlando|nederlandaj]] ĝin unue rigardis en la [[17-a jarcento|17a jarcento]]. Tamen, ili supozis ke la aŭstralia tero estis neloĝebla kaj sekve ĝin ne koloniigis, lasante tiel malferman vojon por la postaj britaj ekspedicioj. La taksado de la aŭstralia historio estas temo de diskuto ankoraŭ nuntempe, aparte koncerne al la traktado de la [[Indiĝenaj aŭstralianoj|aŭstraliaj praloĝantoj]] fare de la eŭropaj koloniantoj.

Aŭstralia Unio kreiĝis en [[1901]], fariĝis aŭtonomio de [[Britio]] en [[1942]]. En [[1967]] aborigenoj ricevis ĉiujn civilajn rajtojn. En [[1999]] okazis [[referendumo]], kiu devis klarigi la demandon de landa politika aranĝo. Plimulto de la loĝantoj rifuzis modelon de [[Respubliko|respublika aranĝo]] kaj subtenis la ekzistantan sistemon.

=== Prahistorio ===
[[Dosiero:Bathurst Island men.jpg|eta|maldekstre|Indiĝenaj aŭstralianoj el insuloj Bathurst (Norda Teritorio), 1939.]]
La ĝusta dato de la unuaj homaj setlejoj en Aŭstralio estas ankoraŭ temo de debato. Tamen, oni kredas ke la aŭstralia tero estis loĝita de [[homoj]] antaŭ inter 42.000 kaj 48.000 jaroj; en tiu epoko estis periodo de amasa ekologia ŝanĝo kiu estis kaŭzita de homaj agadoj. La unuaj aŭstralianoj estis la praavoj de la [[aŭstraliaj aborigenoj]] de la aktualeco; ili alvenis tra pontoj de tero kaj maraj trapasejoj de malmulta longeco el [[Sudorienta Azio]]. La plej granda parto de ĉi tiuj personoj estis [[ĉasistoj-kolektistoj]] kun kompleksa [[parola tradicio]] kaj spiritaj valoroj bazitaj en la adorado de la tero kaj en la kredo de la tempo de sonĝo.

=== Alveno de eŭropanoj ===
{{Ĉefartikolo|Eŭropa esplorado de Aŭstralio|Eŭropa teresplorado de Aŭstralio|Mara eŭropa esplorado de Aŭstralio}}
[[Dosiero:HMS Endeavour off the coast of New Holland, by Samuel Atkins c.1794.jpg|300ra|alt=A three-masted wooden ship cresting an ocean swell beneath a cloudy sky. Two small boats tow the ship forward.|eta|La ''Endeavour'' ĉe la marbordo de Nova Holando, de Samuel Atkins ĉ. 1794.]]
En [[1770]], la ekspedicio de la ''[[Endeavour]]'' sub la komando de la leŭtenanto [[James Cook]] navigis kaj mapigis la orientan marbordon de Aŭstralio, elŝipiĝante en la kontinento por la unua fojo en [[Botany Bay]] la [[29-a de aprilo|29an de aprilo]] de tiu jaro. Cook direktis sin poste al la nordo kaj, antaŭ ol marŝi, elŝipiĝis en la insulo ''Possession'', en la [[toresa Markolo]], la [[22-a de aŭgusto|22an de aŭgusto]] de 1770. Tie li postulis formale la orientan marbordon de Aŭstralio por la [[Reĝlando Britio]] kaj nomis ĝin [[Novsudkimrio]]. Pro tio ke la malkovroj de Cook ebligis la unuan eŭropan setlejon en la kontinento, li estas ofte populare konsiderata kiel la malkovrinto de la aŭstralia tero, kvankam la vera malkovro okazis pli ol 160 jarojn antaŭ la vojaĝo de Cook.

Je sia reveno al [[Anglio]], li informis favore al tiuj teroj malkovritaj dum la ekspedicio kio generis intereson pri Aŭstralio konsiderita kiel la potenciala solvo por halti la problemon de troloĝateco de krimuloj en Britio, kiu estis pligravigita pro la perdo de la [[dektri amerikaj kolonioj]],<ref>Norval Morris kaj David J. Rothman, eld. ''The Oxford History of the Prison: The Practice of Punishment in Western Society'' (1995) p. 76.</ref> kiu estis estintaj la destino por la [[prizontransportado|transportado de kondamnitoj]]. Sekve, la [[13-a de marto|13an de marto]] de [[1787]], la dek unu ŝipoj de la Unua Floto eliris de [[Portsmouth]], Anglio, al [[Botany Bay]].
{{Ĉefartikolo|Teorio de la portugala malkovro de Aŭstralio}}

=== Unuaj setlejoj kaj koloniado ===
[[Dosiero:Australian states history.gif|eta|200ra|maldekstre|Mova mapo kiu montras la kreon de la malsamaj aŭstraliaj kolonioj.]]
Ene de la [[britaj transmaraj teritorioj|kolonioj de la brita krono]] de [[Novsudkimrio]], establiĝis setlejo kaj [[punkolonio]] en [[Port Jackson]] (kiu nuntempe formas parton de [[Sidnejo]]) fonditaj de la kapitano [[Arthur Phillip]] la [[26-a de junio|26an de junio]] de [[1788]]. Tiu dato fariĝis [[nacia festo]] nomita [[Tago de Aŭstralio]]. La [[Tero de Van Diemen]], hodiaŭ konita kiel [[Tasmanio]], estis fondita en [[1803]] kaj ĝi iĝis aparta kolonio en [[1825]]. [[Britio]] postulis kiel propra la okcidentan parton de Aŭstralio en [[1829]]. Apartaj kolonioj estis formataj de porcioj de Nova Sudkimrio: [[Suda Aŭstralio]] ([[1836]]), [[Viktorio (Aŭstralio)|Viktorio]] ([[1851]]) kaj [[Kvinslando]] ([[1859]]). La [[Norda Teritorio|Teritorio de la Nordo]] estis fondita en [[1863]] el parto de la provinco de Suda Aŭstralio. Viktorio kaj [[Suda Aŭstralio]] estis fonditaj kiel “liberaj”, ĉi tio signifas ke neniam estis punkolonioj, kvankam antaŭe al ilia fondo ili estis ricevintaj iujn prizonulojn devenantaj el Tasmanio sed neniam el Britio. [[Okcidenta Aŭstralio]] ankaŭ estis fondita “libera”, sed akceptis poste la krimulajn transportadojn pro la granda malabundeco de fontoj de laboro kiun ĝi suferis. [[Nov-Zelando]] estis parto de [[Novsudkimrio]] ĝis [[1840]], kiam ĝi iĝis [[kolonio]] por si mem. La transporto de prizonuloj estis iom post iom abolita en la tuta Aŭstralio inter [[1840]] kaj [[1864]].

[[Dosiero:Very early map of sydney from 1789.jpg|eta|200ra|Mapo de [[Sidnejo]] farita en [[1789]], la unua jaro post ĝia fondo.]]
{{Ĉefartikolo|Aŭstraliaj limmilitoj}}
La loĝantaro [[indiĝenaj aŭstralianoj|indiĝena aŭstralia]], ĉirkaŭkalkulita en 350.000 loĝantoj en la momento de la eŭropa setlejo, reduktis sin konsiderinde en la 150 sekvaj jaroj, ĉefe pro [[infekta malsano|infektaj malsanoj]] apud la kultura malintegriĝo kaj al la deviga relokiĝo kiun ili suferis pro la antaŭeniro de la kolonioj. La disiĝo de infanaj praloĝantinoj kaj iliaj familioj, pri kiu iuj historiistoj kaj indiĝenoj argumentas ke ĝi devus esti konsiderita [[genocido]] laŭ la juraj normoj de la aktualeco, eble faris pli malgrandan kontribuon en la popola katastrofo de la praloĝantoj.

=== «Ŝtelita generacio» ===
Dum longa tempo infanoj de [[indiĝenaj aŭstralianoj]] estis prenitaj el siaj gepatroj kaj senditaj al ŝtataj institucioj kaj blankaj familioj por esti edukitaj kiel «normalaj» (laŭ eŭropkultura vidpunkto) homoj. Rezulte de tio multaj el ili perdis siajn kulturajn radikojn, sed ĉe tio ne iĝis la parto de la «blanka socio» kaj ricevis la nomon "Ŝtelita generacio". Ĉi tiu politiko finiĝis en la [[1960-aj]] jaroj. En [[2008]] la aŭstralia ĉefministro [[Kevin Rudd]] pardonpetis pri tio al la indiĝenaj aŭstralianoj.<ref name="Aŭstralio pardonpetas">[http://www.eventeo.net/web/index.php/pacifiko/socio/1735-astralia-pardonpeto-al-qforgestitaj-infanojq Aŭstralio pardonpetas al "forgesitaj infanoj"] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20100716063328/http://www.eventeo.net/web/index.php/pacifiko/socio/1735-astralia-pardonpeto-al-qforgestitaj-infanojq |date=2010-07-16 }} {{eo}}</ref>

=== «Forgesitaj aŭstralianoj» ===
[[Dosiero:LA2-NSRW-1-0178 - 03.png|eta|maldekstre|Aŭstralia aborigena virino.]]
De [[1930]] ĝis [[1970]] funkciis la Programo de Infanaj Migrintoj, kadre de kiu [[Britio]] sendis malriĉajn infanojn al "pli bona vivo" en Aŭstralio, [[Kanado]] kaj aliloken. La plimulto de la infanoj estis jam prenitaj el sia familio de la ŝtataj aŭtoritatoj aŭ forlasitaj de siaj gepatroj. Kiam ili estis ekspeditaj el Britio, al multe da ili oni rakontis, malĝuste, ke la gepatroj estis mortintaj. Multaj gepatroj ne sciis, ke siaj infanoj, foje ne pli ol trijaraĝaj, estis senditaj al Aŭstralio. Prizorg-agentejoj kunlaboris kun la registaro por sendi malfavoratajn infanojn al pli "rozkolora estonteco" kiu tiam estis juĝita kiel "bonaj blankuloj" al siatempa kolonio. En multaj kazoj ili estis edukitaj sole por laboro en bienoj, kaj suferis kruelecon kaj aflikton interalie fizika, psikologia kaj seksa molestado. Ili do ricevis la nomon "Forgesitaj Aŭstralianoj". Entute kalkuliĝis ĉ. 500 000 tiaj infanoj.

La {{daton|17|novembro}} [[2009]] la aŭstralia ĉefministro Kevin Rudd pardonpetis al la "Forgesitaj aŭstralianoj". Li esprimis la esperon, ke la nacia pardonpeto helpos "kuraci la doloron" kaj estos turnopunkto en aŭstralia historio. La ceremonion en la Kanbero ĉeestis centoj da tiaj homoj, proksimume 7 000 el kiuj ankoraŭ loĝas en Aŭstralio. "Verdire, ĉi tio estas malbela rakonto. Verdire granda malbono estas farita. Estas mia espero, ke de hodiaŭ, vi estos nomitaj la Memoritajn aŭstralianojn," li diris.

Dum renkontiĝo de 1 000 homoj ĉe la Parlamentejo Kevin Rudd ankaŭ proponis sian pardonpeton al infanaj migrintoj prenitaj el Britio al Aŭstralio post la [[Dua mondmilito|milito]], ofte sen konsento de la gepatroj.<ref name="Aŭstralio pardonpetas"/>

=== Propra kolonia regado ===
[[Dosiero:Eureka Flag.svg|eta|200ra|Flago de la ''[[Eureka Ribelo]]''.]]
Inter [[1855]] kaj [[1890]], la ses kolonioj akiris individue respondecan registaron, administrante la plimulton de iliaj internaj aferoj kvankam ili formis parton de la [[Brita Imperio]]. La Kolonia Oficejo de Londono plu tenis la kontrolon sur iuj demandoj, ĉefe internaciaj rilatoj, defendo kaj internacia mara trafiko.

[[Orimpetego]] ekis en Aŭstralio komence de la 1850-aj jaroj<ref>Davison, Graeme; Hirst, John; Macintyre, Stuart (1999). The Oxford Companion to Australian History. Melbourne: Oxford University Press. ISBN 0-19-553597-9, pp. 283–85.</ref> kaj la [[Eureka Ribelo]] kontraŭ minpermesilaj impostoj en 1854 estis frua esprimo de civila malobeo.<ref>Davison, Hirst kaj Macintyre, pp.227–29.</ref> Inter 1855 kaj 1890, la ses kolonioj unuope akiris respondecan memgadon, ekadministrante plej el siaj propraj aferoj restante parto de la [[Brita Imperio]].<ref>Davison, Hirst kaj Macintyre, p. 556.</ref> La Kolonia Oficejo en Londono retenis kontrolon de kelkaj aferoj, ĉefe de eksterlandaj aferoj,<ref>Davison, Hirst kaj Macintyre, pp. 138–39.</ref> defendo,<ref>{{Cite news|title=Colonial Defence and Imperial Repudiation|url=http://paperspast.natlib.govt.nz/cgi-bin/paperspast?a=d&d=DSC18601113.2.12&l=mi&e=-------10--1----0-all|date=13a de Novembro 1860|issue=vol XVII, issue 1349|newspaper=Daily Southern Cross|accessdate=4a de Aprilo 2010}}</ref> kaj internacia navigado.

=== Ŝtatigo kaj mondmilitoj ===
[[Dosiero:Opening of the first parliament.jpg|200ra|eta|maldekstre|Malfermo de la [[Parlamento de Aŭstralio]] en 1901.]]
La 1a de Januaro 1901, la [[Federacio|federaciigo de la kolonioj]] estis plenumita post jardeko de planado, konsultado kaj voĉdonado.<ref>Davison, Hirst kaj Macintyre, pp. 243–44.</ref> Tio establis la Komunumo de Aŭstralio kiel [[dominio]] de la Brita Imperio.<ref name=dominionstatus>{{Cite web|title=History of the Commonwealth|url=http://www.commonwealthofnations.org/commonwealth/history/|website=Commonwealth Network|publisher=Commonwealth of Nations|accessdate=16a de Februaro 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200425043631/http://www.commonwealthofnations.org/commonwealth/history/|archivedate=2020-04-25}}</ref> La Federacia Ĉefurba Teritorio (poste renomita kiel Aŭstralia Ĉefurba Teritorio) estis formita en 1911 kiel la loko por la futura federacia ĉefurbo de Kanbero. Melburno estis provizora sidejo de registaro el 1901 al 1927 dum Kanbero estis konstruita.<ref>{{Cite web|url=http://uninews.unimelb.edu.au/news/4332/|title=When Melbourne was Australia's capital city|last=Otto|first=Kristin|date=25a de Junio – 9a de Julio 2007|publisher=University of Melbourne|accessdate=29a de Marto 2010|location=Melbourne, Victoria|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100402083202/http://uninews.unimelb.edu.au/news/4332/|archivedate=2a de Aprilo 2010|deadurl=yes|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2016-08-23|arkivurl=https://web.archive.org/web/20080912031433/http://uninews.unimelb.edu.au/news/4332/|arkivdato=2008-09-12}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20080912031433/http://uninews.unimelb.edu.au/news/4332/ |date=2008-09-12 }}</ref> La Norda Teritorio estis transferita el la kontrolo de la sudaŭstralia registaro al la federacia parlamento en 1911.<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/?id=-embDa-x6MwC|titolo=Official year book of the Commonwealth of Australia|jaro=1957|eldoninto=Australian Bureau of Statistics}}</ref> En 1914, Aŭstralio aliĝis al Britio por lukti en la [[Unua Mondmilito]], kun la elteno kaj de la velkanta [[Komunuma Liberala Partio]] kaj la kreskanta [[Aŭstralia Laborista Partio]].<ref>Macintyre, Stuart (1986) ''The Oxford History of Australia'', vol. 4, p. 142</ref><ref>C. Bean Ed. (1941). [http://www.awm.gov.au/histories/ww1/1/index.asp Volume I&nbsp;– The Story of Anzac: the first phase] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20080828064649/http://www.awm.gov.au/histories/ww1/1/index.asp |date=2008-08-28 }}, First World War Official Histories, dekunua eldono.</ref> Aŭstralianoj partoprenis en multaj el la ĉefaj bataloj de la [[Okcidenta Fronto (Unua Mondmilito)|Okcidenta Fronto]].<ref>{{Cite web|url=http://www.awm.gov.au/atwar/ww1.htm|title=First World War 1914–1918|publisher=Australian War Memorial|accessdate=5a de Decembro 2006|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061207011059/http://www.awm.gov.au/atwar/ww1.htm|archivedate=7a de Decembro 2006|deadurl=no|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2016-08-23|arkivurl=https://web.archive.org/web/20061207011059/http://www.awm.gov.au/atwar/ww1.htm|arkivdato=2006-12-07}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20080516054242/http://www.awm.gov.au/atwar/ww1.htm |date=2008-05-16 }}</ref> El ĉirkaŭ 416,000 partoprenantoj, ĉirkaŭ 60,000 mortiĝis kaj aliaj 152,000 estis vunditaj.<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/?id=2YqjfHLyyj8C&pg=PA273|titolo=Encyclopedia of World War I|familia nomo=Tucker|persona nomo=Spencer|jaro=2005|loko=Santa Barbara, California|eldoninto=ABC-CLIO|ISBN=1-85109-420-2|paĝo=273}}</ref> Multaj aŭstralianoj konsideras la malvenkon de la [[ANZAC]] ĉe la [[Batalo de Kalipolis]] kiel la nasko de nacio — fakte ties ĉefa milita agado.<ref>Macintyre, Stuart (2000). ''A Concise History of Australia''. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, pp. 151–153, ISBN 0-521-62359-6.</ref><ref>{{Citaĵo el libro|titolo=Bigger than Gallipoli: war, history, and memory in Australia|familia nomo=Reed|persona nomo=Liz|jaro=2004|loko=Crawley, WA|eldoninto=[[University of Western Australia]]|ISBN=1-920694-19-6|paĝo=5}}</ref> La [[Kampanjo de la Kokoda Vojo]] estas konsiderata de multaj kiel analoga nacio-difina evento dum la [[Dua Mondmilito]].<ref>{{Cite journal|last=Nelson|first=Hank|year=1997|title=Gallipoli, Kokoda and the Making of National Identity|journal=Journal of Australian Studies|volume=53|issue=1|pages=148–60|url=http://www.api-network.com/main/pdf/scholars/jas53_nelson.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130723181216/http://www.api-network.com/main/pdf/scholars/jas53_nelson.pdf |archivedate=23a de Julio 2013 }}</ref>

[[Dosiero:Kokoda casualties (AWM 013286).jpg|eta|dekstre|alt=Papuan men in native dress carry a wounded soldier on a stretcher up a steep track surrounded by dense jungle|Papuaj portistoj evakuas aŭstraliajn vunditojn la 30an de Aŭgusto 1942 dum la [[Kampanjo de la Kokoda Vojo]].]]
La [[Statuto de Westminster 1931]] de Britio formale finigis plej el la konstituciaj ligiloj inter Aŭstralio kaj la UR. Aŭstralio adoptis ĝin en 1942,<ref>Davison, Hirst kaj Macintyre, p. 609.</ref> sed ĝi estis retroenigita al 1939 por konfirmi la validecon de la leĝaro aprobita de la Aŭstralia Parlamento dum la Dua Mondmilito.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://foundingdocs.gov.au/item-did-25.html|titolo=Statute of Westminster Adoption Act 1942 (Cth)|alirdato=28a de Julio 2014|eldoninto=National Archives of Australia}}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.comlaw.gov.au/comlaw/Legislation/ActCompilation1.nsf/0/AEA1CBA4FD61CFCFCA256F71005017A1/$file/StatuteWestminAdopt1942.pdf|titolo=Statute of Westminster Adoption Act 1942|alirdato=30a de Marto 2010|eldoninto=ComLaw}}</ref> La bato pro la malvenko de Unuiĝinta Reĝlando en Azio en 1942 kaj la minaco pro ebla japana invado okazigis la turnon de Aŭstralio al [[Usono]] kiel nova aliancano kaj protektanto.<ref>Davison, Hirst kaj Macintyre, pp. 22–23.</ref> Ekde 1951, Aŭstralio estis formala milita aliancano de Usono, laŭ la traktato [[ANZUS]].<ref>Davison, Hirst kaj Macintyre, p. 30.</ref> Post la Dua Mondmilito Aŭstralio kuraĝigis enmigradon el Eŭropo. Ekde la 1970-aj jaroj kaj sekve al la abolo de la politiko pri Blanka Aŭstralio, oni helpis ankaŭ enmigradon el Azio.<ref>Davison, Hirst kaj Macintyre, pp. 338–39, 681–82.</ref> Kiel rezulto transformiĝis la demografio, kulturo kaj mem-bildo de Aŭstralio.<ref>Davison, Hirst kaj Macintyre, pp. 442–43.</ref> La fino de la konstituciaj ligiloj inter Aŭstralio kaj UR estis plifortigita pere de la aprobo de la ''Australia Act 1986'', finigante ajnan britian rolon en la regado de la Aŭstraliaj Ŝtatoj, kaj fermante la eblon de juraj alvokoj al la Priata Konsilantaro en Londono.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.austlii.edu.au/au/legis/cth/consol_act/aa1986114/index.html|titolo=Australia Act 1986|alirdato=17a de Junio 2010|eldoninto=Australasian Legal Information Institute}}</ref> En [[referendumo]] de [[1999]], 55% el la voĉdonintoj kaj majoritato en ĉiu ŝtato malakceptis proponon iĝi [[respubliko]] kun prezidento nomumita de du trionoj de voĉdonoj en ambaŭ ĉambroj de la Aŭstralia Parlamento. Ekde la elekto de la [[Gough Whitlam|registaro Whitlam]] en 1972,<ref>{{Cite news|url=http://www.theage.com.au/news/opinion/whitlam-turned-focus-on-to-asia/2005/11/10/1131578173705.html|title=Whitlam turned focus on to Asia|last=Woodard|first=Garry|date=11a de Novembro 2005|publisher= The Age |accessdate=30a de Marto 2010 | location=Melbourne}}</ref> estis plibonigo en la eksterlanda politiko de Aŭstralio pri la ligiloj kun aliaj landoj de la [[Pacifika Bordo]], dum retenado de ligiloj kun la tradiciaj aliancanoj kaj komercaj partneroj.<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=The Pacific Basin since 1945: A history of the foreign relations of the Asian, Australasian, and American rim states and the Pacific islands|familia nomo=Thompson|persona nomo=Roger C.|jaro=1994|eldoninto=Longman|ISBN=0-582-02127-8}}</ref>

== Geografio ==
{{Ĉefartikolo|Geografio de Aŭstralio|Klimato de Aŭstralio|Geologio de Aŭstralio}}
[[Dosiero:Topography of australia.jpg|dekstre|eta|Reliefa mapo.]]

La '''[[geografio]] de Aŭstralio''' enhavas ampleksan varion de [[biogeografio|biogeografiaj]] regionoj estante la plej malgranda [[Aŭstralio (kontinento)|kontinento]] en la mondo sed ankaŭ la sesa plej granda lando en la mondo. La loĝantaro de Aŭstralio estas koncentrata laŭlonge de la orienta kaj sudorientaj marbordoj. La geografio de la lando estas tre diversa, game el neĝo-kovritaj [[monto]]j de la [[Aŭstraliaj Alpoj]] kaj [[Tasmanio]] al grandaj [[dezerto]]j, tropikaj kaj moderklimataj arbaroj. Najbaraj landoj estas [[Indonezio]], [[Orienta Timoro]] kaj [[Papuo-Novgvineo]] norde, la [[Salomonoj]], [[Vanuatuo]] kaj la franca dependaĵo de [[Novkaledonio]] oriente, kaj [[Novzelando]] sudoriente.

[[Dosiero:Australia regions map.svg|eta|Mapo priskribanta la [[Aŭstraliaj ŝtatoj kaj teritorioj|ŝtatojn kaj teritoriojn de Aŭstralio]], kaj la sistemon de naciaj aŭtoŝoseoj.]]

La teramaso de Aŭstralio de 7,617,930 kvadrataj kilometroj (2,941,300 sq mi)<ref name="Size">{{Cite web|url=http://www.ga.gov.au/education/facts/dimensions/compare.htm|title=Australia's Size Compared|publisher=Geoscience Australia|accessdate=19a de Majo 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070324194241/http://www.ga.gov.au/education/facts/dimensions/compare.htm|archivedate=24a de Marto 2007|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2016-08-30|arkivurl=https://web.archive.org/web/20070324194241/http://www.ga.gov.au/education/facts/dimensions/compare.htm|arkivdato=2007-03-24}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20070523120324/http://www.ga.gov.au/education/facts/dimensions/compare.htm |date=2007-05-23 }}</ref> estas sur la [[Hind-Aŭstralia Plato]]. Ĝi estas ĉirkaŭata de la Hinda kaj Pacifika oceanoj,kvankam Aŭstralio priskribas la akvejojn sude de ties kontinentea tero kiel [[Suda Oceano]], pli ol kiel Hinda Oceano kiel difinita de la [[Internacia Hidrografia Organizo]] (IHO). En 2000, voĉdono de la ŝtatoj membroj de IHO difinis la terminon "Suda Oceano" aplikate nur al la akvoj inter [[Antarkto]] kaj la 60 gradoj sude latitude.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://geography.about.com/od/learnabouttheearth/a/fifthocean.htm|titolo=The New Fifth Ocean–The World's Newest Ocean&nbsp;– The Southern Ocean|alirdato=5a de Aprilo 2010|familia nomo=Rosenberg|persona nomo=Matt|dato=20a de Aŭgusto 2009|eldoninto=About.com: Geography|arkivurl=https://web.archive.org/web/20120126025233/http://geography.about.com/od/learnabouttheearth/a/fifthocean.htm|arkivdato=2012-01-26}}</ref> Ĝi estas separata el Azio pere de la [[Arafura Maro|Arafura]] kaj la [[Timora Maro|Timora]] maroj, kun la [[Korala Maro]] kuŝe ĉe la marbordo de [[Kvinslando]], kaj la [[Tasmana Maro]] kuŝe inter Aŭstralio kaj [[Novzelando]]. La plej malgranda kontinento de la mondo<ref name="NatlGeo">{{Citaĵo el la reto|url=http://travel.nationalgeographic.com/places/continents/index.html|titolo=Continents: What is a Continent?|alirdato=22a de Aŭgusto 2009|eldoninto=[[National Geographic Society]]|arkivurl=https://web.archive.org/web/20080714145306/http://travel.nationalgeographic.com/places/continents/index.html|arkivdato=2008-07-14}} "Most people recognize seven continents—Asia, Africa, North America, South America, Antarctica, Europe, and Australia, from largest to smallest—although sometimes Europe and Asia are considered a single continent, Eurasia."</ref> kaj la [[Listo de landoj laŭ areo|sesa plej granda lando laŭ totala areo]],<ref name="Britannica">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/43654/Australia|titolo=Australia|alirdato=22a de Aŭgusto 2009|eldoninto=[[Encyclopædia Britannica]]}} "Smallest continent and sixth largest country (in area) on Earth, lying between the Pacific and Indian oceans."</ref> Aŭstralio — pro sia grando kaj izoleco — estas ofte kromnomita kiel la "insula kontinento",<ref>{{Cite web |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100423151730/http://www.ga.gov.au/education/geoscience-basics/landforms/islands.jsp |url=http://www.ga.gov.au/education/geoscience-basics/landforms/islands.jsp |publisher=Geoscience Australia |title=Islands |archivedate=23a de Aprilo 2010 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2016-08-30 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20100221061317/http://www.ga.gov.au/education/geoscience-basics/landforms/islands.jsp |arkivdato=2010-02-21 }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20100221061317/http://www.ga.gov.au/education/geoscience-basics/landforms/islands.jsp |date=2010-02-21 }} "Being surrounded by ocean, Australia often is referred to as an island continent. As a continental landmass it is significantly larger than the many thousands of fringing islands&nbsp;..."</ref> kaj estas foje konsiderata la [[Listo de insuloj laŭ areo|plej granda insulo en la mondo]].<ref>{{Cite web|url=http://www.dfat.gov.au/aib/island_continent.html|title=Australia in Brief: The island continent|publisher=Department of Foreign Affairs and Trade|accessdate=29a de Majo 2009|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090604082917/http://www.dfat.gov.au/aib/island_continent.html|archivedate=4a de Junio 2009|deadurl=no|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2016-08-30|arkivurl=https://web.archive.org/web/20030820155859/http://www.dfat.gov.au/aib/island_continent.html|arkivdato=2003-08-20}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20030820155859/http://www.dfat.gov.au/aib/island_continent.html |date=2003-08-20 }} "Mainland Australia, with an area of 7.69 million square kilometres, is the Earth's largest island but smallest continent."</ref> Aŭstralio havas 34,218 kilometrojn (21,262&nbsp;mi) de marbordo (eksklude ĉiujn ĉebordajn insulojn),<ref name="Coast">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.environment.gov.au/soe/2006/publications/drs/indicator/142/index.html|titolo=State of the Environment 2006|alirdato=19a de Majo 2007|eldoninto=Department of the Environment and Water Resources}}</ref> kaj postulas etendan [[Ekonomia ekskluda zono|ekonomian ekskludan zonon]] de 8,148,250 kvadrataj kilometroj (3,146,060 sq mi). Tiu ekonomia ekskluda zono ne inkludas la areon de la [[Aŭstralia Antarkta Teritorio]].<ref>{{Cite web |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090620022412/http://www.ga.gov.au/education/geoscience-basics/dimensions/oceans-seas.jsp |url=http://www.ga.gov.au/education/geoscience-basics/dimensions/oceans-seas.jsp |publisher=Geoscience Australia |title=Oceans and Seas&nbsp;– Geoscience Australia |archivedate=[[20-a de junio]] [[2009]]|titolo=Arkivita kopio |alirdato=2016-08-30 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20090620022412/http://www.ga.gov.au/education/geoscience-basics/dimensions/oceans-seas.jsp |arkivdato=2009-06-20 }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20090620022412/http://www.ga.gov.au/education/geoscience-basics/dimensions/oceans-seas.jsp |date=2009-06-20 }}</ref> Krom la [[Makvora Insulo]], Aŭstralio kuŝas inter latitudoj 9° kaj 44°S, kaj longitudoj 112° kaj 154°E.

[[Dosiero:Coral Outcrop Flynn Reef.jpg|eta|maldekstra|Koralo de la [[Granda Barilrifo]], la plej granda [[koralrifo]].]]
La [[Granda Barilrifo]], nome la plej granda [[koralrifo]] de la mondo,<ref name=UNEP>{{Cite web|author=UNEP World Conservation Monitoring Centre|year=1980|title=Protected Areas and World Heritage&nbsp;– Great Barrier Reef World Heritage Area|url=http://sea.unep-wcmc.org/sites/wh/gbrmp.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070528210526/http://sea.unep-wcmc.org/sites/wh/gbrmp.html|archivedate=28a de Majo 2007|publisher=Department of the Environment and Heritage|accessdate=19a de Majo 2007|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2016-08-30|arkivurl=https://web.archive.org/web/20060831073819/http://sea.unep-wcmc.org/sites/wh/gbrmp.html|arkivdato=2006-08-31}}</ref> kuŝas je mallonga distanco el la nordorienta marbordo kaj etendas laŭ ĉirkaŭ 2,000 kilometroj (1,240&nbsp;mi). La Monto Augustus, postulita kiel la plej granda monolito el la mondo,<ref name="Monolith">{{Citaĵo el novaĵo|url=http://www.smh.com.au/news/Western-Australia/Mount-Augustus/2005/02/17/1108500208314.html|titolo=Mount Augustus|alirdato=30a de Marto 2010|dato=17a de Februaro 2005|eldoninto=The Sydney Morning Herald}}</ref> situas en Okcidenta Aŭstralio. Kun 2,228 metroj (7,310&nbsp;ft), la [[Monto Kosciuszko]] en la [[Granda Disiganta Montaro]] estas la plej alta monto en la aŭstralia kontinenta tero. Eĉ pli altaj estas la [[Mawson Montopinto]] (kun 2,745 metroi aŭ 9,006 futoj), en la malproksima aŭstralia teritorio de [[Insulo Herdo kaj insuloj Makdonaldaj|Insulo Herdo]], kaj, en la Aŭstralia Antarkta Teritorio, la [[Monto McClintock]] kaj la [[Monto Menzies]], kun 3,492 metroj (11,457&nbsp;ft) kaj 3,355 metroj (11,007&nbsp;ft) respektive.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.ga.gov.au/education/geoscience-basics/landforms/highest-mountains.html|titolo=Highest Mountains|alirdato=2a de Februaro 2012|eldoninto=Geoscience Australia}}</ref>

La grando de Aŭstralio havigas ampleksan varion de pejzaĝoj, kun tropikaj [[pluvarbaro]]j en la nordoriento, montaroj en la sudoriento, sudokcidento kaj oriento, kaj sekaj dezertoj centre (ekzemple [[Granda Sabla Dezerto]]).<ref>{{Cite web |url=http://www.environment.gov.au/parks/national-landscapes/index.html |title=Parks and Reserves—Australia's National Landscapes |publisher=Environment.gov.au |date=23a de Novembro 2011 |accessdate=4a de Januaro 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120104114011/http://environment.gov.au/parks/national-landscapes/index.html |archivedate=2012-01-04 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2016-08-30 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20120104114011/http://environment.gov.au/parks/national-landscapes/index.html |arkivdato=2012-01-04 }}</ref> Ĝi estas la plej ebena kontinento,<ref>{{Citaĵo el novaĵo|url=http://www.smh.com.au/news/National/Map-from-above-shows-Australia-is-a-very-flat-place/2005/01/21/1106110947946.html|titolo=Map from above shows Australia is a very flat place|alirdato=5a de Aprilo 2010|familia nomo=Macey|persona nomo=Richard|dato=21a de Januaro 2005|eldoninto=The Sydney Morning Herald}}</ref> kun la plej malnovaj kaj malplej fekundaj grundoj;<ref>{{Cite web |url=http://www.abc.net.au/quantum/info/q95-19-5.htm |title=A Chat with Tim Flannery on Population Control |last=Kelly |first=Karina |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=13a de Septembro 1995 |accessdate=23a de Aprilo 2010 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100113095438/http://www.abc.net.au/quantum/info/q95-19-5.htm |archivedate=2010-01-13 }} "Well, Australia has by far the world's least fertile soils".</ref><ref>{{Cite web|title=Damaged Dirt|work=The Advertiser|last=Grant|first=Cameron|url=http://www.1degree.com.au/files/AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf?download=1&filename=AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110706100423/http://www.1degree.com.au/files/AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf?download=1&filename=AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf|archivedate=6a de Julio 2011|date=Aŭgusto 2007|accessdate=23a de Aprilo 2010|quote=Australia has the oldest, most highly weathered soils on the planet.|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2016-08-30|arkivurl=https://web.archive.org/web/20110706100423/http://www.1degree.com.au/files/AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf?download=1&filename=AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf|arkivdato=2011-07-06}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20110706100423/http://www.1degree.com.au/files/AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf?download=1&filename=AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf |date=2011-07-06 }}</ref> [[Dezertoj de Aŭstralio|dezertoj]] aŭ duon-arida tero ofte konata kiel ''outback'' formas la plej grandan parton de tero.<ref name="portrait">{{Cite book|title=Australia: Portrait of a continent |last=Loffler |first=Ernst|author2=Anneliese Loffler |author3=A. J. Rose |author4=Denis Warner |year=1983 |publisher=Hutchinson Group (Australia) |location=Richmond, Victoria |isbn=0-09-130460-1 |pages=37–39}}</ref> En la plej seka loĝata kontinento, ties jara pluvo averaĝe sur kontinenta areo estas malpli ol 500&nbsp;mm.<ref>"Australia – Climate of Our Continent". Bureau of Meteorology. [https://pandora.nla.gov.au/pan/96122/20090317-1643/www.bom.gov.au/lam/climate/levelthree/ausclim/zones.html] Alirita la 30an de Aŭgusto 2016 kaj arkivita el la originalo en 17a de Marto 2009.</ref> La [[loĝdenseco]], 2.8 loĝantoj por km², estas inter la plej malaltaj en la mondo,<ref name="worldatlas1">{{Cite web|url=http://www.worldatlas.com/aatlas/populations/ctydensityl.htm|title=Countries of the World (by lowest population density)|publisher=WorldAtlas|accessdate=30a de Marto 2010| archiveurl=https://web.archive.org/web/20100310190629/http://www.worldatlas.com/aatlas/populations/ctydensityl.htm | archivedate=10a de Marto 2010| deadurl=no}}</ref> kvankam granda proporcio de la loĝantaro loĝas laŭlonge de la moderklimata sudorienta marbordo.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/bb8db737e2af84b8ca2571780015701e/5A717784C2562A99CA2573D20010FF17?opendocument|titolo=1301.0&nbsp;– Year Book Australia, 2008|alirdato=23a de Aprilo 2010|dato=7a de Februaro 2008|eldoninto=Australian Bureau of Statistics}}</ref>

[[Dosiero:Reliefmap of Australia.png|eta|alt=Map showing the topography of Australia, showing some elevation in the west and very high elevation in mountains in the southeast|Topografia mapo de Aŭstralio. Malhelverda reprezentas la plej malalta altaĵo kaj malhelbruna la plej alta.]]
Orienta Aŭstralio estas markata de la Granda Disiganta Montaro, kiu estas paralela al la marbordo de Kvinslando, Nova Sudkimrio kaj multo de Viktorio. La nomo estas ne strikte akurata, ĉar partoj de la montaro konsistas el malaltaj montetoj, kaj la altaj teroj estas tipe ne pli ol 1,600 metroj (5,249&nbsp;ft) altaj.<ref name="Johnson2009p202">{{Citaĵo el libro|titolo=The Geology of Australia|familia nomo=Johnson|persona nomo=David|jaro=2009|eldono=2|eldoninto=[[Cambridge University Press]]|ISBN=978-0-521-76741-5|paĝo=202}}</ref> La [[Orient-aŭstraliaj mezvarmaj arbaroj|marbordaj altaj teroj]] kaj la zono de herbejoj Brigalow kuŝas inter la marnbordo kaj la montoj, dum interno de la divida montaro estas grandaj areoj de herbejoj.<ref name="Johnson2009p202" /><ref>{{Cite journal| last1 = Seabrooka | first1 = Leonie | last2 = McAlpinea | first2 = Clive | last3 = Fenshamb | first3 = Rod | year = 2006 | title = Cattle, crops and clearing: Regional drivers of landscape change in the Brigalow Belt, Queensland, Australia, 1840–2004 | journal = Landscape and Urban Planning | volume = 78 | issue = 4 | pages = 375–376 | doi = 10.1016/j.landurbplan.2005.11.00}}</ref> Tio inkludas la teritoriojn de la [[Sudorient-aŭstraliaj mezvarmaj savanoj|okcidentaj ebenaĵoj]] de Nova Sudkimrio, kaj de la [[Altaĵa savano de Einasleigh]], de la herbejo Barkly kaj de Mulga en interna Kvinslando. La plej norda punkto de la orienta marbordo estas la tropika pluvarbara [[Kabjorka Duoninsulo]].

[[Dosiero:Australia-climate-map MJC01.png|eta|Klimato de Aŭstralio laŭ [[Klimata klasifiko de Köppen]]]]
La pejzaĝoj de la [[Supra Pinto]] kaj de la regiono ĉe la [[Karpentaria Golfo]] - kun iliaj tropikaj klimato - inkludas arbarojn, [[duonarbaro]]jn, humidejojn, [[herbejo]]jn, [[pluvarbaro]]jn kaj [[dezerto]]jn.<ref>{{Cite web|date=[[27a de junio]] 2009|title=Rangelands&nbsp;– Overview|work=Australian Natural Resources Atlas|publisher=Australian Government|url=http://www.anra.gov.au/topics/rangelands/overview/qld/ibra-gup.html|accessdate=16a de Junio 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100313224717/http://www.anra.gov.au/topics/rangelands/overview/qld/ibra-gup.html|archivedate=13a de Marto 2010|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2016-08-30|arkivurl=https://www.webcitation.org/68uJBVU1D?url=http://www.anra.gov.au/topics/rangelands/overview/qld/ibra-gup.html|arkivdato=2012-07-04}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20121114030756/http://www.anra.gov.au/topics/rangelands/overview/qld/ibra-gup.html |date=2012-11-14 }}</ref> Je la nordokcidenta angulo de la kontinento estas la sabloŝtonoj klifoj kaj gorĝoj de [[Kimberley (Okcidenta Aŭstralio)|Kimberley]], kaj sub tio [[Pilbara]]. Sude de tiuj kaj interne, kuŝas pliaj areoj de herbejoj: nome la [[Ordviktoria Ebenaĵo]] kaj la mulg-arbustejoj de [[Okcidenta Aŭstralio]].<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=Outback Australia|familia nomo=Van Driesum|persona nomo=Rob|jaro=2002|eldoninto=Lonely Planet|ISBN=1-86450-187-1|paĝo=306}}</ref> Kerne de la kamparo estas la [[Centr-altaĵaj kserofitaroj|supraj teroj de centra Aŭstralio]]. Elstaraj karakteroj de la centro kaj sudo estas [[Uluru]] (konata ankaŭ kiel Ayers Rock), nome fama sabloŝtona monolito, kaj la internaj dezertoj [[Dezerto Simpson|Simpson]], Tirari-Sturt, [[Gibson-Dezerto|Gibson]], Sandy-Tanami kaj la [[Granda Viktoria-Dezerto|Granda Viktoria]], kun la fama [[Nularba Ebenaĵo]] ĉe la suda marbordo.<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=Australia: The land|familia nomo=Banting|persona nomo=Erinn|jaro=2003|eldoninto=Crabtree Publishing Company|ISBN=0-7787-9343-5|paĝo=10}}</ref>

La klimato de Aŭstralio estas grave influita de oceanaj marfluoj, kiaj la Hindoceana Dupoluso kaj la [[El Niño Suda Oscilado]], kiu estas koresponda kun perioda [[trosekeco]], kaj la sezontropika malalta premsistemo kiu produktas [[ciklono]]jn en norda Aŭstralio.<ref>{{Cite news|url=http://www.theage.com.au/news/climate-watch/no-more-drought-its-a-permanent-dry/2007/09/06/1188783415754.html|title=No more drought: it's a 'permanent dry'|last=Kleinman|first=Rachel|date=6a de Septembro 2007|accessdate=30a de Marto 2010|work= The Age| location=Melbourne}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://news.independent.co.uk/world/australasia/article2465960.ece|title=Australia's epic drought: The situation is grim|last=Marks|first=Kathy|work=The Independent|date=20a de Aprilo 2007|accessdate=30a de Marto 2010|location=London|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070422065131/http://news.independent.co.uk/world/australasia/article2465960.ece|archivedate=22a de Aprilo 2007|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2016-08-30|arkivurl=https://web.archive.org/web/20080516195322/http://news.independent.co.uk/world/australasia/article2465960.ece|arkivdato=2008-05-16}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20080516195322/http://news.independent.co.uk/world/australasia/article2465960.ece |date=2008-05-16 }}</ref> Tiuj faktoroj kaŭzas ke pluvego varias markite el jaro al jaro. Multo de la norda parto de la lando havas tropikan, hegemonian somer-pluvan ([[musono]]) klimaton.<ref name=bomclim>{{Cite web | title = Australia&nbsp;– Climate of Our Continent | publisher = Bureau of Meteorology | url = http://www.bom.gov.au/lam/climate/levelthree/ausclim/zones.htm | accessdate = 17a de Junio 2010 | archiveurl = https://pandora.nla.gov.au/pan/96122/20090317-1643/www.bom.gov.au/lam/climate/levelthree/ausclim/zones.html | archivedate = 2009-03-17 | titolo = Arkivita kopio | alirdato = 2016-08-30 | arkivurl = http://pandora.nla.gov.au/pan/96122/20090317-1643/www.bom.gov.au/lam/climate/levelthree/ausclim/zones.html | arkivdato = 2009-03-17 }}{{Webarchiv|url=http://pandora.nla.gov.au/pan/96122/20090317-1643/www.bom.gov.au/lam/climate/levelthree/ausclim/zones.html |date=2009-03-17 }}</ref> La sudokcidenta angulo de la lando havas [[Mediteranea klimato|Mediteranean klimaton]].<ref>{{Cite web | title = Climate of Western Australia | publisher = Bureau of Meteorology | url = http://www.bom.gov.au/lam/climate/levelthree/ausclim/ausclimwa.htm | accessdate = 6a de Decembro 2009 | archiveurl = https://pandora.nla.gov.au/pan/96122/20090317-1643/www.bom.gov.au/lam/climate/levelthree/ausclim/ausclimwa.html | archivedate = 2009-03-17 | titolo = Arkivita kopio | alirdato = 2016-08-30 | arkivurl = http://pandora.nla.gov.au/pan/96122/20090317-1643/www.bom.gov.au/lam/climate/levelthree/ausclim/ausclimwa.html | arkivdato = 2009-03-17 }}{{Webarchiv|url=http://pandora.nla.gov.au/pan/96122/20090317-1643/www.bom.gov.au/lam/climate/levelthree/ausclim/ausclimwa.html |date=2009-03-17 }}</ref> Multo de sudoriento (kiaj Tasmanio) estas moderklimata.<ref name=bomclim/>

== Naturo ==
{{Ĉefartikolo|Faŭno de Aŭstralio}}
[[Dosiero:Koala climbing tree.jpg|eta|maldekstra|alt=A koala holding onto a eucalyptus tree with its head turned so both eyes are visible|La [[koalo]] kaj la arbospecioj de la genroj ''[[Eucalyptus]]'' formas tipan aŭstralian paron.]]
Kvankam plej el Aŭstralio estas duon-arida aŭ dezerta, ĝi inkludas diversan gamon de habitatoj el [[Alpa klimato|alpaj]] arbustaroj al tropikaj [[pluvarbaro]]j, kaj estas agnoskita kiel [[Megadiversaj landoj|megadiversa lando]]. [[Fungo]]j tipigas tiun diversecon; ĉirkaŭ 250,000 specioj — el kiuj nur 5% estis priskribitaj — ekzistas en Aŭstralio.<ref>Pascoe, I.G. (1991). History of systematic mycology in Australia. ''History of Systematic Botany in Australasia.'' Eld. de: P. Short. Australian Systematic Botany Society Inc. pp. 259–264.</ref> Pro la granda antikveco de la kontinento, la tre varieblaj vetermodeloj, kaj la longdaŭra geografia izoleco, multo el la [[bioto]]j de Aŭstralio estas unika. Ĉirkaŭ 85% el la florplantoj, 84% el mamuloj, pli ol 45% el la birdoj, kaj 89% el la ĉebordaj fiŝoj de moderklimata zono estas [[endemio|endemiaj]].<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.deh.gov.au/biodiversity/about-biodiversity.html|titolo=About Biodiversity|alirdato=18a de Septembro 2007|eldoninto=Department of the Environment and Heritage|arkivurl=https://web.archive.org/web/20070205015628/www.environment.gov.au/biodiversity/about-biodiversity.html|arkivdato=5a de Februaro 2007}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20070205015628/http://www.environment.gov.au/biodiversity/about-biodiversity.html |date=2007-02-05 }}</ref> Aŭstralio havas la plej granda nombro de reptilioj de ajna lando, kun 755 specioj.<ref>{{Citaĵo el libro|url=http://www.press.uchicago.edu/Misc/Chicago/468283.html|titolo=A Naturalist's Guide to the Tropics|alirdato=30a de Marto 2010|familia nomo=Lambertini|persona nomo=Marco|jaro=2000|eldoninto=University of Chicago Press|ISBN=0-226-46828-3|formato=excerpt}}</ref>

La [[arbaro]]j de Aŭstralio estas ĉefe el ĉiamverdaj specioj, partikulare ''[[eucalyptus]]'' en la malplej aridaj regionoj; [[Acacia|akacioj]] anstataŭas ilin kiel hegemonia specio en pli sekaj regionoj kaj dezertoj.<ref name=dfat>{{Cite web|url=http://www.dfat.gov.au/facts/flora_and_fauna.html|title=About Australia: Flora and fauna|accessdate=15a de Majo 2010|publisher=Commonwealth of Australia|date=Majo 2008|work=Department of Foreign Affairs and Trade website|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140211203954/http://www.dfat.gov.au/facts/flora_and_fauna.html|archivedate=11a de Februaro 2014|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2016-08-31|arkivurl=https://web.archive.org/web/20140211203954/http://www.dfat.gov.au/facts/flora_and_fauna.html|arkivdato=2014-02-11}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20140211203954/http://www.dfat.gov.au/facts/flora_and_fauna.html |date=2014-02-11 }}</ref> Inter bone konataj [[faŭno de Aŭstralio|aŭstraliaj animaloj]] estas la [[Monotremoj]] (nome la [[ornitorinko]] kaj la [[ekidno]]); kaj krome Aŭstralio estas hejmo de [[marsupiuloj]], kiaj la [[kanguruo]], la [[koalo]], kaj la [[vombato]], kaj de birdoj kiaj la [[emuo]] kaj la [[kukabaraoj]].<ref name=dfat/> Aŭstralio estas hejmo ankaŭ de multaj danĝeraj bestoj kiaj kelkaj el la plej venenaj serpentoj en la mondo.<ref>"Snake Bite", ''[https://web.archive.org/web/20150115112947/http://www.avru.org/compendium/biogs/A000084b.htm The Australian Venom Compendium]''.</ref> La [[dingo]] estis enmetita de aŭstroneziaj popoloj kiuj komercis kun indiĝenaj aŭstralianoj ĉirkaŭ la jaroj 3000 a.K.<ref name="savolainen2004">{{Cite journal
| last1 = Savolainen | first1 = P.
| last2 = Leitner | first2 = T.
| last3 = Wilton | first3 = A. N.
| last4 = Matisoo-Smith | first4 = E.
| last5 = Lundeberg | first5 = J.
| title = A detailed picture of the origin of the Australian dingo, obtained from the study of mitochondrial DNA
| doi = 10.1073/pnas.0401814101
| journal = Proceedings of the National Academy of Sciences
| volume = 101
| issue = 33
| pages = 12387–12390
| year = 2004
| pmid = 15299143
| pmc =514485
 | issn = 0027-8424}}</ref> Multaj animalaj kaj plantaj specioj formortiĝis tuj post la unua homa setlado,<ref>{{Cite news|url=http://uninews.unimelb.edu.au/view.php?articleID=170|title=Humans to blame for extinction of Australia's megafauna|publisher=The University of Melbourne|date=8a de Junio 2001|accessdate=30a de Marto 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100402065113/http://uninews.unimelb.edu.au/view.php?articleID=170|archivedate=2a de Aprilo 2010|deadurl=no|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2016-08-31|arkivurl=https://web.archive.org/web/20111101003724/http://uninews.unimelb.edu.au/view.php?articleID=170|arkivdato=2011-11-01}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20111101003724/http://uninews.unimelb.edu.au/view.php?articleID=170 |date=2011-11-01 }}</ref> kiaj la [[Aŭstralia megafaŭno]]; aliaj malaperis post la eŭropana setlado, inter ili la [[tilacino]].<ref name="NW">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.naturalworlds.org/thylacine/index.htm|titolo=The Thylacine Museum – A Natural History of the Tasmanian Tiger|alirdato=14a de Oktobro 2013|eldoninto=The Thylacine Museum}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.deh.gov.au/biodiversity/threatened/ts-day/index.html|title=National Threatened Species Day|publisher=Department of the Environment and Heritage, Australian Government|year=2006|accessdate=[[21a de novembro]] 2006|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061209084616/http://www.deh.gov.au/biodiversity/threatened/ts-day/index.html|archivedate=9a de Decembro 2006|deadurl=no|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2016-08-31|arkivurl=https://web.archive.org/web/20070127122747/http://www.deh.gov.au/biodiversity/threatened/ts-day/index.html|arkivdato=2007-01-27}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20110814012551/http://www.environment.gov.au/biodiversity/threatened/species.html |date=2011-08-14 }}</ref>

Multaj el la ekoregionoj de Aŭstralio, kaj de la specioj ene de tiuj regionoj, estas minacataj pro homa agado kaj pro [[Invadaj specioj|enmetitaj]] animalaj, ĥromistaj, fungaj kaj plantaj specioj.<ref>{{Cite web|url=http://www.environment.gov.au/biodiversity/invasive/index.html |title=Invasive species |publisher=Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts |date=17a de Marto 2010 |accessdate=14a de Junio 2010| archiveurl=https://web.archive.org/web/20100629001302/http://www.environment.gov.au/biodiversity/invasive/index.html| archivedate= 29a de Junio 2010 | deadurl=no}}</ref> Ĉiuj tiuj faktoroj kondukis al rezulto ke Aŭstralio havas la plej altan indicon de [[formorto]] el mamulaj specioj inter ĉiuj landoj de la mondo.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.australiangeographic.com.au/topics/wildlife/2012/10/australias-most-endangered-species|titolo=Australia's most endangered species|alirdato=16a de Junio 2014|eldoninto=Australian Geographic}}</ref> La federacia leĝo ''Environment Protection and Biodiversity Conservation Act 1999'' estas la jura kadro por la protektado de minacataj specioj.<ref>{{Cite web|url=http://www.environment.gov.au/epbc/about/index.html |title=About the EPBC Act |publisher=Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts |accessdate=14a de Junio 2010| archiveurl=https://web.archive.org/web/20100531084042/http://www.environment.gov.au/epbc/about/index.html| archivedate= 31a de Majo 2010 | deadurl=no}}</ref> Oni kreis nombrajn [[Protektitaj areoj|protektitajn areojn]] laŭ la ''Nacia Strategio por la Konservado de la Aŭstralia Biologia Diverseco'' por protekti kaj konservi unikajn ekosistemojn;<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.environment.gov.au/biodiversity/publications/strategy/index.html|titolo=National Strategy for the Conservation of Australia's Biological Diversity|alirdato=14a de Junio 2010|dato=21a de Januaro 2010|eldoninto=Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts|arkivurl=https://web.archive.org/web/20110312021249/http://www.environment.gov.au/biodiversity/publications/strategy/index.html|arkivdato=12a de Marto 2011}}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.environment.gov.au/biodiversity/publications/strategy/chap1.html|titolo=Conservation of biological diversity across Australia|alirdato=14a de Junio 2010|dato=19a de Januaro 2009|eldoninto=Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts|arkivurl=https://web.archive.org/web/20110313222100/http://www.environment.gov.au/biodiversity/publications/strategy/chap1.html|arkivdato=13a de Marto 2011}}</ref> 65 [[malsekejo]]j estas [[Ramsar-Interkonsento|listitaj]] laŭ la [[Ramsar-Interkonsento]],<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.ramsar.org/document/the-list-of-wetlands-of-international-importance-the-ramsar-list|titolo=The List of Wetlands of International Importance|alirdato=14a de Junio 2010|dato=22a de Majo 2010|eldoninto=[[Ramsar-Interkonsento]]|paĝoj=6–7}}</ref> kaj oni establis 16 naturajn [[Monda heredaĵo de Unesko|lokojn de Monda heredaĵo de Unesko]].<ref name="WHC">{{Citaĵo el la reto|url=http://whc.unesco.org/en/statesparties/au|titolo=Australia|alirdato=5a de Septembro 2009|verko=UNESCO World Heritage Centre|eldoninto=UNESCO}}</ref> Aŭstralio estis rangita la 3a el 178 landoj en la mondo por la Indico de Media Plenumado de 2014.<ref name="EPI">{{Cite web|url=http://epi.yale.edu/epi/country-rankings|title=2014 Environmental Performance Index|publisher=[[Yale University]]|accessdate=11a de Novembro 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140704103128/http://epi.yale.edu/epi/country-rankings <!-- Added by Forward Unto Dawn -->|archivedate=4a de Julio 2014|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2016-08-31|arkivurl=https://archive.today/20140129142747/http://epi.yale.edu/epi/country-rankings|arkivdato=2014-01-29}} {{Webarchiv|url=https://archive.today/20140129142747/http://epi.yale.edu/epi/country-rankings |date=2014-01-29 }}</ref>

La aŭstralia naturo kaj ties pejzaĝo estas parto de la kultura heredaĵo, el kiu menciindas la [[Nacia Parko Kakaduo]], la [[Granda Bariera Rifo]], la [[Tasmana Nacia Parko]], la Vilandra lag-regiono ktp.

Artikolo de Gary Nunn en [[Unesko Kuriero]] analizas la [[arbarincendio]]jn en Aŭstralio en 2019-2020. Konstatinte, ke tio ĉiam okazis en la kontinentinsulo, tamen oni notis, ke tiu okazo estis multe pli drasta kaj damaĝa por ekosistemoj necesaj por minacataj specioj, la sekeco estis pli akra ol iam, same kiel la malfrueco kaj la sufero en [[praarbaro]]j. Ekdamaĝo povas postuli jarcentojn por esti riparitaj.<ref>Gary Nunn, "Aŭstralio: Post la arbarfajroj" en [[Unesko Kuriero]], numero 3 de Julio-Septembro 2021, eldonita de El Popola Ĉinio, [https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000377986_epo/PDF/377986epo.pdf.multi "Restarigo de viv-diverseco, revivigi vivon",] 58 pp. pp. 28-29.</ref>

== Administraj subdividoj ==
[[Dosiero:Australia, administrative divisions - Nmbrs - colored.svg|eta|250ra|Subŝtatoj kaj teritorioj, kun la numeroj donitaj en la listo.]]
{{Ĉefartikolo|Aŭstraliaj ŝtatoj kaj teritorioj|Komunumoj de Aŭstralio}}
La lando estas subdividata je:
* 6 subŝtatoj:
** [[Novsudkimrio]] – ĉefurbo [[Sidnejo]] (5)
** [[Kvinslando]] – ĉefurbo [[Brisbano]] (3)
** [[Sudaŭstralio]] – ĉefurbo [[Adelajdo]] (4)
** [[Tasmanio]] – ĉefurbo Hobarto (9)
** [[Viktorio (Aŭstralio)|Viktorio]] – ĉefurbo [[Melburno]] (8)
** [[Okcidentaŭstralio]] – ĉefurbo [[Perto]] (1)
* 2 grandaj teritorioj
** [[Norda Teritorio]] – ĉefurbo [[Darwin (Aŭstralio)|Darvino]] (2)
** [[Aŭstralia Ĉefurba Teritorio]] ''(Australian Capital Territory, ACT)'' (6)
* kelkaj malgrandaj teritorioj, ekzemple la [[Teritorio de Golfeto Jervis]] (7), la [[Aŝmora kaj Kartia Insuloj]], la [[Aŭstralia Antarkta Teritorio]], la [[Kokosinsuloj]], la [[Koralmaraj Insuloj]], la [[Kristnaskinsulo]], la [[Norfolkinsulo]], la [[Makvora Insulo]] ktp.

== Ekonomio ==
{{Ĉefartikolo|Ekonomio de Aŭstralio}}
Aŭstralio laŭ ĉefaj ekonomikaj parametroj okupas la 13-an lokon en la mondo. Gravegan rolon havas [[Minado|mina industrio]] kaj [[agrikulturo]]. La lando havas grandan provizon da energiaj kaj mineralaj krudaĵoj. La [[monunuo]] estas la [[aŭstralia dolaro]]; la [[MEP]] se totala estas de 384 mil milionoj $ kaj pokapa de 18.720 $.

[[Dosiero:Kalgoorlie The Big Pit DSC04498.JPG|eta|alt=A deep opencut mine in which some roads can be seen, the dirt is a rusty colour|La orminejo Super Pit en [[Kalgoorlie]], Okcidenta Aŭstralio, estas la plej granda subĉiela [[minejo]] de la lando.<ref>{{Cite web|url=http://www.abc.net.au/news/stories/2010/04/20/2877497.htm |title=Government to help Kalgoorlie quake victims |accessdate=2a de Junio 2010 |date=20a de Aprilo 2010 |publisher= Australian Broadcasting Corporation| archiveurl=https://web.archive.org/web/20100606061719/http://www.abc.net.au/news/stories/2010/04/20/2877497.htm| archivedate= 6a de Junio 2010 | deadurl=no}}</ref>]]
Aŭstralio estas riĉa lando; ĝi generas sian enspezon el variaj fontoj kiaj min-rilataj eksportoj, telekomunikado, bankado kaj fabrikoj.<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=Rich Country Interests and Third World Development|familia nomo=Cassen|persona nomo=Robert|jaro=1982|loko=United Kingdom|eldoninto=Taylor & Francis|ISBN=0-7099-1930-1}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://finance.ninemsn.com.au/newsbusiness/8362821/australia-wealthiest-nation-in-world-report|title=Australia, wealthiest nation in the world|date=[[20a de oktobro]] 2011|accessdate=24a de Julio 2012|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2016-08-31|arkivurl=https://web.archive.org/web/20120721013637/http://finance.ninemsn.com.au/newsbusiness/8362821/australia-wealthiest-nation-in-world-report|arkivdato=2012-07-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120721013637/http://finance.ninemsn.com.au/newsbusiness/8362821/australia-wealthiest-nation-in-world-report|archivedate=2012-07-21}}</ref><ref>{{Citaĵo el novaĵo|url=http://www.smh.com.au/executive-style/luxury/australians-the-worlds-wealthiest-20111101-1mt2r.html|titolo=Australian's the world's wealthiest|alirdato=24a de Julio 2012|dato=31a de oktobro 2011|verkaĵo=The Sydney Morning Herald}}</ref> Ĝi havas [[merkata ekonomio|merkatan ekonomion]], relative altan MEP porpersona, kaj relative malalta indico de malriĉo. En terminoj de averaĝa riĉo, Aŭstralio rangis la dua en la mondo post Svisio en 2013, kvankam la indico de la landa malriĉo pliiĝis el 10.2% al 11.8%, el 2000/01 al 2013.<ref name="Credit" /><ref>{{cite news|title=Richest nation but poverty increasing|url=http://www.theaustralian.com.au/news/latest-news/richest-nation-but-poverty-increasing/story-fn3dxiwe-1226738699752?from=public_rss&utm_source=The%20Australian&utm_medium=email&utm_campaign=editorial&net_sub_uid=44933799|accessdate=12a de Oktobro 2013|newspaper=The Australian|date=12a de Oktobro 2013|author=AAP}}</ref> Ĝi estis identigita de la ''Credit Suisse Research Institute'' kiel la lando kun plej alta averaĝa riĉo en la mondo kaj kun la dua plej alta averaĝa riĉo por plenkreskulo en 2013.<ref name="Credit">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.thefinancialist.com/global-wealth-reaches-new-all-time-high/|titolo=Global Wealth Reaches New All-Time High|alirdato=10a de Oktobro 2013|aŭtoro=Credit Suisse Research Institute|dato=9a de Oktobro 2013|verko=The Financialist|eldoninto=Credit Suisse}}</ref>

La [[Aŭstralia dolaro]] estas la valuto de la lando, inklude la teritoriojn de Kristnaskinsulo, Kokosinsulo (Keeling) kaj Norfolkinsulo, same kiel de la sendependaj [[Pacifikaj insuloj|pacifikinsulaj ŝtatoj]] [[Kiribato]], [[Nauro]], kaj [[Tuvalo]]. Je la kunigo en 2006 de la aŭstraliaj [[borso]] nome ''Australian Stock Exchange'' kaj ''Sydney Futures Exchange'', la nova ''Australian Securities Exchange'' iĝis la naŭa plej granda en la mondo.<ref>{{Cite web|url=http://www.asx.com.au/about/pdf/asx_speech_eric_mayne_061106.pdf|title=On the International Realignment of Exchanges and Related Trends in Self-Regulation&nbsp;– Australian Stock Exchange|format=PDF|accessdate=3a de Januaro 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101213134633/http://asx.com.au/about/pdf/asx_speech_eric_mayne_061106.pdf|archivedate=13a de Decembro 2010|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2016-08-31|arkivurl=https://web.archive.org/web/20070221165626/http://www.asx.com.au/about/pdf/asx_speech_eric_mayne_061106.pdf|arkivdato=2007-02-21}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20070221165626/http://www.asx.com.au/about/pdf/asx_speech_eric_mayne_061106.pdf |date=2007-02-21 }}</ref>

Rangita la tria en la [[Indico de Ekonomia Libero]] (2010),<ref>{{Cite web|url=http://www.heritage.org/index/Country/Australia|title=Australia|publisher=2010 Index of Economic Freedom|accessdate=30a de Marto 2010| archiveurl=https://web.archive.org/web/20100330033949/http://www.heritage.org/index/Country/Australia| archivedate= 30a de Marto 2010 | deadurl=no}}</ref> Aŭstralio estas la [[Listo de landoj laŭ MEP (ĝenerale)|dekdua plej granda ekonomio de la mondo]] kaj havas la [[Listo de landoj laŭ MEP po kapo|kvina plej granda ekonomio pokapa]] (nominale) je $66,984. La lando estis rangita la dua en la [[Indico de homa disvolviĝo]] de [[Unuiĝintaj Nacioj]] en 2011 kaj unua en la Prosperindico de Legatum de 2008.<ref name=autogenerated1>{{Cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Tables_reprint.pdf|title=Human Development Report 2010 – tables|year=2010|publisher=United Nations|accessdate=25a de Aprilo 2011| archiveurl=https://web.archive.org/web/20110429045417/http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Tables_reprint.pdf| archivedate= 29a de Aprilo 2011 | deadurl=no}}</ref> Ĉiuj ĉefaj urboj de Aŭstralio estas bone situaj en tutmondaj komparaj loĝindicoj;<ref>{{Cite news|url=http://www.theage.com.au/articles/2004/02/06/1075854028808.html|title=Melbourne 'world's top city'|date=6a de Februaro 2004|work=The Age|accessdate=31a de Januaro 2009| archiveurl=https://web.archive.org/web/20090130144426/http://www.theage.com.au/articles/2004/02/06/1075854028808.html| archivedate= 30a de Januaro 2009 | deadurl=no}}</ref> Melburno atingis la pinton por la kvara jaro en vico de la listo de 2014 de ''[[The Economist]]''' pri plej loĝeblaj urboj de la mondo, sekve de [[Adelajdo]], [[Sidnejo]], kaj Perth en la kvina, sepa kaj naŭa lokoj respektive.<ref>Dyett, Kathleen (19a de Aŭgusto 2014). [http://www.abc.net.au/news/2014-08-19/melbourne-worlds-most-liveable-city-for-the-fourth-year-running/5681014 "Melbourne named world's most liveable city for the fourth year running, beating Adelaide, Sydney and Perth"], ABC News. Alirita la 14a de Aprilo 2015.</ref> La totala registara ŝuldo en Aŭstralio estas ĉirkaŭ $190 mil milionoj<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.couriermail.com.au/money/money-matters/australian-dollar-continues-astronomical-rise-to-30-year-highs-as-us-dollar-euro-tank/story-fn3hskur-1226044717380|titolo=Australian dollar continues astronomical rise to 30-year highs as US dollar, euro tank|alirdato=26a de Aprilo 2011|aŭtoro=Hughes, Tim|eldoninto=Courier Mail}}</ref> – 20% el la [[Malneta enlanda produkto|MEP]] en 2010.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.indexmundi.com/australia/public_debt.html|titolo=Australia Public debt – Economy|alirdato=15a de Aprilo 2012|dato=9a de Januaro 2012|eldoninto=Indexmundi.com}}</ref> Aŭstralio havas inter la plej altajn domprezojn kaj kelkajn el la plej altajn loĝoŝuldajn nivelojn en la mondo.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.bbc.co.uk/blogs/thereporters/nickbryant/2011/04/australian_affordablity.html|titolo=Nick Bryant's Australia: Australian affordablity|alirdato=26a de Aprilo 2011|eldoninto=BBC}}</ref>

[[Dosiero:2006Australian exports.svg|eta|maldekstra|300ra|alt=World map showing the distribution of Australian goods|Destino kaj valoro de la aŭstraliaj eksportoj en 2006<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.abs.gov.au/AUSSTATS/abs@.nsf/DetailsPage/5368.0Apr%202007?OpenDocument|titolo=5368.0&nbsp;– International Trade in Goods and Services, Australia, April 2007|alirdato=14a de Junio 2010|dato=31a de Majo 2007|eldoninto=Australian Bureau of Statistics}}</ref>]]
Emfazo al eksportado de varoj pli ol al fabrikitaj produktoj helpis gravan pliigon en la komerco de Aŭstralio ekde la komenco de la 21a jarcento, pro la plialtigo de varprezoj. Aŭstralio havas [[pagopesilo]]n kiu estas pli ol 7% de la MEP negativa, kaj estis havinta konstante grandajn [[deficito]]jn de kontanta mono dum pli ol 50 jaroj.<ref name="downwonder">{{Citaĵo el novaĵo|url=http://www.economist.com/finance/displaystory.cfm?story_id=8931798|titolo=Might Australia's economic fortunes turn?|alirdato=28a de Majo 2010|dato=29a de Marto 2007|verkaĵo=The Economist}}</ref> Aŭstralio kreskis je averaĝa ĉiujara indico de 3.6% dum ĉirkaŭ 15 jaroj, kompare kun la ĉiujara averaĝo de la [[OECD]] de 2.5%.<ref name="downwonder"/> Aŭstralio estis la nura progresinta ekonomio kiu ne suferis recesion pro la [[Ekonomia krizo de 2008|tutmonda financa krizo]] de 2008–2009.<ref name="IMFOutlook2010">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/01/|titolo=World Economic Outlook (WEO) 2010 Rebalancing Growth|alirdato=31a de Majo 2012|eldoninto=International Monetary Fund}}</ref> Tamen, la ekonomioj de ses el la ĉefaj komercaj partneroj de Aŭstralio estis en recesio, kio siavice tuŝis Aŭstralion, grave malhelpante ties ekonomian kreskon en ĵusaj jaroj.<ref>{{cite news|url=http://www.independent.co.uk/news/world/australasia/australia-slashes-immigration-as-recession-looms-1646048.html |title=Australia slashes immigration as recession looms |publisher=The Independent |date=16a de Marto 2009 |accessdate=26a de Aprilo 2011 |location=London}}</ref><ref>{{Cite web |last=Mclennan |first=David |url=http://www.canberratimes.com.au/news/national/national/general/australian-economy-growing-as-new-recession-fears-fade/2130847.aspx |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111011082911/http://www.canberratimes.com.au/news/national/national/general/australian-economy-growing-as-new-recession-fears-fade/2130847.aspx |archivedate=11a de Oktobro 2011 |title=Australian economy growing as new recession fears fade |publisher=The Canberra Times |date=12a de Aprilo 2011 |accessdate=26a de Aprilo 2011 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2016-08-31 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20111011082911/http://www.canberratimes.com.au/news/national/national/general/australian-economy-growing-as-new-recession-fears-fade/2130847.aspx |arkivdato=2011-10-11 }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20111011082911/http://www.canberratimes.com.au/news/national/national/general/australian-economy-growing-as-new-recession-fears-fade/2130847.aspx |date=2011-10-11 }}</ref> El 2012 al komenco de 2013, la landa ekonomio de Aŭstralio kreskis, sed kelkaj ne-minaj ŝtatoj kaj ĝenerale la nemina ekonomio de Aŭstralio suferis recesion.<ref>{{Citaĵo el novaĵo|url=http://theconversation.com/national-economy-grows-but-some-non-mining-states-in-recession-12670|titolo=National economy grows but some non-mining states in recession|alirdato=22a de Marto 2013|eldoninto=The Conversation}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.couriermail.com.au/business/mining-punches-through-recession/story-fn7kjcme-1226320756339 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120416091909/http://www.couriermail.com.au/business/mining-punches-through-recession/story-fn7kjcme-1226320756339 |archivedate=16a de Aprilo 2012 |title=Mining punches through recession |publisher=Courier Mail|author=Syvret, Paul |date=7a de Aprilo 2012}}</ref><ref>{{Citaĵo el novaĵo|url=http://www.abc.net.au/news/2012-04-23/non-mining-states-27going-backwards27/3967622|titolo=Non-mining states going backwards|alirdato=22a de Marto 2013|eldoninto=ABC}}</ref>

La [[Bob Hawke|Registaro Hawke]] reflosis la aŭstralian dolaron en 1983 kaj parte senreguligis la financan sistemon.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.rba.gov.au/publications/bulletin/1998/oct/pdf/bu-1098-2.pdf|titolo=Australian Monetary Policy in the Last Quarter of the Twentieth Century|alirdato=7a de Decembro 2010|aŭtoro=Macfarlane, I. J.|dato=Oktobro 1998|formato=PDF|eldoninto=Reserve Bank of Australia Bulletin}}</ref> Sekvis la [[John Howard|Registaro Howard]] kun [[Laborekonomiko|parta senreguligo de la labormerkato]] kaj la sekva [[privatigo]] de ŝtat-posedataj negocoj, ĉefe ĉe [[telekomunikado]].<ref>{{Cite web
|url=http://www.pc.gov.au/__data/assets/pdf_file/0009/9369/mrrag.pdf
|title=Microeconomic reforms and the revival in Australia's growth in productivity and living standards
|author=Parham, Dean
|publisher=Conference of Economists, Adelaide
|format=PDF
|date=1a de Oktobro 2002
|accessdate=7a de Decembro 2010
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140212150115/http://www.pc.gov.au/__data/assets/pdf_file/0009/9369/mrrag.pdf
|archivedate=12a de Februaro 2014
|titolo=Arkivita kopio
|alirdato=2016-08-31
|arkivurl=https://web.archive.org/web/20140212150115/http://www.pc.gov.au/__data/assets/pdf_file/0009/9369/mrrag.pdf
|arkivdato=2014-02-12
}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20140212150115/http://www.pc.gov.au/__data/assets/pdf_file/0009/9369/mrrag.pdf |date=2014-02-12 }}</ref> La sistemo de nerekta impostado estis esence ŝanĝita en Julio 2000 pere de la enkonduko de imposto al havaĵoj kaj servoj de 10% nome ''Goods and Services Tax'' (GST).<ref>{{Cite journal|url=http://www.austlii.edu.au/au/journals/JATax/2000/23.html|author=Tran-Nam, Binh |title=The Implementation Costs of the GST in Australia: Concepts, Preliminary Estimates and Implications [2000&#93; JlATax 23; (2000) 3(5) |journal=Journal of Australian Taxation 331|publisher= Australasian Legal Information Institute |accessdate=23a de Aprilo 2010}}</ref> En la aŭstralia [[imposto]]sistemo, personaj kaj entreprenaj [[enspezimposto]]j estas la ĉefaj fontoj de registara enspezado.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.budget.gov.au/2008-09/content/fbo/html/part_1.htm|titolo=Part 1: Australian Government Budget Outcome|alirdato=23a de Aprilo 2010|eldoninto=Budget 2008–09&nbsp;– Australian Government|arkivurl=https://web.archive.org/web/20110314023325/http://www.budget.gov.au/2008-09/content/fbo/html/part_1.htm|arkivdato=2011-03-14}}</ref>

En Majo 2012, estis 11,537,900 personoj dungitaj (ĉu tut- aŭ part-tempe), kun dungoproporcio de 5.1%.<ref name="ABSLabourForce">Australian Bureau of Statistics. 6202.0 – Labour Force, Australia, Aprilo 2012 [http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/mf/6202.0/] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20161115110913/http://www.abs.gov.au/ausstats/abs%40.nsf/mf/6202.0|date=2016-11-15}}</ref> La sendungo de junuloj (15–24) atingis 11.2%.<ref name="ABSLabourForce"/> Informoj liveritaj en mezo de Novembro 2013 montris ke la nombro de bonfartaj indikiloj kreskis je 55%. En 2007 estis registritaj 228,621 [[nedungito]]j, totalo kiu pliiĝis al 646,414 en Marto 2013.<ref>{{cite news|title=Call for end to welfare poverty|url=http://www.theaustralian.com.au/national-affairs/call-for-end-to-welfare-poverty/story-fn59niix-1226758553935?from=public_rss&utm_source=The%20Australian&utm_medium=email&utm_campaign=editorial&net_sub_uid=44933799#|accessdate=15a de Novembro 2013|newspaper=The Australian|date=13a de Novembro 2013|author=Patricia Karvelas}}</ref> Laŭ la ''Graduate Careers Survey'', tuttempa dungado por nove kvalifikitaj profesiuloj el variaj okupoj malpliiĝis ekde 2011 sed ĝi pliiĝis por gradigitoj tri jarojn post gradiĝo.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.graduatecareers.com.au/research/surveys/australiangraduatesurvey|titolo=Australian Graduate Survey|verko=graduatecareers.com.au}}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.graduatecareers.com.au/wp-content/uploads/2014/12/GCA_GradStats_2014.pdf |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2016-08-31 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20171010151415/http://www.graduatecareers.com.au/wp-content/uploads/2014/12/GCA_GradStats_2014.pdf |arkivdato=2017-10-10 }}</ref>

Ekde 2008, inflacio estis tipe de 2–3% kaj la baza interezindico de 5–6%. La serva sektoro de la ekonomio, inklude turismon, edukadon, kaj financajn servojn, kalkulas por ĉirkaŭ 70% el la MEP.<ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/as.html |title=Australia. CIA&nbsp;– The World Factbook |publisher=Cia.gov |accessdate=22a de Januaro 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101229010858/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/as.html |archivedate=29a de Decembro 2010 |deadurl=no |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2016-08-31 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20160515201241/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook//geos/as.html |arkivdato=2016-05-15 }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20150703214756/https://www.cia.gov/Library/publications/the-world-factbook/geos/as.html |date=2015-07-03 }}</ref> Riĉa en naturaj rimedoj, Aŭstralio estas ĉefa eksportanto de agrikulturaj produktoj, partikulare [[tritiko]] kaj [[lano]], mineraloj kiaj [[fero]] kaj [[oro]], kaj [[energio]] en la formoj de likvigita [[natura gaso]] kaj [[karbo]]. Kvankam [[agrikulturo]] kaj naturaj rimedoj enkalkulas por nur 3% kaj 5% de la MEP respektive, ili kontribuas substance al la eksportado. La plej grandaj eksportmerkatoj de Aŭstralio estas Japanio, Ĉinio, Usono, Suda Koreio, kaj Novzelando.<ref name="Year Book 2005">Australian Bureau of Statistics. [http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1a79e7ae231704f8ca256f720082feb9!OpenDocument Year Book Australia 2005].</ref> Aŭstralio estas la kvara plej granda eksportanto de [[vino]], kaj la vina industrio kontribuas je $5.5 mil milionoj jare al la landa ekonomio.<ref name="wineaustralia1">{{cite news |publisher=wineaustralia |url=http://www.wineaustralia.com/australia/ |title=Wine Australia |accessdate=22a de Oktobro 2010 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101023194405/http://www.wineaustralia.com/australia/ |archivedate=23a de Oktobro 2010 |deadurl=no |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2016-08-31 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20101023194405/http://www.wineaustralia.com/australia/ |arkivdato=2010-10-23 }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20101023194405/http://www.wineaustralia.com/australia/ |date=2010-10-23 }}</ref>

== Demografio ==
{{Ĉefartikolo|Listo de urboj de Aŭstralio}}
La ĉefurbo estas [[Kanbero]] kaj aliaj gravaj urboj estas [[Sidnejo]] (3,9 mln), [[Melburno]] (3,0 mln), [[Brisbano]] (1,3 mln), [[Perto]] (1,2 mln), [[Adelajdo]] (1,0 mln). La loĝantaro estas 18,7 mln (2000), inter ili anglo-aŭstralianoj 73 %, angloj 6 %, italoj 4 %, [[Aborigenoj de Aŭstralio|aborigenoj]] – 228 mil. La ŝtata lingvo estas la [[angla lingvo|angla]]. Pri religio oni povas kalkuli inter kredantoj estas 26 % de [[katolikoj]], 24 % de [[anglikanoj]] ktp.

=== Religio ===
Aŭstralio ne havas ŝtatan religion, kaj estas konstitucie malpermesite enkonduki devigan religion aŭ malpermesi liberan praktikadon de iu religio. Tamen la kristanismaj festoj [[pasko]] kaj [[kristnasko]] estas ŝtataj festotagoj.

En la censo de 2011, 61,1 % de la aŭstraliano deklaris sin [[kristanismo|kristanoj]], 22,3 % senreligiaj kaj 7,2 % kiel anoj de ne-kristanisma religio. 9,4 % ne respondis la demandon pri sia religio.

Ĝis la eŭropa setlado la indiĝenoj praktikis [[animismo]]n.

=== Lingvoj ===
{{Ĉefartikolo|Lingvoj de Aŭstralio|Aŭstralia angla}}
Kvankam Aŭstralio ne havas oficialan lingvon, la angla fariĝis la fakta nacia kaj oficiala lingvo.<ref name=language>{{Cite web|url=http://www.immi.gov.au/media/publications/multicultural/confer/04/speech18b.htm|title=Pluralist Nations: Pluralist Language Policies?|work=1995 Global Cultural Diversity Conference Proceedings, Sydney|publisher=Department of Immigration and Citizenship|accessdate=11a de Januaro 2009|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2012-05-16|arkivurl=https://web.archive.org/web/20081220020910/http://www.immi.gov.au/media/publications/multicultural/confer/04/speech18b.htm|arkivdato=2008-12-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081220020910/http://www.immi.gov.au/media/publications/multicultural/confer/04/speech18b.htm|archivedate=2008-12-20}} "English has no de jure status but it is so entrenched as the common language that it is de facto the official language as well as the national language."</ref> La [[aŭstralia angla]] estas grava vario de la lingvo kun karakterizaj [[akĉento]] kaj leksiko. Ĝia literumo estas simila al tiu de [[brita angla]], kun pluraj esceptoj.<ref>{{Cite web|url=http://www.nma.gov.au/libraries/attachments/exhibitions/vocabulary_of_australian_english/files/5471/Vocabulary%20of%20Australian%20English.pdf|title=The Vocabulary Of Australian English|last=Moore|first=Bruce|publisher=National Museum of Australia|accessdate=[[5-a de aprilo]] [[2010]]|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2012-05-16|arkivurl=https://web.archive.org/web/20111009091056/http://www.nma.gov.au/libraries/attachments/exhibitions/vocabulary_of_australian_english/files/5471/Vocabulary|arkivdato=2011-10-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110320004658/http://www.nma.gov.au/libraries/attachments/exhibitions/vocabulary_of_australian_english/files/5471/Vocabulary%20of%20Australian%20English.pdf|archivedate=2011-03-20}}</ref> En 81 % de la hejmoj oni parolas nur angle.

Kiam en la 18-a jarcento eŭropanoj eksetlis en Aŭstralio, la 40.000 [[indiĝenaj aŭstralianoj|praloĝantoj]] parolis ĉ. 250 lingvojn en eble 500 dialektoj. En 1996, 48.200 aŭstralianoj parolis indiĝenan lingvon<ref>{{Citaĵo el la reto | url = http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.NSF/2f762f95845417aeca25706c00834efa/aadb12e0bbec2820ca2570ec001117a5!OpenDocument | titolo = Population Composition: Indigenous languages | alirdato = 2012-12-09 | dato = 1999-06-24 | jaro = 1999 | eldonisto = Australian Social Trends | lingvo = {{en}} }}</ref>. Proksimume 70 indiĝenaj lingvoj ankoraŭ estas parolataj, kelkaj nur de altaĝuloj. Nu 18 el ili estas parolataj en ĉiuj aĝogrupoj.

Pro enmigrado multaj aŭstralianoj havas aliajn hejmajn lingvojn; la plej parolataj estas<ref>{{Citaĵo el la reto | url = http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/Lookup/2071.0main+features902012-2013 | titolo = Cultural diversity in Australia | titolo-aldono = Reflecting a nation: Stories from the 2011 census | alirdato = 2012-12-09 | dato = 2012-06-21 | lingvo = {{en}} }}</ref>:
* [[mandarina lingvo|Mandarina ĉina]]: 1,7 %
* [[itala lingvo|Itala]]: 1,5 %
* [[araba lingvo|Araba]]: 1,4 %
* [[kantona lingvo|Kantona]]: 1,3 %
* [[helena lingvo|Greka]]: 1,3 %
* [[vjetnama lingvo|Vjetnama]]: 1,2 %

Inter la unua- kaj dua-generaciaj enmigrintoj estas multaj [[dulingveco|dulingvuloj]].

Ekzistas aŭstralia [[gestolingvo]], nomata ''Auslan'', kiu estas la precipa dialoga lingvo de ĉirkaŭ 5.500 surduloj.

=== Edukado ===
Lerneja edukado estas deviga en Aŭstralio kaj estas responso de la subŝtatoj kaj teritorioj. Pro tio ekzistas malsamaj reguloj, sed ĝenerale infanoj devas ĉeesti lecionojn de sia kvina al sia 16-a aĝojaro. En kelkaj subŝtatoj, ekzemple [[Okcidenta Aŭstralio]], junuloj 16/17-jaraj devas aŭ viziti lernejon aŭ partopreni en profesia lernado, ekzemple metilernado.

La [[legoscio|legoscia elcentaĵo]] en Aŭstralio estas supozata 99. En la [[Organizaĵo pri Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo|OEKE]]-programo pri internacia prijuĝado de studentoj Aŭstralio regule atingas unu el la 5 supraj lokoj el 30. Ekster la ŝtataj lernejoj la [[romkatolika eklezio|katolikaj]] lernejoj plej gravas.

Aŭstralio havas 37 registare financatajn kaj du privatajn universitatojn, krome aliajn specialiĝintajn instituciojn, kiuj ofertas aprobitajn kursojn je altlerneja (triagrada) nivelo. La [[Universitato de Sidnejo]], fondita en 1850, estas la plej aĝa de Aŭstralio; sekvas la universitato de Melburno, fondita tri jarojn poste. Rimarkindas krome la universitatoj de la "Grupo de Ok" ({{en}} ''Group of Eight''), inter ili la universitato de [[Adelajdo]], la ''Australian National University'' en [[Kanbero]], la ''Monash University'' kaj la universitato de Novsudkimrio. Laŭ OEKE Aŭstralio estas inter la landoj kun la plej altaj kostoj por universitata studo.

Ekzistas ŝtata sistemo de profesia edukado, nomata TAFE; krome multaj profesiulaj asocioj instruas lernantojn. Proksimume 58 % de la aŭstralianoj inter 25 kaj 64 jaroj havas profesian aŭ triagradan klerecon; la parto de 49 % kun triagrada klereco estas la plej alta inter la OEKE-landoj. Ankaŭ la parto de eksterlandanoj en la studentaro estas la plej alta en OEKE.

== Politiko ==
[[Dosiero:Parliament House, Canberra, Pano jjron 25.9.2008-edit1.jpg|eta|350ra|<center>la nova parlamentejo en [[Kanbero]].]]
La [[ŝtatestro]] estas la brita reĝo [[Karlo la 3-a (Britio)|Karlo la 3-a]] (ekde [[2022]]), kiu en la lando estas reprezentata de [[Ĝenerala guberniestro de Aŭstralio|Ĝeneral-guberniestro]]. La leĝdona organismo estas duĉambra parlamento (224 membroj). La ĉefurbo estas [[Kanbero]] (331 mil).

La nacia festo estas la [[26-a de januaro]] kiel tago de Aŭstralio. Aŭstralio apartenas al diversaj politikaj organizoj ekzemple al la [[UNO]] (ekde [[1945]]).

La [[Parlamento de Aŭstralio]] - angle ''Parliament of Australia'' aŭ ''Commonwealth Parliament'' - estas la legislativo de la registaro de Aŭstralio. La parlamento estas duĉambra, principe kreita laŭ la brita parlamenta modelo, sed kun iom da influo de la usona sistemo. Laŭ sekcio 1 de la konstitucio de Aŭstralio, la parlamento konsistas el tri eroj: la Reĝo aŭ Reĝino de Aŭstralio (kiu laŭdifine estas la sama kiel la Reĝo aŭ Reĝino de Britio (do momente reĝi [[Karlo la 3-a (Britio)|Karlo la 3-a]]), la [[Aŭstralia Senato]] kaj la [[Aŭstralia Ĉambro de Reprezentantoj]]. La reĝino estas kutime reprezentata fare de la Ĝenerala Guberniisto de Aŭstralio.

La [[Ĉefministro de Aŭstralio]] aŭ en angla '''Prime Minister of the Commonwealth of Australia''' estas la [[ĉefministro]] de Aŭstralio. Tiu individua posteno estas la plej aĝa ''Minister of the Crown'', la estro de la ministraro kaj de la priparolanto de la Nacia Sekurkomitato. La oficposteno ne estas menciata en la [[Konstitucio de Aŭstralio]] kaj ekzistas nur tra neverkitaj politikaj konvencio kaj tradicio. Spite tion, praktike ĝi estas la plej pova parlamenta posteno en Aŭstralio. La individuo kiu tenas la oficpostenon estas komisiita de la Ĝenerala Guberniestro de Aŭstralio.

La [[Konstitucio de Aŭstralio]] estas la [[Konstitucio|suprema leĝo]] laŭ kiu funkcias la [[Registaro de Aŭstralio|registaro de la Komunumo]] de Aŭstralio, inklude ties rilaton kun la [[Aŭstraliaj ŝtatoj kaj teritorioj|ŝtatoj de Aŭstralio]]. Ĝi konsistas el kelkaj dokumentoj. La '''Registaro de Aŭstralio''' aŭ en angla ''Government of the Commonwealth of Australia'', ankaŭ referencata kiel ''Australian Government'', ''Commonwealth Government'' aŭ ''Federal Government'', estas la federacia demokratia administracia aŭtoritato de Aŭstralio.

* [[Aŭstralia federala voĉdonado, 2016]]

== Aŭstralio en Esperanto ==
[[Marjorie Boulton]], en sia mikspota libro [[Faktoj kaj fantazioj]], dediĉas ties 9an ĉapitron "Fabeloj el Aŭstralio" al komentoj pri la lando kaj ties indiĝenoj; poste ŝi rakontas interesajn fabelojn, unua pri [[papago]] kaj dua pri [[sorĉisto]], kiu volas superruzi sed iĝas superruzita.<ref>[[Marjorie Boulton]], [[Faktoj kaj fantazioj, progresiga libro]], [[Universala Esperanto-Asocio]], [[Roterdamo]], 1984, dua eldono 1993. Paĝoj 79-84.</ref>

== Esperanto en Aŭstralio ==
[[Esperanto]] ekzistas en Aŭstralio ekde [[1905]], laŭ la libro "Esperanto en Aŭstralio" verkita de [[Ray Ross]]. La plej granda [[Esperanto-asocio|Esperanto-organizo]] en Aŭstralio estas la [[Aŭstralia Esperanto-Asocio]]. La [[UK 1997|Universala Kongreso]] okazis en [[Adelajdo]] en [[1997]].

* Teresa Metherall (1923–2004), dumviva membro en Melburno, forpasis la 18-an de majo post apopleksio.

<gallery>
Dosiero:Aŭstralio libro 1.jpg|La supra kovrilo de [[Aŭstralio: lando kaj popolo]]
Dosiero:Aŭstralio libro 2.jpg|La suba kovrilo de [[Aŭstralio: lando kaj popolo]]
Dosiero:Aŭstralio libro 3 mapo.jpg|Mapo de Aŭstralio el libro [[Aŭstralio: lando kaj popolo]]
</gallery>

(rimarku – la sekvanta artikolo estas tre malnova kaj ne aktuala, el historia vidpunkto tamen interesa)

[[Enciklopedio de Esperanto - A|EdE-A]] > '''Aŭstralio'''
{{EDE|evento= Citaĵo el [[Enciklopedio de Esperanto - Ĉ|Enciklopedio de Esperanto]] 1934|
teksto=
'''Aŭstralio.''' Pro la relativa neneceseco de helplingvo en unulingva kontinento, la progreso de Esperanto estis en Aŭstralio malrapida. Krome, la angla lingvo bone servas al aŭstraliano dum la veturado, ja preskaŭ ĉiuj vojoj de la vaporŝipoj kondukas al britaj teritorioj. Nur malrapide, kiel ankaŭ en Britujo, oni ekkomprenas, ke la angla civilizado estas nur negranda parto de la greko-latina civilizado.

Certe antaŭ 1900, lernolibroj en angla lingvo ekatingis Aŭstralion, eĉ kelkaj personoj provis lerni Esperanton. Ĉirkaŭ 1909, doktoro John Pollen vizitis antipodojn, kaj en Adelaide li ricevis bonan akcepton de universita profesoro Naylor (amiko de profesoro Murray). Naylor mem baldaŭ forvelkis rilate al Esperanto, tamen en 1904 lia eldiro helpis al la propagando.

Profesoro Urlaub, privata instruisto de la germana lingvo, prenis la aferon kaj ofte priparolis ĝin. En 1906 interesiĝis William Muirden, posedanto de Komerca kaj Prepara Gimnazio, kredinte, ke Esperanto "havas komercajn eblecojn" kaj aranĝis, ke Urlaub faru lekciono. La komercaj studentoj ricevis ordonon ĉeesti. La ĉambro pleniĝis - mi inter ili. Urtaub lekciis angle kun tre germana parol-maniero. La studentoj malatentis, os-cedis, ridis, intermetis malsaĝaĵojn. Subite inter la bruo venis Muirden. Silento. Urlaub faris simplan demandon, sed neniu respondis. Muirden tondravoĉe alvokis al iu respondi, la alvokita ne povis, poste mi sekvis kaj diris ian stultaĵon, kiu furiozigis la iom ekscitiĝeman Urlaub. Poste la aŭskultado estis pli atenta kaj oni tondre aplaŭdegis - pro la fino. Kelkaj promesis aĉeti lernolibron kaj almenaŭ mi aĉetis libreton de Bullen, por 8 pencoj. Post trafoliumeto la libro ripozis dum kvin jaroj en la ŝranko. Kunloĝado kun pastro S. Lenton, kiu ŝatis serĉadi en la libro-ŝrankoj: kaj paro de kunlernantoj fariĝis Esperantistoj. Plua kvino da jaroj kaj unu el ili (mi), translokiĝinte al Metbourne, staris antaŭ aŭdantaro, konsistanta el kvar profesoroj kaj tri-cent homoj en la universitata domo, por fari sian unuan seriozan proponan paroladon.

Dumtempe la vizito de Pollen fruktiĝis, li trovis Esperantistojn en Melburno (G. Gordon, J. G. Pyke k. a.), en Sydney (G. Collindridge, E. Pryke) kaj en Novzelando. Bonaj kluboj stariĝis. En 1911 okazis la unua E kongreso en A. en Adelaide. La organizantoj plenigis la liston de "subtenantoj" kun nomoj de 4 minis-troj kaj 24 gravuloj alispecaj, sed dubinde estas, ĉu iu el ili krom min-istro de edukado, Conybeer, rigardis la aferon serioza. La ministro celis diri kelkajn vortojn E-e ĉe iu festeno, kiuj sufiĉe ridigis la aŭdantaron kaj eble bone impresis la publikon pri la facileco de E. La kongreso sukcesis, sed la organizantoj lasis ŝuldojn nepag-itajn, kiuj fuŝis la reklamon por la E--istoj en Adelaide kaj lasis al ili ĝin pa-gi. Estis kelkaj jaroj antaŭ ol la perdo pagiĝis sub gvido de Waterman. La kongreso kuraĝigis la s-anojn en aliaj urboj. Plivigliĝo. Eĥoj de la idista afero trapasis sen tro multe da malu-tilo, sed ĉiam estis unu-du personoj, kiuj uzis la "preson" por malfunkci-igi la radojn.

Melbourne eble prenas la laŭrojn kiel la plej forta E centro en A. M. E Society estis forte starigita, sed ĝi ne daŭris sen interna disputo. W. L. Edmanstone eksiĝis kaj en alia strato starigis M. Komercan Klubon E-an, kiu laboris por E tra la militegaj jaroj. Edmanstone mem foriris al Velingtono ([[Novzelando]]) kaj tie star-igis alian klubon kaj daŭris fari multon ĝis la nuntempo. La komercan grupon gvidis Smart, poste L. E Thomson, kun helpo de multe el la malnovaj anoj de la pliaĝa M. Societo. Sed en 1920 okazis alia interna disputo inter la M-anoj kaj W. J. Drummond starigis la M. E Klubon: prez. estis Pyke kaj sekr. R. R. Rawson. La komerca klubo eksiĝis kaj ĝiaj anoj iris al la nova grupo. Ambaŭ kluboj funkcias ĝis hodiaŭ kaj krome grupoj en kelkaj antaŭurboj: Coburg, Surrey Hitls ktp. En Sydney L. E. Pfahl estis kaj estas la konstanta kolono de la movado. La floranta periodo de la S. Societo okazis, kiam d-ro F. Wil-liams translokiĝis el Melbourne kaj vigle organizis publikajn paroladojn antaŭ la homamasoj, kiuj kolektiĝas ĉiudimanĉe en la Sydney-Domain-Parko; ankaŭ Awayl kaj V. Rutland faris sian parton. Tiamaniere miloj da homoj aŭdis pri E kaj ricevis presaĵon pri ĝi. En Brisbane ne-granda, sed bone starigita grupo delonge funkcias, nun sub la gvido de M. Hyde. En Adelaide W. L. Wa-terman daŭras labori por la loka grupo kaj en Perth prezidas Byatt, kiu estas ankaŭ prez. de la landa organizo AEA.

Oficiala subteno? Kelkaj ministroj parolis favore, sed ne faris pluon. Ministro de edukado Davies en 1932 en Novsudkimrujo promesis starigi Eksperimenton laŭ la Eccles-plano en iu lernejo de Sidnejo, sed ĝis nun la direktoro de la edukado, Thomas, sukcesis flankenirigi la dez-iron. Inter la universitataj homoj post nedaŭra subteno de Naylor alportis fortan kaj longedaŭran helpon Mere-dith Atkinson, prof. de ekonomio ĉe M. Univ., kiu poste eksiĝis el la Uni-versitato kaj dum kelkaj jaroj (ĝis sia morto) donis senavare lokon por E en sia gazeto Stead's Review. Gravan sukceson signifas la E-aj kaj por E-aj paroladoj de R. R. Rawsor el la Radio Stacio en Melbourne, unufoje dum ĉiu monato dum kelkaj jaroj.

Izola laboro okazis inter policistoj kaj inter skoltoj, sed mankas la frukto. Peacock, oficisto de la Sava Armeo, faras propagandon en sia fako. Eble la plej interesa laboro estis tiu de Edmanstone en Wellington inter malliberigitoj, konsentite de la direktoro de la malliberejoj.
L. E. THOMSON
}}

== Bildaro ==
<gallery>
Dosiero:Australia satellite plane.jpg|satelita bildo de Aŭstralio
Dosiero:NewParliamentHouseInCanberra.jpg|Nova Parlamentejo en Kanbero estis malfermita en 1988 anstataŭigante la provizoran Parlamentan Domon malfermitan en 1927.
</gallery>

== Vidu ankaŭ ==
{{Aŭstraliaj ŝtatoj kaj teritorioj}}
{{Horzonoj en Aŭstralio}}
{{Portalo|Aŭstralio}}
* [[Aŭstralia kontinento]]
* [[Aŭstralia Tago]]
* [[Ekonomio de Aŭstralio]]
* [[Konstitucio de Aŭstralio]]
* [[Landnomoj]]
* [[Listo de ĉefministroj de Aŭstralio]]
* [[Listo de urboj laŭ lando]]
* [[Registaro de Aŭstralio]]

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

== Libroj ==
* Denoon, Donald, et al. (2000). ''A History of Australia, New Zealand, and the Pacific''. Oxford: Blackwell. ISBN 0-631-17962-3.
* Hughes, Robert (1986). ''The Fatal Shore: The Epic of Australia's Founding''. Knopf. ISBN 0-394-50668-5.
* {{Citaĵo de libro|titolo=The Oxford Companion to Australian History|eldoninto=Oxford University Press|location=Melbourne, Vic.|jaro=1999|isbn=0-19-553597-9|aŭtorligilo=Davison, Graeme; Hirst, John; [[Stuart Macintyre|Macintyre, Stuart]]}}
* ''Emily Kngwarreye&nbsp;– Paintings'' (no editor given) (1996). North Ryde NSW: Craftsman House / G + B Arts International. ISBN 90-5703-681-9.
* {{Citaĵo de libro|titolo=Artists & Galleries of Australia|eldoninto=Craftsman House|location=Roseville, Vic.|jaro=1990|isbn=976-8097-02-7|aŭtorligilo=Germaine, Max}}
* {{Citaĵo de libro|familinomo=Johnson|personnomo=Vivien|jaro=2007|url=http://www.nma.gov.au/exhibitions/papunya_painting/catalogue/|titolo=Papunya Painting: Out of the Desert|location=Canberra|eldoninto=National Museum of Australia|isbn=978-1-876944-58-2}}
* {{Citaĵo de libro|personnomo=James|familinomo=Jupp|jaro=2001|titolo=The Australian people: an encyclopedia of the nation, its people, and their origins|eldoninto=[[Cambridge University Press]]|isbn=0-521-80789-1}}
* Macintyre, Stuart (2000). ''A Concise History of Australia''. Cambridge, U.K.: [[Cambridge University Press]]. ISBN 0-521-62359-6.
* McCulloch, Alan; Susan McCulloch, Emily McCulloch Childs (2006). ''The new McCulloch's encyclopedia of Australian art''. Fitzroy, VIC: Aus Art Editions in association with The Miegunyah Press. ISBN 0-522-85317-X.
* Powell JM (1988). ''An Historical Geography of Modern Australia: The Restive Fringe''. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. ISBN 0-521-25619-4.
* Robinson GM, Loughran RJ, and Tranter PJ (2000) ''Australia and New Zealand: economy, society and environment''. London: Arnold; NY: OUP; 0340720336 paper 0-340720328 hard.
* {{Citaĵo de libro|titolo=Australian painting 1788–1990|publisher=Oxford University Press|location=Melbourne, Vic.|jaro=1991|isbn=0-19-554901-5|aŭtorligilo=Smith, Bernard; Smith, Terry}}
* {{Citaĵo de libro|aŭtorligilo=Teo, Hsu-Ming; White, Richard|jaro=2003|titolo=Cultural history in Australia|eldoninto=[[University of New South Wales]] Press |isbn=0-86840-589-2}}
* title: "BOOMERANG COLLECTION ", éditions du Pécari, author: Serge d'Ignazio : ©2004 - http://www.atlantica.fr ISBN 2-912848-35-0 (version française) - ISBN 2-912848-41-5 (english version)

{{Projektoj|commonscat=Australia|n=Kategorio:Aŭstralio|s=Kategorio:Aŭstralio}}
{{Portalo Geografio}}

== Eksteraj ligiloj ==
* {{ueavikio|Aŭstralio}} {{eo}}
* [http://www.australia.gov.au Registara retejo]
* [http://www.anbg.gov.au/anbg/esperanto/ Aŭstralia Nacia Botanika Ĝardenaro] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20050213112028/http://www.anbg.gov.au/anbg/esperanto/ |date=2005-02-13 }}
* [http://www.australiaphotography.com Aŭstralia fotografio]
* [https://www.councildirect.com.au Loka administracio en Aŭstralio]

{{Kontinentoj}}
{{Komunumo de Nacioj}}

{{Havenda artikolo|Aŭstralio}}
{{Tradukita|en|Australia|54306507}}
[[Dosiero:Wikivoyage Australia expedition banner 2.jpg|775ra]]
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Aŭstralio| ]]
[[Kategorio:Membroj de la Komunumo de Nacioj]]
[[Kategorio:Administraj unuoj fonditaj en 1901]]