Turkio: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [atendante kontrolon] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Kani (diskuto | kontribuoj) |
Neniu resumo de redakto |
||
| (48 mezaj versioj de 18 uzantoj ne montriĝas) | |||
Linio 2:
| nomoenlokalingvo = Türkiye Cumhuriyeti
| eonomo = Turka Respubliko
| flago = [[Dosiero:Flago-de-Turkio.svg|
| blazono = [[Dosiero:National emblem of Turkey.svg|
| nacia himno = [[İstiklâl Marşı]]
| nacia devizo =
| lokigo-bildo = [[Dosiero:Turkey (orthographic projection).svg|
| lingvoj = [[turka lingvo|turka]]
| ĉefurbo = [[Ankaro]]
| religio =
| km2 = 780580
| akvo = 1.3
| loĝantaro =
| loĝantaro-jaro = {{WikidataLoĝantaroDato}} <!-- por vikidatumaro: 85 279 553 laŭ oficiala takso komence de la 1-a de januaro 2023 - fonto: https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayali-Nufus-Kayit-Sistemi-Sonuclari-2022-49685 -->
| loĝdenso = 93
| valuto = [[Turka liro]]
| valuta kodo = TRY | horzono = [[UTC+
| ttt = [[.tr]]
| landkodo = TUR
| tel = 90
| politika sistemo = [[Prezidenta respubliko]]
| fondinto = [[Mustafa Kemal Atatürk]]
| ŝtatestro =
| ĉefministro =
| nacia tago =
| sendependeco = [[30-a de aŭgusto]] [[1922]]
}}
'''Turkio''' aŭ '''Turkujo'''<ref> [[Universala Vortaro]]</ref> ({{lang-tr|Türkiye}} [ˈtyɾcije]), plene '''Turka Respubliko''' (''{{lang|tr|Türkiye Cumhuriyeti}}'' [ˈtyɾcije dʒumˈhuːɾijeti]), estas lando, kiu ĉefe troviĝas en [[Azio]], sur la [[duoninsulo]] [[Malgrand-Azio]] inter la [[Mediteraneo]] kaj la [[Nigra Maro]], dum malgranda parto de la plej granda urbo [[Istanbulo]] kaj aliaj teroj ([[Orienta Trakio]]) troviĝas en [[Balkanio]], [[Sudorienta Eŭropo]]. Tial la lando estas dukontinenta. La azia kaj la eŭropa parto de la lando estas dividitaj per la [[Dardaneloj]], la [[Marmora Maro]] kaj la [[Bosporo]], kiuj siavice kune ligas la Mediteraneon kun la Nigra Maro.
Turkio okcidente limas al [[Grekio]] kaj [[Bulgario]], kaj oriente al [[Kartvelio]], [[Armenio]], [[Azerbajĝano]], [[Irano]], [[Irako]] kaj [[Sirio]]. La lando havas riĉan geografion kun montoj, ebenaĵoj, riveroj kaj marbordoj, kiuj ĉiuj kontribuas al ĝia diverseco en klimato kaj biotopoj. La okcidentaj marbordoj estas bagnitaj de la [[Mediteraneo]], dum la nordaj marbordoj estas sude de la [[Nigra Maro]].
[[Turkoj]] formas la plej vastan majoritaton de la nacia loĝantaro kaj [[Kurdoj]] estas la plej granda minoritato.<ref>[https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkey/ "Turkey".] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20210110073821/https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkey/ |date=2021-01-10 }} [[The World Factbook]]. [[Central Intelligence Agency]]. Alirita la 14an de Aprilo 2022.</ref> La etnaj grupoj ene de Turkio estas diversega, kun etnaj grupoj inkluzive de [[Zazaoj]], [[Azerbajĝanoj]], [[Armenoj]], [[Grekoj]] kaj aliaj.
[[Ankara]] estas la ĉefurbo de Turkio, dum [[Istanbulo]] estas la plej [[Listo de urboj de Turkio|granda urbo]] kaj la socia, kultura kaj [[financa centro]]. Istanbulo estas ankaŭ konata por sia historia kaj kultura heredaĵo, inkluzive de la [[Hagia Sophia]], la [[Topkapi Palaco]], kaj multaj aliaj famaj lokoj. Istanbulo estas la ekonomia pezo de Turkio, kun multaj internaciaj kompanioj kaj institucioj havi siajn sidejojn en la urbo.
La ekonomio de Turkio estas forta, kun gravaj sektoroj inkluzive de [[industrio]], [[agricultur]] kaj [[turismo]]. La lando estas unu el la plej grandaj produktantoj de tekstiloj, ŝipoj, maŝinoj, kaj kemiaj produktoj. Agrikulturo ankaŭ ludas gravan rolon en la ekonomio, kun produktado de [[fruktoj]], [[legomoj]], [[greno]] kaj [[ŝafidoj]].
== Ceteraj informoj ==
* '''
* '''
* '''% de urbana loĝantaro:''' 75% (2000)
* '''semotaŭga areo:''' 32%
Linio 44 ⟶ 51:
* '''infanoj po virino:''' 2,16 infanoj naskitaj po virino (2000, takso)
* '''meza vivo-longo:''' 70,97 jaroj (68,63 viroj, 73,41 virinoj) (2000, takso)
* '''
* '''[[religio]]:'''<ref name="Optimar">{{Cite web|url=https://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/ertugrul-ozkok/turkiye-artik-yuzde-99u-musluman-olan-ulke-degil-41220410|title=Türkiye artık yüzde 99'u müslüman olan ülke değil|first=Ertuğrul|last=ÖZKÖK|website=www.hurriyet.com.tr}}</ref><ref>{{cite web | url = https://t24.com.tr/haber/optimar-dan-din-inanc-anketi-yuzde-89-allah-in-varligina-ve-birligine-inaniyor,821459 | title = Faith survey from Optimar: 89% of population believes monotheism| date = 15 May 2019 | publisher = T24.com.tr | language = turke }}</ref><ref>https://minorityrights.org/wp-content/uploads/2015/07/MRG_Rep_Turk2007_TURK.pdf {{Bare URL PDF|date=May 2022}}</ref><ref>{{cite web |url = https://odatv.com/tengricilik-de-yukseliste-09041815.html |title = Tengrism is also rising |website = odatv.com |publisher = [[OdaTV]] |date = 9 April 2018 |access-date = 15 August 2019 |archive-url = https://web.archive.org/web/20190815144535/https://odatv.com/tengricilik-de-yukseliste-09041815.html |archive-date = 15 August 2019}}</ref>
**
**
** Nereligio ([[agnostikismo]]) (2,7%)
** Nereligio ([[ateismo]]) (1,7%)
** Aliaj religioj ([[kristanismo]], [[bahaa kredo]], [[judismo]], [[tengrismo]], [[Jezidoj|jazidismo]]) (0,5%)
** Nerespondita (1,1%)
* '''[[lingvo]]:''' [[turka lingvo|turka]] (oficiala), [[literatio]]''':''' 96,74% (2019 takso)<ref>[https://www.statista.com/statistics/575187/literacy-rate-in-turkey/ Turkey Literacy Rate 1975-2023]</ref>
* '''[[
* '''sendependeco:''' [[29-a de oktobro|la 29-an de oktobro]] [[1923]]
* '''organizoj:''' [[UNO]] ([[1945]]), [[NATO]] ([[1952]]).
* '''[[konstitucio]]:''' la [[7-a de novembro]] [[1982]]
* '''[[korupteco]]:''' 3,8 CPI (10 = honesta, 0,0 = tute korupta) (2000)
* '''[[
* '''po kapo:''' 1,48 ksk (1998, takso)
** '''kreskanta procento: ''' -5% (1999, takso)
Linio 62 ⟶ 72:
* '''senokupa loĝantaro:''' 7,3% (1999, takso) kaj subokupa 6,9%
* '''registara buĝeto:''' 25,7 Gsk (1999, takso)
* '''[[
== Landonomo ==
La {{daton|14|1|2022}} la komunikada administracio de Turkio lanĉis kampanjon ''#helloTürkiye'' [#salutonTürkiye] promociante tiun ĉi landonomon tra la mondo kiel la plej aŭtentikan kaj sole uzendan. La nomŝanĝo sekvas prezidentan ordonon subskribitan la {{daton|4|12|2021}} kaj postulantan la uzadon de "Türkiye" en ĉiuj korespondaĵoj kun aliaj ŝtatoj, internaciaj institucioj kaj organizaĵoj<ref>{{citaĵo el la reto
| url = https://eo.globalvoices.org/2022/02/12739/
| titolo = #saluton Türkiye – lastatempa provo de Turkio alinomi sin mem
| titolo-aldono = La komunikada administracio de Turkio lanĉis novan kampanjon #helloTürkiye [#salutonTürkiye]
| alirdato = 2023-10-31
| alirmonatotago =
| alirjaro =
| aŭtoro = Arzu Geybullayeva
| familia nomo =
| persona nomo =
| aŭtoroligilo =
| kunaŭtoroj =
| redaktinto =
| dato = 2022-08-02
| jaro =
| monato =
| formato =
| verko =
| eldoninto = [[Tutmondaj Voĉoj]]
| paĝoj =
| lingvo = eo
| lingvo2 =
| lingvo3 =
| arkivurl = https://web.archive.org/web/20230825054134/https://eo.globalvoices.org/2022/02/12739/
| arkivdato = 2023-08-25
| citaĵo =
}}</ref>.
== Historio ==
{{Ĉefartikolo|Historio de Turkio}}
[[Dosiero:131 Bataille de Malazgirt.jpg|eta|
Anatolio estas unu el la kontinue loĝataj ekde plej frua antikveco teritorioj de la mondo, ĉefe pro ĝia strategie grava situo inter Eŭropo kaj Azio, kaj ankaŭ pro la bonaj naturaj kondiĉoj de la regiono.
Linio 82 ⟶ 121:
== Politiko ==
[[Dosiero:Recep Tayyip Erdogan.PNG|eta|
Turkio estas demokratia [[parlamenta respubliko]]. Gravan rolon en la interna politiko ludas la armeo, kiu estas teoria garantiulo de la laika kaj unitara ŝtato, kian konstruis Atatürk.
Linio 96 ⟶ 135:
En konflikto de [[Armenio]] kaj [[Azerbajĝano]] pro [[Montara Karabaĥo]] Turkio ĉiam subtenas Azerbajĝanon. Ekde la [[Milito en Montara Karabaĥo]] landlimo kun Armenio estas fermita, diplomatiaj rilatoj nuligitaj, ekonomia kaj alia kunlaboro ne okazas. Post [[:n:Konfrontiĝo inter Armenio kaj Azerbajĝano minacas per nova milito|konfrontiĝo de armenaj kaj azerbajĝanaj trupoj]] en [[julio 2020]] [[:n:Turkio sendis trupojn al Azerbajĝano|Turkio sendis trupojn al Azerbajĝano]] por komunaj ekzercoj.
Rilatoj kun Rusio jen pliboniĝas — kadre de kontraŭstaro al la hegemoniaj intencoj de Usono en la regiono, konstruado de nuklea stacio fare de rusia firmao Rosatom, komuna gasdukto,
== Geografio ==
[[Dosiero:Turkiomapok.jpg|eta|
[[Dosiero:Turkey-areas.gif|eta|
{{Priskribo|#1E90FF|Marmara}}
{{Priskribo|#FF8C00|İç Anadolu}}
Linio 106 ⟶ 145:
{{Priskribo|#C0C0C0|Akdeniz}}
{{Priskribo|#FFFF00|Karadeniz}}
{{Priskribo|#CD5C5C|
{{Priskribo|#7CFC00|Doğu Anadolu}}]]
Turkio situas inter kvar maroj (el nordo kaj kontraŭhorloĝe [[Nigra Maro|Nigra]], [[Marmora Maro|Marmora]], [[Egea Maro|Egea]], [[Mediteraneo]]) kaj sur du kontinentoj ([[Azio]] (97 % el la teritorio), kaj [[Eŭropo]]). La azia kaj la eŭropa parto de la lando estas dividitaj per la [[Dardaneloj]], la [[Marmora Maro]] kaj la [[Bosporo]], kiuj siavice kune ligas la Mediteraneon kun la Nigra Maro. Eŭropa Turkio enhavas nur 3 procenton el la tutlanda teritorio.<ref> Metz, Helen Chapin, eld. (1996). [http://countrystudies.us/turkey/18.htm "Geography".] [
Ĝiaj [[regiono (Turkio)|regionoj]] havas signifajn [[geofiziko|geofizikajn]] kaj klimatajn diferencojn. Malgraŭ la longa marbordo, la altaj partoj de la lando atingas alton de pli ol 5 000 metroj (monto [[Ararato]]). Turkio estas dividata en sep geografiaj regionoj: nome [[Marmora regiono de Turkio|Marmara]], [[Egea regiono de Turkio|Egea]] (''Ege''), [[Nigramara regiono de Turkio|Nigramara]] (''Karadeniz''), [[Centra Anatolio]] (''İç Anadolu''), [[Orienta Anatolio]] (''Doğu Anadolu''), [[Sudorienta Anatolio]] (''Güneydoğu'') kaj [[Mediteranea regiono de Turkio|Mediteranea]] (''Akdeniz''). La neregula nordanatolia teritorio laŭlonge de la Nigra Maro similas longan, mallarĝan zonon. Tiu regiono enhavas proksimume unu sesonon el la totala terareo de Turkio. Kiel ĝenerala tendenco, la interna Anatolia Altebenaĵo iĝas pli kaj pli kruta se temas pri plej orienten.<ref>[https://www.turizm.net/turkey/info/geography.html "Geography of Turkey".] Turkish Ministry of Tourism. 2005. Alirita la 13an de Decembro 2006. </ref> La terasoj de [[Pamukkale]] estas formataj el [[travertino]], nome sedimenta roko kreita de minerala akvo el varmaj fontoj. La areo estas fama pro la karbona mineralo lasita de la fluado de [[Termofonto|varmaj fontofluoj]].<ref> Scheffel, Richard L.; Wernet, Susan J., eld. (1980). ''Natural Wonders of the World''. United States of America: Reader's Digest Association, Inc. p. 286. ISBN 978-0-89577-087-5. </ref><ref>[https://whc.unesco.org/en/list/485 "Hierapolis-Pamukkale World Heritage Site".] [[Monda heredaĵo de Unesko]]. Alirita la 17an de Januaro 2022. </ref> Ĝi estas en la Interna Egea Regiono de Turkio, en la valo de la rivero Menderes, kiu havas moderan klimaton dum plej el la jaro. Ĝi estis aldonita kiel [[Monda heredaĵo de Unesko]] en 1988 kun [[Hierapoliso]].
Orienta Trakio estas la eŭropa parto de Turkio, en la plej orienta bordo de [[Balkanio]]. Ĝi formas la landlimon inter Turkio kaj ĝiaj najbaraj landoj Grekio kaj Bulgario. La azia parto de la lando konsistas ĉefe el la duoninsulo [[Anatolio]], kiu siavice konsistas el alta centra altebenaĵo kun mallarĝaj marbordaj ebenaĵoj, inter la montaroj Köroğlu kaj [[Ponta Montaro|Ponta]] norde kaj [[Taŭruso]] sude.
La Orientanatolia Regiono korespondas ĉefe al la okcidenta parto de [[Armena Altebenaĵo]] (nome altebenaĵo inter la [[Anatolia Altebenaĵo]] okcidente kaj [[Malgranda Kaŭkazo]] norde)<ref>[https://www.britannica.com/place/Armenian-Highland "Armenian Highland – Historic Region".] [[Encyclopedia Britannica]]. Alirita la 28an de Novembro 2018. "Armenian Highland, mountainous region of western Asia. It lies mainly in Turkey, occupies all of Armenia, and includes southern Georgia, western Azerbaijan, and northwestern Iran." </ref> kaj enhavas la Monton [[Ararato]]n, nome la plej alta montopinto de Turkio kun 5 137 metroj,<ref>[https://www.britannica.com/place/Mount-Ararat "Mount Ararat".] britannica.com. Alirita la 18an de Februaro 2015. </ref> kaj la plej grandan lagon de Turkio, kiu estas lago [[Van (lago)|Van]], senelflua, kun areo de 3713 km².<ref>[https://www.britannica.com/place/Lake-Van "Lake Van".] britannica.com. Alirita la 18an de Februaro 2015. </ref> Orienta Turkio havas montaran pejzaĝon kaj estas hejmo de la ekfluejoj de riveroj kiel [[Eŭfrato]], [[Tigriso]] kaj [[Aras]]. La [[Sudorienta Anatolio]] inkludas la nordajn ebenaĵojn de [[Supra Mezopotamio]].
Malproksime de la marbordo la klimato de Turkio tendencas esti kontinenta, sed aliloke estas moderklimata, kaj iĝas pli varma, kaj pli seka en kelkaj partoj. Estas multaj specioj de plantoj kaj animaloj. La [[kabo Baba]] (en [[turka]] ''Baba Burnu''), estas la plej okcidenta punkto de Turkio.
=== Biodiverseco ===
[[Dosiero:Orman.JPG|eta|220ra|maldekstre|Arbaro en la nordoriento de Turkujo.]]
La eksterordinara [[ekosistemo]] kaj habitata diverseco produktis konsiderindane specidiversecon.<ref>[https://web.archive.org/web/20160407201045/http://iucn.org/about/union/secretariat/offices/europe/?9778%2FBiodiversity-in-Turkey "Biodiversity in Turkey".] 6a de Majo 2012. Arkivita el la originalo la 7an de Aprilo 2016. Alirita la 9an de Aŭgusto 2014. </ref> Anatolio estas hejmo de multaj plantoj kiuj estis kultivataj por manĝo ekde la apero de [[agrikulturo]], kaj de la naturaj prauloj de multaj plantoj kiuj nuntempe havigas bazajn manĝaĵojn por la homaro kiuj ankoraŭ kreskas en Turkio. La diverseco de la faŭno de Turkio estas eĉ pli granda ol tiu de ĝia flaŭro. La nombro de animalaj specioj en la tuta Eŭropo estas ĉirkaŭ 60 000, dum en Turkio estas ĉirkaŭ 80 000 (ĉirkaŭ 100 000 se enkalkuli subspeciojn).<ref>[https://www.allaboutturkey.com/fauna.html "Turkey's flora and fauna".] allaboutturkey.com. Alirita la 12an de Junio 2014. </ref>
La [[Nord-anatoliaj koniferaj kaj foliaj arbaroj]] estas [[ekoregiono]] kiu kovras plej el la [[Ponta Montaro]] en norda Turkio, dum la [[Kaŭkazaj miksaj arbaroj]] etenduĝas tra la orienta pinto de la montaro. Tiu regiono estas hejmo de eŭrazia natura bestaro kiel la [[nizo]], la [[reĝa aglo]], la [[blankŝultra aglo]], la [[malgranda kriaglo]], la [[Kaŭkaza tetro]], la [[ruĝfrunta kanario]], kaj la [[Tikodromedoj|tikodromo]].<ref> Couzens, Dominic (2008). Top 100 Birding Sites of the World. University of California Press. pp. 73–75. ISBN 978-0-520-25932-4. </ref> La mallarĝa marborda strio inter la Ponta Montaro kaj la Nigra Maro estas hejmo de la [[Foliarbaroj apud Nigra Maro kaj de Kolĥido]], kiu enhavas kelkajn el la malmultaj moderklimataj pluvarbaroj de la mondo.<ref>[https://web.archive.org/web/20140226144110/http://www.karalahana.com/english/rize-travel-highlands.htm "Pontic Mountains and highlands".] Arkivita el la originalo la 26an de Februaro 2014. AliritA LA 15an de Aprilo 2022. </ref>
La [[Malgrandazia pino|Turka pino]] (''Pinus brutia'') troviĝas ĉefe en Turkio kaj aliaj orientmediteraneaj landoj; la aliaj ofte troveblaj specioj de la [[Pino|genro ''Pinus'']] ([[pino]]) en Turkio estas la ''[[Nigra pino|nigra]]'', la ''[[Arbara pino|sylvestris]]'', la ''[[Pinio|pinea]]'' kaj la ''[[Halepa pino|halepensis]]''. La [[Quercus cerris|Turka kverko]] (''Quercus cerris'') kaj nombraj aliaj specioj de la genro ''Quercus'' ([[kverko]]) ekzistas en Turkio. La plej ofta trovebla specio de la genro ''Platanus'' ([[platano]]) estas la ''orientalis''. Kelkaj naturaj specioj de [[tulipo]] estas indiĝena de Anatolio, kaj tiu florplanto estis por la unua fojo enkondukita en Okcidenta Eŭropo per specoj prenitaj el la [[Otomana Imperio]] en la 16-a jarcento.<ref> Blunt, Wilfrid. Tulipomania. p. 7. </ref><ref> E.S. Forster (trad. kaj eld.), ''The Turkish Letters of [[Ogier Ghiselin de Busbecq]]'' (Oxford, 1927). </ref>
[[Dosiero:Odd-eyed Turkish Angora cat - 20080830.jpg|eta|dekstre|230ra|Blanka turka [[angora kato]] kun heteroĥromaj okuloj, kio estas ofta inter Angoraj katoj.]]
Estas 40 [[nacia parko|naciaj parkoj]], 189 naturaj parkoj, 31 naturaj rezervareoj, 80 naturprotektaj areoj kaj 109 naturaj monumentoj en Turkio kiel la [[Kalipolis|Kalipolis-duoninsula Historia Nacia Parko]], la Nacia Parko [[Nemrut-monto]], la [[Trojo|Antikv-Troja Nacia Parko]], la [[Ölüdeniz|Ölüdeniz Natura Parko]] kaj la Polonezköy Natura Parko.<ref>[https://web.archive.org/web/20151217050153/http://www.milliparklar.gov.tr/Anasayfa/istatistik.aspx?sflang=tr "Statistiko".] milliparklar.gov.tr. Ministerio de Arbaroj kaj Akvo – Ĝenerala Direktoraro de Natura Konservado kaj Naciaj Parkoj. Arkivita el la originalo la 17an de Decembro 2015. Alirita la 12an de Junio 2014. </ref> En la 21a jarcento, minacoj al la biodiverseco estas [[dezertigo]] pro la [[klimata ŝanĝo]] en Turkio.<ref> Kazancı, Nizamettin; Kuzucuoğlu, Catherine (2019), Kuzucuoğlu, Catherine; Çiner, Attila; Kazancı, Nizamettin (elod.), "Threats and Conservation of Landscapes in Turkey", Landscapes and Landforms of Turkey, World Geomorphological Landscapes, Springer International Publishing, pp. 603–632, doi:10.1007/978-3-030-03515-0_36, ISBN 978-3-030-03515-0, S2CID 134498356 </ref>
La [[Leopardo|Anatolia leopardo]] ankoraŭ troviĝas en tre malgrandaj nombroj en la nordorientaj kaj sudorientaj regionoj de Turkio.<ref name="Can" > Can, O.E. (2004). [http://www1.nina.no/lcie_new/pdf/635012243306881534_COE%20LCs%20in%20Turkey%202004.pdf Status, conservation and management of large carnivores in Turkey.] Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats. Standing Committee, 24th meeting, 29a de Novembro-3a de Decembro 2004, Strasburgo. </ref><ref>[https://web.archive.org/web/20161023123101/http://www.trthaber.com/haber/bilim-teknik/diyarbakirda-oldurulen-leopar-iran-parsi-cikti-109086.html "Diyarbakır'da öldürülen leopar İran Parsı çıktı".] Arkivita el la originalo la 23an de Oktobro 2016. Alirita la 21an de Julio 2015. </ref> La [[Eŭrazia linko]] kaj la [[Sovaĝa kato|Eŭropa sovaĝa kato]] estas aliaj [[Felisedoj|felisedaj]] specioj kiuj estas nuntempe troveblaj en la arbaroj de Turkio. La [[Kaspia tigro]], nuntempe [[formortinta]], vivis en la plej orientaj regionoj de Turkio ĝis la dua duono de la 20-a jarcento.<ref name="Can" /><ref> Üstay, A.H. (1990). Hunting in Turkey. BBA, Istanbul. </ref>
Famaj hejmaj animaloj el Ankaro, la ĉefurbo de Turkio, estas la [[Angora kato]], la Angora kuniklo kaj la [[Angura kapro|Angora kapro]]; kaj el la Van Provinco la Van-kato. La naciaj hundorasoj estas Kangal, Malakli kaj Akbaŝ.<ref>[http://www.gateofturkey.com/section/tr/741/5/turizm-nature-tourism-endemic-animals "Specifaj Animaloj de Turkio".] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20160305111002/http://www.gateofturkey.com/section/tr/741/5/turizm-nature-tourism-endemic-animals |date=2016-03-05 }} gateofturkey.com. Alirita la 12an de Junio 2014.</ref>
== Ekonomio ==
[[Dosiero:Istanbul Levent skyline.jpg|eta|
Ekonomio de Turkio kreskis averaĝe po 7,5% jare inter [[2002]] kaj [[2005]], kio estas unu el la plej bonaj rezultoj en la mondo, komparebla kun la ekonomia kresko en [[Ĉinio]] kaj [[Barato]]. Inflacio signife malgrandiĝis, la valuto stabiliĝis, samtempe malgrandiĝis la registara ŝuldo.
Linio 124 ⟶ 180:
Plejparton de gaso, kiu estas ĝia plej ĉipa energifonto, Turkio ricevas per gasduktoj el [[Rusio]], [[Irano]] kaj [[Azerbajĝano]], kaj 29% importas forme de [[Likvigita Natura Gaso|LNG]], kies plej granda liveranto estas [[Kataro]], sekvata de [[Usono]]. Ĉiujare la ŝtato elspezas tiucele 41 miliardojn da dolaroj. Propra gasproduktado estas magra — en 2019 nur 473,87 miliardojn da kubaj metroj. Ekde 2015 la Turka Petrola Korporacio entreprenas aktivan prospektoradon en la orienta parto de [[Mediteraneo]], [[Nigra maro|Nigra]], [[Ionia maro|Ionia]] kaj [[Egea maro]]j. En 2020 oni anoncis [[:n:Turkio malkovris la plej grandan gasminejon en la Nigra maro|malkovron de la plej granda gasminejo]] en la Nigra maro kaj prognozis similajn malkovrojn en Mediteraneo.
=== Turismo ===
[[Dosiero:Marmaris harbor (aerial view), Muğla Province, southwest Turkey, Mediterranean.jpg|eta|dekstre|300ra|[[Marmaris]] en la Turka Riviero (''Türk Rivierası'').]]
Turismo en Turkio pliiĝis preskaŭ ĉiujare en la 21-a jarcento,<ref name="Statistiko" >[https://web.archive.org/web/20190411212207/http://yigm.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/62462,2018turizmgenelistatistiklerpdf.pdf?0 İSTATİSTİKLERİ 2018 YILI GENEL DEĞERLENDİRME]
"Turisma Statistiko" (PDF). Ministerio de Kulturo kaj Turismo. Arkivita el la originalo (PDF) la 11an de Aprilo 2019. Alirita la 27an de Marto 2019. </ref> kaj estas grava parto de la ekonomio. La Turka Ministerio de Kulturo kaj Turismo nuntempe promocias turismon en Turkion laŭ la projekto ''Turkey Home''. Turkio estas unu el la dek pintaj celitaj landoj, kaj la plej alta procento de eksterlandaj vizitantoj alvenas el Eŭropo; speciale el Germanio kaj Rusio en ĵusaj jaroj.<ref name="Statistiko" /> En 2019, Turkio rangiĝis la sesa en la mondo laŭ kriterioj de la nombro de alvenoj de internaciaj turistoj malantaŭ Italio, kun 51.2 milionoj de eksterlandaj turistoj vizitantaj la landon.<ref> UNWTO Tourism Highlights: 2019 Edition | World Tourism Organization. 2019. doi:10.18111/9789284421152. ISBN 978-92-844-2115-2. S2CID 240665765. </ref> Turkio havas 19 [[Monda heredaĵo-listo|lokojn de monda heredaĵo de Unesko]], kaj 84 kandidatajn lokojn de monda heredaĵo. Turkio estas hejmo de 519 strandoj kun [[blua flago]], kio faras ĝin la tria loko en la mondo.<ref>[https://www.blueflag.global/all-bf-sites "Blue Flag sites".] Blue Flag. </ref>
[[Istanbulo]] estas la deka plej vizitata urbo en la mondo kun 13 433 000 vizitantoj jare en 2018 kaj kun ĉiujara kreskindico de 25.2%.<ref>[https://go.euromonitor.com/white-paper-travel-2019-100-cities.html "Top 100 City Destinations: 2019 Edition".] Euromonitor International. Alirita la 16an de Aprilo 2022. </ref> Istanbulo atendas 1 milionon da turistoj el krozŝipaj kompanioj post la plinovigo de sia krozŝipa haveno, konata kiel Galataport en la distrikto Karaköy.<ref>[https://www.hurriyetdailynews.com/turkey-expects-cruise-tourism-boom-in-2022-170574 "Turkey expects cruise tourism boom in 2022".] Hürriyet. Alirita la 16an de Aprilo 2022. </ref>
[[Antalya]] estas la dua plej vizitata urbo en Turkio, kun ĉirkaŭ 9 milionoj da turistoj en 2021.<ref>[https://www.hurriyetdailynews.com/antalya-hosts-over-9-million-tourists-in-2021-170495 "Antalya hosts over 9 million tourists in 2021".] Hürriyet. Alirita la 16an de Aprilo 2022. </ref> La Likia Vojo estas 500 km markita long-distanca vojo en sudokcidenta Turkio kiu ekas el [[Fethiye]] kaj finas en Antalya.
== Demografio ==
[[Dosiero:Ottoman_Houses_Ankara.jpg|eta|maldekstre|Otomanaj domoj en Hamamönü distrikto.]]
Je la momento de fondiĝo de la Turka Respubliko, ĝia loĝantaro estis taksita kiel 12.532 mil homoj. Ekde tiam en la lando okazis 12 [[censo]]j. Ekde [[1927]] la loĝantaro kreskis 4,4-oble, de [[1950]] ĝis [[1985]] – 2,5-oble. Rapida kresko de la loĝantaro restas grava problemo de la lando. En 2005 en Turkio loĝis 73 milionoj homoj.
Linio 144 ⟶ 210:
Inter elstaraj turkaj verkistoj menciindas [[Nâzım Hikmet]], [[Orhan Pamuk]], [[Doğan Akhanlı]] kaj aliaj.
===
[[Marjorie Boulton]], en sia mikspota libro [[Faktoj kaj fantazioj]], dediĉas ties 17-an ĉapitron "Fabeloj el Turkujo" al komentoj pri la lando; poste ŝi rakontas tri anekdotojn pri folklora heroo Nasr-ed-din Hodja.<ref>[[Marjorie Boulton]], [[Faktoj kaj fantazioj, progresiga libro]], [[Universala Esperanto-Asocio]], [[Roterdamo]], 1984, dua eldono 1993. Paĝoj 143-146.</ref>
Ekzistas Esperanto-kernoj en diversaj turkaj urboj inter kiuj [[Ankaro]] kaj [[Istanbulo]] kaj fejsbuka grupo "''Esperanto Türkiye''"<ref>(tr, eo) ''[https://eventaservo.org/o/EO-Turkio Esperanto Türkiye]'', Facebook</ref>
== Edukado ==
Linio 155 ⟶ 220:
La 15 ĉefaj universitatoj estas en Istanbulo kaj Ankaro. Ĝenerale estas 85 universitatoj en la lando, la ŝtataj estas nemultekostaj, dum studado en neŝtata ("fondaĵa") universitato povas kosti 15 mil USD.
==
[[Dosiero:Sabancimosque19082006-2.jpg|eta|maldekstre|240ra|"Sabancı Moskeo" en Adana.]]
Pli ol 89,5% de la loĝantaro konsideras sin [[islamo|muslimoj]], kvankam multaj ne estas tre religiaj. La dominanata formo de islamo estas [[sunaismo]], tamen [[ŝijaismo]] estas disvastiĝinta inter la [[azerioj]] en la oriento kaj ĝis 20% de turkoj praktikas islamon de [[Alavitoj|alavita kredo]] (speciale en centraj regionoj de la lando). Alavitoj ofte akuzas registaron je subteno de nur sunaismo.
Konstitucio garantias liberon de kredo, sed klare malebligas envolviĝon de religiaj societoj en politiko (ekz., per formo de religiecaj politikaj partioj).
== Bildaro ==
Linio 172 ⟶ 240:
== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}
== Vidu ankaŭ ==
Linio 179 ⟶ 247:
* [[Greka-turka milito (1919-1922)]]
* [[İsmet İnönü]]
* [[Hürriyet]]
* [[Listo de urboj de Turkio]]
* [[Foliarbaroj apud Nigra Maro kaj de
* [[Egeaj kaj okcident-turkaj sklerofilaj kaj miksaj arbaroj]]
* [[Doğan Akhanlı]], turklingva verkisto en ekzilo en Germanio.
* [[Esperanto-movado en Turkio]]
{{Projektoj
|wikinewscat=Turkio
|ReVo=turk#turk.T0ujo
|ReVo titolo=
}}
== Eksteraj ligiloj ==
* (eo) {{ueavikio|Turkujo|Turkio}}
* (eo) [https://www.monato.be/2004/008461.html], [[Monato (gazeto)|revuo Monato]], 2004/12, p. 10
{{Provincoj de Turkio}}
{{Membroŝtatoj de la Eŭropa Unio}}
{{NATO}}
{{Ŝtatoj en Eŭropo}}
| |||