Granda Ĉina Muro: Malsamoj inter versioj

|Bildo = [[Dosiero:GreatGreatWall Wall2004 ofSummer China1A.jpeg|300px]]jpg

}}}}

La '''Granda Ĉina Muro''' (en [[tradicia ĉina]]: 長城 aŭ en [[simpligita ĉina]]: 长城, en [[pinjino]]: ''Chángchéng''), ankaŭ konata en [[Ĉinio]] kiel '''la Murego de dekmil [[Lio]]j''' (万里长城, en [[pinjino]]: ''Wànlĭ Chángchéng''), estas kolektiva nomo de serio de antikvaj ĉinaj fortikaĵoj[[fortikaĵo]]j, konstruita ekde la fino de la [[15-a jarcento]] ĝis la komenco de la [[16-a jarcento|16-a]], dum la [[dinastio Ming]] ĉe la nordaj landlimoj de Ĉinio por protekti kaj plifirmigi la teritoriojn de ĉinaj ŝtatoj kaj la [[Ĉina imperio|imperiojimperio]] kontraŭ variaj [[Nomado|nomadaj]] grupoj de stepoj[[stepo]]j.

La muregon konstruis la ĉinoj, por ŝirmi Ĉinion kontraŭ la [[Mongoloj]] kaj aliaj diversaj nordaj popoloj. Ĝin antaŭis kelkaj muroj konstruitaj tiom frue kiom ekde la [[7-a jarcento a.K.]],<ref> [[The New York Times]] kun enkonduko de Sam Tanenhaus (2011). The New York Times Guide to Essential Knowledge: A Desk Reference for the Curious Mind. St. Martin's Press of Macmillan Publishers. p. 1131. ISBN 978-0-312-64302-7. "Beginning as separate sections of fortification around the 7th century B.C.E and unified during the Qin Dynasty in the 3rd century B.C.E, this wall, built of earth and rubble with a facing of brick or stone, runs from east to west across China for over 4,000 miles." </ref> kontraŭ triboj el nuntempaj [[Mongolio]] kaj [[Manĉurio]]; tiutiuj fragmentoj estis poste kunigitaj de [[Qin Shihuangdi]] (220–206 a.n.e.), nome unua imperiestro de Ĉinio. Malmulto el la frua murego restas.<ref>[https://www.britannica.com/topic/Great-Wall-of-China "Great Wall of China".] [[Encyclopædia Britannica]]. "Large parts of the fortification system date from the 7th through the 4th century BC. In the 3rd century BC Shihuangdi (Qin Shi Huang), the first emperor of a united China (under the Qin dynasty), connected a number of existing defensive walls into a single system. Traditionally, the eastern terminus of the wall was considered to be Shanhai Pass (Shanhaiguan) on the coast of the Bohai (Gulf of Zhili), and the wall's length—without its branches and other secondary sections—was thought to extend for some 6,690 km (4,160 mi)." </ref> Poste, multaj sinsekvaj dinastioj konstruis kaj eltenis multajn partojn de la landlima murego. La plej bone konataj partoj de la murego estis konstruitaj de la dinastio Ming (1368–1644).

Krom [[defendo]], aliaj celoj de la Granda Muro estis la [[landlima kontrolo]], kio ebligis la meton de [[Imposto|impostaj]] pagodevoj pro varoj transportitaj laŭlonge de la [[Silka Vojo]], regulado aŭ kuraĝigo de komerco kaj kontrolo de [[enmigrado]] kaj [[elmigrado]].<ref> Shelach-Lavi, Gideon; Wachtel, Ido; Golan, Dan; Batzorig, Otgonjargal; Amartuvshin, Chunag; Ellenblum, Ronnie; Honeychurch, William (Junio 2020). [https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/medieval-longwall-construction-on-the-mongolian-steppe-during-the-eleventh-to-thirteenth-centuries-ad/69850626FA671DD5A8454DD63EC31CFD "Medieval long-wall construction on the Mongolian Steppe during the eleventh to thirteenth centuries AD".] Antiquity. 94 (375): 724–741. doi:10.15184/aqy.2020.51. ISSN 0003-598X. Alirita la 25an de junio 2020.</ref> Krome, la defendaj karakteroj de la Granda Muro estis plibonigitaj per la konstruado de [[gvatoturo]]j, [[Barako|trupbarakoj]], kantonmentoj[[kantonmento]]j, [[Signalturo|signalejoj]] pere de [[fumo]] aŭ [[fajro]], kaj la fakto ke la vojo de la Granda Muro servis ankaŭ kiel [[transporta koridoro]].

La murego laŭ tradiciaj kalkuloj longas mirigajn [[1 E6 m|6 700 km]], de [[Shanhaiguan]] (山海关) oriente, ĉe {{koordinatoj|40_00_09_N_119_44_56_E|40°&nbsp;00'&nbsp;09"&nbsp;N&nbsp;119°&nbsp;44'&nbsp;56"&nbsp;E|montru=entekste}}, al [[Jiayuguan]] (嘉峪关) okcidente, ĉe {{koordinatoj|39_49_00_N_98_18_00_E|39°&nbsp;49'&nbsp;00"&nbsp;N&nbsp;98°&nbsp;18'&nbsp;00"&nbsp;E|montru=entekste}}. Sed la landlimaj muregoj konstruitaj de diversaj dinastioj havis multajn diversajn murejojn. Kolektive konsideritaj, ili etendiĝas el la [[Liaodonga Duoninsulo|Liaodongo]] oriente ĝis la lago [[Lop]] okcidente, el la nuntempa [[Ĉini–Rusia landlimo]] en la nordo al la rivero [[Taohe (rivero)|Taohe]] en la sudo; laŭlonge de arko kiu iel markas la bordon de la Mongolia stepo. Kompletklopoda arkeologia esplorado, uzante modernajn teknologiojn, konkludis, ke la muregoj konstruitaj de la dinastio Ming estas 8 850 &nbsp;km longaj.<ref name="Great Wall of China 'even longer'"/> Tio estas formata de ĝis 6 259 &nbsp;km de sekcioj de la nuntempa murego, 359 &nbsp;km de [[tranĉeo]]j kaj de 2 232 &nbsp;km de naturaj defendobarieroj kiel montetoj kaj riveroj.<ref name="Great Wall of China 'even longer'">{{citeCitaĵo newsel novaĵo|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/8008108.stm|titletitolo=Great Wall of China 'even longer'|publisher=BBC|datealirdato=20a de aprilo, 2009|accessdatedato= 20a de aprilo, 2009|eldoninto=BBC}}</ref> Alia arkeologia esploro trovis, ke la tuta murego kun ĉiuj siaj branĉoj estas 21 196 &nbsp;km.<ref>{{citeCitaĵo el la webreto|url=http://www.cbc.ca/news/offbeat/story/2012/06/06/china-great-wall-longer.html|titletitolo=Great Wall of China even longer than previously thought|publisher=[[Canadian Broadcasting Corporation]]|datealirdato=6a de junio, 2012|accessdatedato=6a de junio, 2012|eldoninto=[[Canadian Broadcasting Corporation]]}}</ref> Hodiaŭ, la defendosistemo de la Granda Murego estas ĝenerale agnoskita kiel unu el la plej impresaj arkitekturaj vorkoj[[vorko]]j kaj faritegoj en la homara historio de la homaro.<ref name="Great Wall of China">{{citeCitaĵo newsel novaĵo|url=http://www.history.com/topics/great-wall-of-china|titletitolo=Great Wall of China |publisherdato=History|date= 20-a de aprilo, 2009|eldoninto=History}}</ref>

# [[1138]]&nbsp;—&nbsp;[[1198]] ([[Periodo de la Kvin Dinastioj kaj Dek Regnoj|periodo de la kvin dinastioj kaj dek reĝlandoj]]).

Proksimume antaŭ 3000 jaroj en la norda Ĉinio la regantoj de multaj konkerantaj reĝlandoj komencis konstrui ĉirkaŭ siaj teritorioj defendajn murojn. La ĉinoj estis jam familiarigitaj kun la teknikoj de [[murego|mureg-konstruado]] en la epoko de la [[Periodo de Printempo kaj Aŭtuno]] inter la 8a kaj la 5a jarcentoj a.n.e.<ref>[http://www.chiculture.net/1203/html/1203b04_01.html 歷代王朝修長城] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20130626130821/http://www.chiculture.net/1203/html/1203b04_01.html |date=2013-06-26 }} en Chiculture.net Alirita la 24an de oktobro, 2010, en ĉina.</ref> Dum tiu tempo kaj dum la posta [[Militŝtata periodo]], la ŝtatoj Qin, Wei, Ĵao, Qi, Han, Ĝan kaj Ĵongŝan<ref>[http://www.newsmth.net/bbsanc.php?path=%2Fgroups%2Fsci.faq%2FGeography%2F11%2FGeneral%2FM.1186373252.W0 古代长城 – 战争与和平的纽带] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20191125023728/http://www.newsmth.net/bbsanc.php?path=%2Fgroups%2Fsci.faq%2FGeography%2F11%2FGeneral%2FM.1186373252.W0 |date=2019-11-25 }} en Newsmth.net Alirita la 24an de oktobro, 2010, en ĉina.</ref><ref>[http://www.newsmth.net/bbsanc.php?path=%2Fgroups%2Fsci.faq%2FGeography%2F11%2FGeneral%2FM.1186373660.W0 万里长城] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20191125023734/http://www.newsmth.net/bbsanc.php?path=%2Fgroups%2Fsci.faq%2FGeography%2F11%2FGeneral%2FM.1186373660.W0 |date=2019-11-25 }} en Newsmth.net Alirita la 24an de oktobro, 2010, en ĉina.</ref> ĉiuj konstruis etendajn fortikaĵojn por defendi siajn landlimojn. Konstruitaj por rezisiti la atakon de malgrandaj armiloj kiel glavoj[[glavo]]j kaj lancoj[[lanco]]j, tiuj muregoj estis faritaj ĉefe el [[ŝtono]] aŭ el [[Premtero|premita tero]] kaj [[gruzo]] inter la murpartoj.

En la jaro [[-221|221 a.K.]] princo [[Jing Ĝeng]] konkeris ses ĉirkaŭajn ŝtatojn, li proklamis sin kiel unua ĉina imperiestro kaj li donis al si titolon [[ĈĥinĈjin Ŝ'-Ĥuang-tiŜiĥŭangdi]]. Li detruis ĉiujn murojn lasante nur la murojn nordajn, kiujn li kunligis tiel, por ke ili ŝirmu lian teritorion antaŭ atakoj de [[hunoj]] kaj pluaj [[nomado|nomadaj]] triboj.

En la sekvantaj jarcentoj pluaj regantoj, precipe regantoj de dinastio ĈĥinĈjin ([[-206|206 a.K.]] - [[220|220 p. K.]]) kaj [[dinastio Ming|dinastioj Ming]] ([[1368]] - [[1644]]) alikonstruis kaj disvastigis la muron.

[[Dosiero:Hanmuren.JPG|thumbeta|280px|maldekstre|La Granda Ĉina Muro de la [[dinastio Han]] en la Jumen Pasejo.]]

[[Generalo]] [[Meng TĥienTian]], kiun ĈĥinĈjin Ŝ'-Ĥuang-tiŜiĥŭangdi komisiis gvidi la konstruadon de la muro, havis je sia dispono 300 000 [[soldato]]jn. Pri unuopaj sektoroj de la konstruejo respondecis apartenantaj komandantoj[[komandanto]]<nowiki/>j. Ĉie validis [[ordono]] konstrui el lokaj materialoj. Ili finis la konstruaĵon post naŭ jaroj.

Al la [[Deviga laboro|devigaj laboroj]] ili fortiris preskaŭ [[miliono]]n da laboristoj[[laboristo]]j, multajn el ili dum tio iliestis perforte estis forŝiritaj de [[familio]]j. Laboris ĉi tie ankaŭ [[puno|punitoj]] kun razitaj [[kranio]]j kaj [[fero|feraj]] [[kolumo]]j, kondamnitaj al longaj punoj de [[deviga laboro|devigaj laboroj]] en la konstruado de la muro. Ĉi tie estis ankaŭ [[klerulo]]j, kiuj estis malobeintaj malpermesojn de la imperiestro kaj estis legintaj "[[Sabotado|sabotigajn]]" verkojn, pro puno ĉi tie laboregis ankaŭ maldiligentaj [[oficisto]]j. La laboristoj devis labori en malfacila [[tereno]] dum ekstremaj [[klimato|klimataj]] kondiĉoj: somere dum tridek-kvin-grada varmego kaj vintre preskaŭ dum sub-dudek-unu-grada [[frosto]]. Ili laboris ĝismorte, ofte senen stato de nesufiĉa kaj unusolamalmulta manĝeronutrado.

Eĉ kiam Meng Tĥieng lasis konstrui fare de la homekipo kaj laboristoj provizigan ŝoseon, nutraĵoj ofte ne venis en la forajn finejojn: portantoj aŭ vendis la manĝaĵon aŭ ili survoje manĝis ĝin. En la paso de la konstruado ĉi tie pereis [[milo]]j da viroj - iliajn korpojn ilioni enterigis apud la muro. [[Popola balado|Popolaj baladoj]] kaj [[Popolkanto|kantoj]] kantas pri suferojla delaboristoj konstruistojrakontante kajiliajn ilisuferojn nomaskromnomas la muron la plej longa [[tombejo]] en la modomondo.

SurKvankam sur ebenejoj aŭ sur mildaj montetaroj estis uzeblaj [[Tirbesto|bovtiraj]] jungilaroj[[jungilaro]]j aŭ duradaj [[Veturilo|veturiletoj]], tamen en montaraj regionoj, kie oni konstruis la muron sur nuraj pintoj de krudaj [[roko]]j, direkte ĉe la [[bazroko]], kaj ili devis suprenporti la [[ŝtono]]jn surdorse aŭ en [[korbo]]j pendigitaj sur [[stango]]. UnuLaŭtaske, homounu laboristo portis preskaŭ kvindekkilograman ŝargon[[ŝarĝo]]n. Sur mallarĝaj [[Pado (vojeto)|padoj]] la laboristoj kreis homajn [[Homa ĉeno|homajn ĉenojn]]jn donante la ŝtonojn el la manoantaŭa en lapostan manon. Grandajn ŝtonegojn transportis [[Trupo (armeo)|labortrupoj]], kies membroj ruligis ilin sur hakitaj [[Trunko|arbotrunkoj]] aŭ ili ŝovis ilin per [[levilo]]j post tre malgrandaj eroj de vojo en [[deklivo]]n ĝis la nura pinto.

En regionoj, kie oni trovis nenian fonton de [[konstruŝtono]], oni konstruis la muron el tavoloj de piedtrotita[[Piedtretado|piedtretita]] [[argilo]], kiun la laboristoj metis inter la lignaj tabuloj apogitaj per lignostangoj. EnKontraŭe, en [[sablo|sablaj]] regionoj, kiel ekzemple de [[dezerto Gobi]], la muro konsistis el dudekcentimetraj tavoloj de sablo kaj ŝtonetoj[[ŝtoneto]]j, kiujn oni trametis per kvincentimetra tavolo de [[Dezerto|dezerta]] [[herbo]] kaj [[Branĉo|branĉetoj]] de [[tamariko]], kunligitaj en longajn [[nodo]]jn.

La malfacilaĵoj kuntransporti transporto de la nutraĵojnutraĵojn devigis Ĉĥin Ŝ'-Ĥuang-ti-on kulturiordoni surla dezertejojkulturado ĉirkaŭ la murode [[greno]]n sur neuzita tero apud kaj ĉirkaŭ la muro. Tiun ĉi politikon subtenis ankaŭ la regantoj de pluajpostaj dinastioj, kiujje kies epoko okazis amasaj vorkoj por riparisripari aŭ alkonstruisalkonstrui la muron. Ĉirkaŭ la muroj ekloĝis kamparanoj[[kamparano]]j, kiuj regule laboris suren la kampoj kaj samtempe ili kreisfunkciis kiel lokajn memdefendondefendtrupojn, ili gardostaris kaj laŭbezone ili eĉ batalis. La soldatoj el garnizonoj[[garnizono]]j ankaŭ ricevis malgrandajn [[Kampo (agrikulturo)|kampetojn]].

Parto de [[irigacio|irigacia sistemo]] estis [[Kanalo (akvovojo)|kanalo]] Ĥan-ĉĥü, en kiun proksime de Jin-ĉĥuan en meza parto de la muro alfluis akvo el [[Flava rivero]].

La kamparanoj kaj la soldatoj kiel unu personosame havis taskon kulturi ne nur grenon, sed ankaŭ enplanti [[Fruktarbo|fruktoarbojn]], por ke unu kultivaĵo povu esti havebla okaze de malrikoltonesukcesa rikolto de alia, tiele anstataŭigita unu per la alia.

Granda parto de ĝis nun konservita Granda Muro estis konstruita antaŭ 300 ĝis 600 jaroj dum regado de [[dinastio Ming]], plimulte kiel [[Remparo|defendremparo]] kontraŭ restoj dela armeoj de [[mongoloj|mongola]] [[dinastio Juan]], kiuj post detronigo de tiu ĉi dinastio fuĝis norden. La plej efikajn partojn de la grandega [[ŝtono|ŝtona]] kaj [[briko|brika]] muro oni trovos inter montpasejoj[[montpasejo]]j [[Jiaĝuguan]] norde de [[Pekino]] kaj [[Ŝanhaiguan]] ĉe la orienta bordo.

Konstruadon de ĉiu sektoro gvidis unu el dek unu [[fortreso]]j, de [[Liao-tung]] oriente ĝis [[Ĉang-jie]] en provinco [[Gansuo]] okcidente. La suma nombro de soldatoj en garnizonoj atingis preskaŭ unu milionon da viroj,; da laboristoj en devigaj laboroj estis ankoraŭ pli. La soldatoj, gardintaj la muron, havis [[rango|rangan]] markigon. La komandojordonoj skribitaj sur tabuletoj aŭ tabuloj portis kuristoj[[kuristo]]j, kiuj enmanigis la informojn al unuopaj lokaj komandantoj.

Se la situacio permesis tion, la [[briko]]j kaj la [[kalko]] por la konstruaĵo estis bakitaj en lokaj [[forno]]j proksime de konstruloko. Malgraŭ tio estis necese suprenporti la konstrumaterialon[[konstrumaterialo]]n enal grandajngrandaj altojnaltoj. Plimulte faris tion homoj, sed iam ankaŭ [[azeno]]j.

Por la konstruado de la muro estis uzataj ankaŭ grandegaj ŝtontabuloj, kelkaj pezis tutan [[tuno]]n. Ĝis hodiaŭ neniu scias, kiel oni transportis ilin supren. Iam laboristoj suprentiris ilin eble per [[vinĉo]], per [[Ŝnuro|ŝnurego]] ĉirkaŭvolvita ĉirkaŭ [[bobeno]] kun kurbigita [[kranko]]. La angulaj ŝtonoj de la konstruaĵo estis ofte fiksitaj per [[fero|feraj]] [[stifto]]j tiel, ke ardigita fero estis verŝita en [[Aperturo (arkitekturo)|aperturojn]] hakitaj en la ŝtonoj.

Preskaŭ ĉiu sektoro de la muro havis ankaŭ sian tabulon kun la nomoj de laboristoj kaj konstrulokestrojkonstruestroj. Sed por multaj viroj, kiuj dum ties konstruado pereis, ununura monumento fariĝis la muro mem.

La montpasejo [[Ŝanhaiguan]] estas enireja [[pordego]] el la nordorienta Ĉinio en la centrajn ebenejojn. La trietaĝa muro de la Granda Ĉina Muro, tra kies pordego oni trairadas, estas pli ol 9 metrojn alta. Tabuleto alfiksita super la enirejo diras: "La unua trairejo sub [[firmamento]]." Tiu ĉi skribaĵo estas kopiaĵo de originalo metita en la [[turo]]. Skribis ĝin en la jaro 1472 [[Siao Sien]], kiu estis tiujare proklamita la plej bona klerulo ĉe pretendemaj [[imperiestraj ekzamenoj]].

La montpasejo [[Jiaĝuguan]] priregas koridoron kondukanta tra provinco [[Gansuo]] en la nordokcidento. Ĝi plimulte kondukas tra sekega [[leŭso]] kaj [[dezerto]]. En la jaro 1372 oni konstruis el piedtrotitapiedtretita argilo fortikaĵon, kies muroj estas 9 metrojn altaj. Ĉe la piedo la muro estas larĝa 6,7 metrojn, kaj sur la pinto 1,8 metrojn.

La [[Alto|alteco]] kaj la [[Larĝo|larĝeco]] de la muro ne ŝanĝiĝas. En la sektoro Pa-ta-ling norde de Pekino la muro elstaras en altecon de preskaŭ 8 metroj. En la suba parto ĝi estas 6,7 metrojn dika, en la supra ĝi mezuras proksimume 6 metrojn. Ĝi estas do sufiĉe larĝa por kvin apud si [[Ĉevalrajdado|ĉevalrajdantaj]] rajdistoj[[rajdisto]]j aŭ por [[taĉmento]] da soldatoj marŝantaj po dekope. En la montopasejo [[Tjiao-ŝan-kuan]] en montaro [[Jen-ŝan]], de kie estas videbla [[Flava maro]], la muro ne estas en kelkaj lokoj pli larĝa ol 40 centimetroj.

En pli larĝaj partoj de la muro borderas ĝin ambaŭflanke [[remparo]] kun alto 1,8 metroj. Proksimume post ĉiu 180a metro, do en distanco de du pafdistancoj de [[pafarko]], oni trovis turon. Kelkaj turoj servis nur kiel [[ŝirmejo]] antaŭ [[pluvo]] kaj [[neĝo]], aliaj kiel tranoktejoj aŭ deponejoj[[deponejo]]j. Proksimume en ĉiu dekkvina kilometro estis lokigita plataĵo por farado de [[Fajrosignalo|signalaj fajroj]], iam eĉ sufiĉe malproksime de la propra muro. La signaloj ĝis dudek kvar horojn povis transflugi tra la tuta lando.

== Eksterlandanaj rakontoj ==

[[FileDosiero:Part of the Great Wall of China (April 1853, X, p.41) - Copy.jpg|thumbeta|Parto de la Granda Ĉina Muro (Aprilo 1853, X, p. 41)<ref name="Juvenile1853">{{citeCitaĵo journalel gazeto|titleurl=https://archive.org/details/wesleyanjuvenil19socigoog|titolo=Part of the Great Wall of China|journalalirdato=29a de februaro 2016|dato=Aprilo 1853|gazeto=The Wesleyan Juvenile Offering: A Miscellany of Missionary Information for Young Persons|date=Aprilo 1853|volumevolumo=X|pagepaĝo=[https://archive.org/details/wesleyanjuvenil19socigoog/page/n51 41]|url=https://archive.org/details/wesleyanjuvenil19socigoog|accessdate=29a de februaro, 2016}}</ref>]]

Neniu el la eŭropanoj kiuj vizitis Ĉinion aŭ Mongolion en la 13a kaj 14a jarcentoj, kiel [[Johano de Plano Carpini]], [[Vilhelmo de Rubruk]], [[Marko Polo]], [[Odoriko de Pordenone]] kaj [[Giovanni de' Marignolli]], menciis la Grandan Ĉinan Muron.<ref>{{citeCitaĵo book|last=Ruysbroek|first=Willemel vanlibro|url=https://archive.org/details/journeywilliamr01ruysgoog|titletitolo=The Journey of William of Rubruck to the Eastern Parts of the World, 1253–55, as Narrated by Himself, with Two Accounts of the Earlier Journey of John of Pian de Carpine|locationfamilia nomo=LondonRuysbroek|publisherpersona nomo=TheWillem Hakluyt Society|orig-year=1255|year=1900van|othersaliaj=Translated from the Latin by William Woodville Rockhill|origindato=1255|jaro=1900|loko=Londono|eldoninto=The [[Hakluyt Society]]}}</ref>{{sfn|Haw|2006|pp=53–54}}

La [[Nord-Afriko|nordafrika]] [[esplorvojaĝisto]] [[Ibn Battuta]], kiu vizitis ankaŭ Ĉinion dum la [[dinastio Yuan]] ĉirkaŭ 1346, estis aŭdinta pri la Granda Ĉina Muro, eble antaŭ sia alveno en Ĉinion.{{sfn|Haw|2006|pp=54–55}} Li verkis, ke la murego estas je "sesdektaga veturo" el Zeitun (nuntempa [[Quanzhou]]) en sia veturlibro "rihla" nome ''Donaco el tiuj kiuj kontemplas la mirindaĵojn de urboj kaj la mirindaĵojn de la veturado''. Li asociis ĝin kun la [[Aleksandraj Pordoj|legendo de la muro]] menciita en la [[Korano]],<ref>''[[Korano]]'', XVIII: "The Cave". Anglalingvaj tradukoj en [[:s:Main Page|Wikisource]] inkludas tiujn de [[:s:The Holy Qur'an (Maulana Muhammad Ali)/18. The Cave|Maulana Muhammad Ali]], [[:s:The Qur'an (Palmer)/Kahf|E.H. Palmer]], kaj de [[:s:Quran (Progressive Muslims Organization)/18|Progressive Muslims Organization]].</ref> kiu laŭ dirojdiraĵoj al [[Zu al-Karnajn]] (ofte asocia kun [[Aleksandro la Granda]]) estis starigita por protekti la popolojn apud la ''lando de la sunapero'' el la sovaĝuloj[[sovaĝulo]]j de [[Gog kaj Magog]]. Tamen, Ibn Battuta ne povis trovi iun kiu estus vidinta aŭ sciu pri iu kiu estus vidinta ĝin, kio sugestas, ke kvankam estis tiam restaĵoj de la murego, ili ne estis tiom gravaj.{{sfn|Haw|2006|pp=53–55}}

Tuj post eŭropanoj alvenis al la Ming-a Ĉinio perŝipe komence de la 16a jarcento, rakontoj pri la Granda Muro ekcirkulis en [[Eŭropo]], kvankam neniu eŭropano vidos ĝin dum aliaplia jarcento. Eble unu el la plej fruaj eŭropanaj priskriboj de la murego kaj de ties gravo por la defendo de la lando kontraŭ la "[[Tartario|Tartaroj]]" (t.e. Mongoloj) povus esti tiu enhavita en la verko de [[João de Barros]] de 1563 nome ''Asia''.<ref>{{citeCite book|last=Barros|first=João de|title=Ásia de João de Barros: Dos feitos que os portugueses fizeram no descobrimento dos mares e terras do Oriente|at=''3a Década'', pp.&nbsp;186–204 (originally Vol. II, Ch. vii)|volume=V|location=Lisbon|orig-year=1563|date=1777|url=http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=nyp.33433082328869;seq=232|publisher=Lisboa}}</ref> Aliaj fruaj rakontoj en okcidentanaj fontoj estis tiuj de [[Gaspar da Cruz]], [[Bento de Goes]], [[Matteo Ricci]], kaj la [[episkopo]] [[Juan González de Mendoza]],{{sfn|Waldron|1990|pp=204–05}}, el kiuj la lasta en 1585 priskribis ĝin kiel "superba kaj povega vorko" de [[arkitekturo]], kvankam li mem ne estis vidinta ĝin.<ref name=Lach>{{citeCitaĵo book|last=Lach|first=Donaldel Flibro|titletitolo=Asia in the Making of Europe|volumefamilia nomo=Lach|persona nomo=Donald F|dato=1965|volumo=I|publishereldoninto=The University of Chicago Press|date=1965|pagepaĝo=769}}</ref> En 1559, en sia verko "Traktaĵo pri Ĉinio kaj la apudaj regionoj", Gaspar da Cruz havigis fruan diskuton pri la Granda Muro.{{sfn|Waldron|1990|pp=204–05}} Eble la unua registrita ekzemplo de eŭropano fakte enirante en Ĉinio tra la Granda Muro okazis en 1605, kiam la portugala Jezuito[[Jezuitoj|jezuito]] [[Bento de Góis]] atingis la nordorientan pasejon de [[Jiaĝuguan]] veninte el Barato.{{sfn|Yule|1866|p=579|ps= Tiu parto estas la informo de la veturoj de Góis, rakontitaj de [[Matteo Ricci]] en ''De Christiana expeditione apud Sinas'' (publikigita en 1615), notita de Henry Yule).}} La plej fruaj eŭropanaj rakontoj estis plej ofte malriĉaj je detaloj kaj empiriajneĝustaj en siaj [[empirio]], respegulante la tiutempan ĉinan komprenon de la Murego,{{sfn|Waldron|1990|pp=2–4}} kvankam poste ili falis en troigoj[[troigo]]j,{{sfn|Waldron|1990|p=206}} inkludante la eraran sed ĉiean postulon, ke la Ming-muroj estis la samaj kiuj estis konstruitaj de la Unua Imperiestro en la 3a jarcento a.n.e.{{sfn|Waldron|1990|p=206}}

[[ImageDosiero:Greatwall large.jpg|thumbeta|maldekstre|La Granda Ĉina Muro en 1907.]]

Kiam Ĉinio malfermis siajn limojn al la eksterlandaj komercistoj kaj vizitantoj post sia malvenko en la [[Opia milito|Unua kaj Dua Opiaj militoj]], la Granda Muro iĝis ĉefa [[altiraĵo]] por [[Turismo|turistoj]]. La [[Veturliteraturo|veturlibroj]] de la fino de la 19a jarcento plue pligrandigis la reputacion[[reputacio]]n kaj la mitologion[[mitologio]]n de la Granda Muro.{{sfn|Waldron|1990|p=209}}

== Konsisto ==

La Granda Ĉina Muro estas unu el la monumentoj plej vizitataj (kaj plej konataj) en la mondo kaj kompreneble en Ĉinio. [[Badalingo]] (simpligita ĉina skribo 八达岭; [[tradicia ĉina skribo]] 八達嶺; [[pinjino]] Bādálǐng) estas la unua malfermita al turistoj kaj plej vizitata parto de la Granda Ĉina Muro. Ĝi troviĝas 80 &nbsp;km norde de Pekino.<ref>Stanislavo Belov (2018-10-06) [https://web.archive.org/web/20181006091909/http://stanobelov.blogspot.com/2018/10/la-granda-cina-muro-impresa-lacigejo.html La Granda Ĉina Muro: impresa lacigejo] (esperante). Blogger. Arkivita el la originalo je 2018-10-06. Alirita 2018-10-06.

|work=[[The New York Times]]| date=29a de junio, 2015| accessdate =1a de julio, 2015}}</ref> Pli ol 60 &nbsp;km de la murego en la provinco [[Gansuo]] povos malaperi en la venontaj 20 jaroj, pro [[erozio]] fare de [[Sabloŝtormo|sabloŝtormojsabloŝtormo]]j. En kelkaj lokoj, la alto de la murego estis malpliigita el pli ol 5 m ĝis malpli ol 2 m. Variaj kvadrataj gvatoturoj[[gvatoturo]]j kiu estas karaktera trajto en la plej famaj bildoj de la murego estas malaperintaj. Multaj okcidentaj partoj de la murego estis konstruitaj el [[kotobriko]]j, pli ol el brikoj kaj ŝtonoj, kaj tiel estis pli damaĝeblaj pro erozio.<ref>{{cite news|title=China's Wall becoming less and less Great|agency=Reuters | date = August 29, 2007|url = https://www.reuters.com/article/latestCrisis/idUSPEK274699|accessdate =30a de aŭgusto, 2007}}</ref> En 2014 parto de la murego proksima al la limo inter la provincoj [[Liaoning]] kaj [[Hebejo]] estis riparita per [[cemento]]. Tiu laboro logike ricevis fortajn kritikojn.<ref>{{citeCite web|url=http://www.cnn.com/2016/09/21/asia/great-wall-china-cement-repair/index.html|title=China's Great Wall covered in cement|author1=Ben Westcott |author2=Serenitie Wang|publisher=|date=2016-09-21}}</ref>

Iuj pensas, ke ĝi estas la sola homa faraĵo videbla de super la [[Atmosfero (tero)|atmosfero]], sed, diskuteble, tio estas malvera, ĉar ĝi estas tro mallarĝa.

=== El la Luno ===

La nocio ke la Ĉina Murego estas videbla el la [[Luno]], (385 000 &nbsp;km) estas bone konata sed nepruvita [[mito]].

Unu el la plej fruaj konataj referencoj al la mito ke la Murego povas esti vidata el la Luno aperas en letero verkita en 1754 de la angla antikvaĵisto [[William Stukeley]]. Stukeley verkis, ke "Tiu forta muro ([[Muro de Hadriano]]) kvar markitajn mejlojn [130 km] longa estas superita nur de la Ĉina Murego, kiu faras konsiderindan figuron sur la tera [[globuso]], kaj povas esti vidita el la Luno."<ref> The Family Memoirs of the Rev. William Stukeley (1887) Vol. 3, p. 142. (1754). </ref> Tiu [[postulo]] estis menciita ankaŭ de [[Henry Norman]] en 1895 kie li asertas "spite sian aĝon, ĝi ĝuas la reputacion esti la nura vorko de homaj manoj sur la tero videbla el la Luno."<ref> Norman, Henry, The Peoples and Politics of the Far East, p. 215. (1895). </ref> La temo de "kanaloj" sur [[Maro]] estis pritraktinda en la fino de la 19a jarcento kaj povis konduki al la populara kredo ke longaj, fajnaj objektoj estas videblaj el la [[kosma spaco]]. La postulo ke la Granda Murego estas videbla el la Luno aperas ankaŭ en la [[bildostrio]] de 1932 nome ''Ripley's Believe It or Not!''.<ref>[https://www.newscientist.com/blog/space/uploaded_images/great-wall-ripleys-775778.jpg The Great Wall of China,] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20171222025232/https://www.newscientist.com/blog/space/uploaded_images/great-wall-ripleys-775778.jpg |date=2017-12-22 }} Ripley's Believe It or Not, 1932.</ref>

[[FileDosiero:Great Wall of China, Satellite image.jpeg|thumbeta|Satelita bildo de sekcio de la Granda Ĉina Muro en norda Ŝanksio, iranta diagonale el malsupra maldekstro al supra dekstro kaj ne estu konfuzita kun la pli facile videbla rivero fluanta el supra maldekstro al malsupra dekstro. La regiono fotita estas 12 km × 12 km.]]

La postulo ke la Granda Murego estas videbla el la Luno estis malpravigita multajn fojojn<ref>[https://www.thoughtco.com/where-does-space-begin-3071112 Urban Legends.com website.] Alirita la 25an de junio, 2020. [https://www.thoughtco.com/the-great-wall-of-china-p2-1435543 "Can you see the Great Wall of China from the moon or outer space?",] Answers.com. Alirita la 25an de junio, 2020. Cecil Adams, [http://www.straightdope.com/columns/read/417/is-the-great-wall-of-china-the-only-manmade-object-you-can-see-from-space/ "Is the Great wall of China the only manmade object byou can see from space?",] The Straight Dope. Alirita la 25an de junio, 2010. Snopes, [https://www.snopes.com/fact-check/great-wall-from-moon/ "Great wall from space",] laste ĝisdatigita la 21an de julio, 2007. Alirita la 25an de junio, 2010. [https://www.scientificamerican.com/article/is-chinas-great-wall-visible-from-space/ "Is China's Great Wall Visible from Space?",] Scientific American, 21a de februaro, 2008. "... the wall is only visible from low orbit under a specific set of weather and lighting conditions. And many other structures that are less spectacular from an earthly vantage point—desert roads, for example—appear more prominent from an orbital perspective." Alirita la 25an de junio, 2010. </ref> (La ŝajna larĝo de la Granda Murego el la Luno estus same kiel tiu de homa haro vidita el 3 &nbsp;km for),<ref> López-Gil 2008, pp. 3–4. </ref> sed tio restas ankoraŭ enradikigita en la [[popola kulturo]].<ref>[https://www.thetimes.co.uk/ "Metro Tescos",] [[The Times]] (London), 26a de aprilo, 2010. En la retejo de The Times. Alirita la 25an de junio, 2010. </ref>

=== El malalta orbito de la Tero ===

Pli [[Polemiko|polemika]] demando estas ĉu la Murego estas videbla el la [[Ĉirkaŭtera orbito|malalta orbito de la Tero]] ([[altitudo]] tiom malmulta kiom ĝis 160 &nbsp;km). [[NASA]] postulas, ke ĝi estas apenaŭ videbla, kaj nur sub preskaŭ perfektaj kondiĉoj; ĝi ne estas pli videbla ol multaj aliaj hom-faritaj objektoj.<ref name=nasa>{{citeCitaĵo webel la reto|url=http://www.nasa.gov/vision/space/workinginspace/great_wall.html|titletitolo=NASA – Great Wall of China |publisher=Nasa.gov |accessdatealirdato=31a de julio, 2010|eldoninto=Nasa.gov}}</ref>

Veterana usona [[astronaŭto]] [[Eugene Cernan|Gene Cernan]] asertis: "Je Tera orbito 100 ĝis 200 mejlojn [160 ĝis 320 km] alta, la Granda Ĉina Muro estas, ja, videbla al la [[nuda okulo]]." Ed Lu, scienca oficiro de la 7a Ekspedicio sur la [[Internacia Kosmostacio]], aldonis ke, "ĝi estas malpli videbla ol multaj aliaj objektoj.; Kajkaj vi devas scii kien rigardi."

En oktobro 2003, la [[Tajkonaŭto|ĉina astronaŭto]] [[Yang Liwei]] asertis, ke li ne estis kapabla vidi la Grandan Ĉinan Muron. Reage, la [[Eŭropa Kosma Agentejo]] (EKA) publikigis presitan informon ke el orbito inter 160 kaj 320 &nbsp;km, la Granda Murego estas videbla al la nuda okulo. {{sfn|López-Gil|2008|pp=3–4}}

[[Leroy Chiao]], ĉin-usona astronaŭto, farisprenis foton el la [[Internacia Kosmostacio]] kiu montras la muregon. Ĝi estis tiom nedistingebla ke la fotisto ne estis certa ke li fakte kaptis ĝin.

Bazite sur tiu foto, la gazeto ''[[China Daily]]'' poste informis, ke la Granda Muro povas esti vidata el la 'spaco' per la nuda okulo, sub favoraj vidkondiĉoj, se oni konas precize kien rigardi.<ref name=Francis>Markus, Francis. (19a de aprilo, 2005). [http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4459311.stm Great Wall visible in space photo]. BBC News, Asia-Pacific section. Alirita la 17an de marto, 2007.</ref>{{sfn|López-Gil|2008|pp=3–4}}

== Bildaro ==

<gallery classmode="centerpacked" heights="200" perrow="4">

File:"The First Mound"--the west end of the Great Wall.jpg|"La unua amasmonto" – en [[Jiaĝuguan]], nome okcidenta fino de la murego Ming

File:榆林市的明长城遗迹 - panoramio (1).jpg|MuregoLa murego Mingje ĉeĜulin [[JinĉŭanoŜenŝjio]]

En la kvina kanto de la verko de [[Abel Montagut]] nome ''[[Poemo de Utnoa]]'' okazas asembleo de la Gobanoj ([[eksterteranoj]]). Tie oni akceptas, ke oni plikuraĝigu la malfortigitan Utnoan (nome la ĉefrolulo [[Noa]]) pere de la drogo ''anoŭdo''. Inna malsupreniras kaj liveras ĝin al Noa. Je ties efiko aperas antaŭ li la poeto [[Valmikio]] kiu montras al li la enormajn atingojn de la estonta homaro, se li sukcesas savi ĝin, nome el Ĉina Murego al insulo [[Srilanko]]. Jen kiel oni montras la Ĉinan Muregon:

== Rilataj temoj Referencoj==

* [http://www.travelchinaguide.com/picture/china_great_wall/index.htm Mapo de la Granda Muro] ({{en}})