The Abzakh dialect (Adyghe: Абдзахабзэ; Kabardian: Абдзахэбзэ) is one of the Adyghe language dialects.[1] The Abzakh dialect is spoken by the Abzakh which are one of the largest Circassian population in the diaspora outside Republic of Adygea alongside Shapsugs.

Abzakh Adyghe dialect
Native toRussia
EthnicityShapsugs
Language codes
ISO 639-3
Glottologabad1240

Phonology

edit

The unaspirated postalveolar sibilant affricate consonants ч [t͡ʃ] and чъ [t͡ʂ] in most Adyghe dialects (e.g. Temirgoy) became щ [ɕ] and шъ [ʂ] in the Abzakh dialect.[2]

Meaning Abzakh dialect Standard Adyghe Standard Kabardian
Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA
village щылэ ɕəla чылэ t͡ʃəɮa жылэ ʒəɮa
spear пщы pɕə пчы pt͡ʃə бжы bʒə
goat пщэн pɕan пчэны pt͡ʃanə бжэн bʒan
goat ашъэ aːʂa ачъэ aːt͡ʃa ажэ aːʒa
night щэщ ɕaɕ чэщы t͡ʃaɕə жэщ ʒaɕ
cow щэм ɕam чэмы t͡ʃamə жэм ʒam
tree шъыг ʂəɣ чъыгы t͡ʂəɣə жыг ʒəɣ
to sleep шъыен ʂəjan чъыен t͡ʂəjan жыен ʒəjan
to run шъэн ʂan чъэн t͡ʂan жэн ʒan
cold шъыӏэ ʂəʔa чъыӏэ t͡ʂəʔa щӏыӏэ ɕʼəʔa
fast шъыкӏай ʂət͡ʃaːj чъыкӏай t͡ʂət͡ʃaːj

In the Abzakh dialects there exists a palatalized glottal stop [ʔʲ] ⟨ӏь⟩ and an alveolo-palatal ejective fricative [ɕʼ] ⟨щӏ⟩ which respectively correspond to кӏ [tʃʼ] and чӏ [t͡ʂʼ] in other Adyghe dialects.[3][4]

Meaning Abzakh dialect Standard Adyghe Standard Kabardian
Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA
stands ӏьэт (ӏет) ʔʲat чӏэт t͡ʃʼat щӏэт ɕ’at
sits ӏьэс (ӏес) ʔʲas чӏэс t͡ʃʼas щӏэс ɕ’as
lies ӏьэлъ (ӏелъ) ʔʲaɬ чӏэлъ t͡ʃʼaɬ щӏэлъ ɕ’aɬ
to come out ӏьэкӏын (ӏекӏын) ʔʲat͡ʃʼən чӏэкӏын t͡ʂʼat͡ʃʼən
boy/young man ӏьалэ (ӏялэ) ʔʲaːla кӏалэ t͡ʃʼaːɮa щӏалэ ɕʼaːɮa
to regret ӏьэгъожьын (ӏегъожьын) ʔʲaʁʷaʑən кӏэгъожьын t͡ʃʼaʁʷaʑən щӏегъуэжын ɕʼeʁʷaʒən
back ӏьыб (ӏиб) ʔʲəb кӏыб t͡ʃʼəb щӏыб ɕʼəb
few маӏьэ (маӏе) maːʔʲa макӏэ maːt͡ʃa мащӏэ maːɕʼa
to ask ӏьэупщӏэн (ӏеупщӏэн) ʔʲawpɕʼan кӏэупкӏэн t͡ʃawpt͡ʃan щӏэупщӏэн ɕʼawpɕʼan
guest хьаӏьэ (хьаӏе) ħaːʔʲa хьакӏэ ħaːt͡ʃʼa хьащӏэ ħaːɕʼa
all заӏь (заӏ) zaːʔʲ зэкӏэ zat͡ʃʼa псори psori
to fast нэӏьын (нэӏен) naʔʲən нэкӏын nat͡ʃʼən нэщӏын naɕʼən
twenty тӏоӏьы (тӏоӏе) tʷʼaʔʲə тӏокӏы tʷʼat͡ʃʼə тӏощӏ tʼoɕʼ
to wash тхьаӏьын (тхьаӏын) tħaːʔʲən тхьакӏын tħaːt͡ʃʼən тхьащӏын tħaːɕʼən
question упщӏэ wpɕʼa упкӏэ wpt͡ʃʼa упщӏэ wpɕʼa
new щӏэ ɕʼa кӏэ t͡ʃʼa щӏэ ɕʼa
place щӏыпӏэ ɕʼapʼa чӏыпӏэ t͡ʂʼəpʼa щӏыпӏэ ɕʼapʼa
under щӏэгъ ɕʼaʁ чӏэгъ t͡ʂʼaʁ щӏагъ ɕʼaːʁ
earth щӏыгу ɕʼəɡʷ чӏыгу t͡ʂʼəɡʷ щӏыгу ɕʼəɡʷ
winter щӏымафэ ɕʼəmaːfa кӏымафэ t͡ʃʼəmaːfa щӏымахуэ ɕʼəmaːxʷa
iron гъущӏы ʁʷəɕʼə гъучӏы ʁʷət͡ʂʼə гъущӏы ʁʷəɕʼə

Unique words

edit
Word Adyghe Standard Kabardian
Standard Adyghe Abzakh
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
what səd сыд səd / sə сыд / сы сыт sət
why sədaː сыда ħaː / zaːrə хьа / зары сыт щхьэкӏэ sət ɕħat͡ʃʼa
he/she/it/that/this aɕ moɕ məɕ ащ мощ мыщ aj moj məj ай мой мый aːbə mobə məbə абы мобы мыбы
like that/this aɕfad məʃfad ащфэд мыщдэд ajfad məjfad айфэд мыйфэд aːpxʷad məpxʷad апхуэд мыпхуэд
near daʑ дэжь daj дэй dajʒ деж
self jaʑ ежь jaj ей jazə езы
burn stən стын sən сын сын sən

Grammar differences

edit

Instrumental case

edit

In the Khakurinokhabl sub-dialect of Abzakh, the instrumental case has the suffix -мӏе (-mʔʲa) or -ӏе (-ʔʲa) unlike other dialects that has the suffix -мкӏэ (-mt͡ʃa) or -кӏэ (-t͡ʃa).

  • Khakurinokhabl : ӏялэр Адыгэбзэӏе мэгущаӏэ ↔ Standard: Кӏалэр Адыгэбзэкӏэ мэгущаӏэ – "The boy speaks (using) Adyghe language".
  • Khakurinokhabl : Къэлэмымӏе сэтхэ ↔ Standard: Къэлэмымкӏэ сэтхэ – "I write (using) with the pencil".

Backward Prefix

edit

In the Standard Adyghe, The prefix зэкӏэ- means backward. In the Abzakh dialect, it is зэӏе-.

  • Abzakh : ӏялэр зэӏекӏо ↔ Standard: Кӏалэр зэкӏэкӏо – "The boy walks backward".
  • Abzakh : ӏялэр зэӏеплъэ ↔ Standard: Кӏалэр зэкӏаплъэ – "The boy looks backward".

Under Prefix

edit

In the Standard Adyghe, The prefix чӏэ- means under (toward under). In the Abzakh dialect, it is ӏе-.

  • Abzakh : Шъыгым ӏес ӏялэр ↔ Standard: Чъыгым чӏэс кӏалэр – "The boy sits under the tree".
  • Abzakh : ӏанэм ыщӏэгъ ӏеплъ ↔ Standard: ӏанэм ычӏэгъ чӏаплъ – "Look under the table".
  • Abzakh : Лӏыр тучаным ӏехьэ ↔ Standard: Лӏыр тучаным чӏахьэ – "The man enters the shop".

Sample text

edit

НАРТ САУСЫРЫКЪОРЭ ИНЫЖЪЫМРЭ:

Саусырыкъо ахэмытэу нартхэр былымыхьэ кӏогъагъэх. Былымхэр къагъоти, къежьэжьыхи Къойданэм къэсыгъэх. Саусырыкъо дэмысыгъэу щытыти, къыхэкӏижьи, янэ дэжь къихьажьыгъ.

— Сыгъашх, тян, — ыӏуагъ Саусырыкъо. — Сыгъашх, сыгъашх оӏо зэпыты, ущыс, модыкӏэ нартыхэр былым къахьи, Къойданым къэсыжьыгъэх, — къыриӏуагъ янэ.

Нартымэ сырямыгъусагъэми, ащ къахьырэмэ анахьышӏуӏомкӏэ садэгощэн, тян, — ыӏуагъ.

Пӏэстэ шыӏэ щтыгъ, лы жъогъэ щтыгъ, щыбжьый-шыгъу атетэкъуагъэу ӏанэм къытыригъэуцуагъэх янэ. Саусырыкъо пӏастэр ыфызи, псыр къыӏифыгъ, лыр ыутхыпкӏи мылыхэр къыпигъэтэкъуи ышхыгъ.

— Ныбжьи нахь дэгъоу сыбгъэшхагъэп, тян, — ыӏуи къикӏижьыгъ.

Саусырыкъо Тхъожъыем къытетӏысхьи, Къойданым кӏонэу ежьагъ. Саусырыкъо къакӏоу нартхэм залъэгъум, шӏэныгъэ иӏэу зы лӏы горэ ахэтыти: «Саусырыкъо мыгъо цӏыкӏур къэкӏозы, «фэсыжь апщи, нартхэ», зиӏокӏэ «тхьэуегъэпсэу» — шъуӏо нахь, «ахад» — шъумыӏо», — къариӏуагъ.

Зэриӏуагъэм фэдэу, тыдэкӏэ ахэхьагъэми «тхьэуегъэпсэу» къыраӏуагъ нахь, «ахад» къыраӏуагъзп.

Етӏанэ, Саусырыкъо губжъи, ежь зыфиӏорэр къыдэхъоу щытыти, щэщищ гъурӏи зишӏи шыӏэм зэтыригъэлӏагъэх.

— Мэшӏо тӏэкӏу тэзгъэгъотырэр ӏэхьэгъу тшӏыщт зы ӏахьэкӏэ. — аӏуагъ нартымэ.

— Сз шъозгъэгъотыщт, — ариӏуи, тау-таш горэм ӏугъо тӏэкӏу къыдихэу ылъэгъугъэти, Саусырыкъо ащ кӏуагъэ.

Лэгъупышхом лы илъэу, пхъэцэӏитӏу, зы инырэ, зы цӏыкӏурэ пэлъэу, иныжъыри ащ къещэкӏигъэу пэӏулъэу къыӏухьагъ.

Машӏом икъыпэхыкӏэу хъущтыр Саусырыкъо ымышӏэу егупшысэу щытызэ, Тхъожъыер къэгущыӏи: «Уишыӏядзэ къыӏехи, упкӏэ цуакъэ сфэшӏ. Бажьэм фэдэу зызгъэзэщт, цызэм фэдэу сыкъэкӏощт, лъэгонжэмышъхьэкӏэ зесыдзыхынызы, пхъэцакӏэ иным уемыӏэу, цӏыкӏур къашти, тхьыны тыкӏожьыщт, — къыриӏуагъ.

Ишыӏядзэ къыӏихи, упкӏэ цуакъэ фишӏыгь. Къекӏуалӏи, Тхъожъыем лъэгонжэмышхьэкӏэ зыридзыхыгъ. Саусырыкъо пхъэцэкӏэ цӏыкӏум еӏэ шӏошӏызэ, иным еӏи, иныжъым тыригъафи, къыгъэущыгъ. Къэӏаби, Саусырыкъо рилъэшъохи шыр шъхьартӏупщэу хъугъэ, Саусырыкъуи иныжъым ипӏэшъхьагъ ӏилъхьагъ.

— Сыд уилъэгъунэу укъызыфэкӏуагъэр? — ыӏуи иныжъыр къеупщӏыгъ.

— Шыӏэ тылӏэти мэшӏо тӏзкӏу схьынэу сыкъэкӏуагъ, — ыӏуагъ Саусырыкъо.

— Тыдэ укъикӏирэ?

— Нарты сыкъекӏи, — риӏуагъ.

— Саусырыкъо ихьэгьо-шӏагъохэмэ ашышэу зы къаумэ къысаӏуи, устӏупщыжьыщт, — ыӏуагъ иныжъым.

— Саусырыкъо ихьэгъо-шӏагъомэ ащышэу сэ зэхэсхыгъзу зы къаумэ къыосӏон, ау сэ ежь слъэгъугьахэп, — ыӏуагъ. — Саусырыкъо жьан щэрэхъыр къушъхьэм дарегъэхьые, къырарегъэфыхи, копкъышъхьэкӏэ еозы дефыежьы.

Саусырыкъо дихьыен ылъэкӏыщтэпти, ежь иныжъым жьан щэрэхъыр къушъхьэм дихьий, Саусырыкъо къырыригьэшэхыгъ. Иныр копкъышъхьэӏе къеуи, къыдифыежьыгъ.

— Ащ пэмыӏеу пшӏзрэ щыӏэмэ, къаӏо, — ыӏуагъ иным.

— Цобзэ-шӏобзыр плъыжьыбзэу егъэплъызы, ыжэ кӏоцӏ делъхьазы егъэкӏуасэ аӏоу зэхэсхыгъэ, — риӏуагь.

Иныжъым цобзэ-шӏобзыр плъыжьыбзэу ыгъэплъи, ыжэ дилъхьи, ыгъэкӏосагъ.

— Сӏукӏоцӏ хъутэ-плъытэщти, ыгъэусэни, сигъэтхъэжьыгъ. Ай нэмыӏеу сы пшӏэрэ? — ыӏуи къеупщӏыгъ.

— Ай нэмыӏеу, псыр егъажъо, псы жъуагъэм хэгьуалъхьэзы зегъэпскӏы.

Иныжъым гъоплъэ хьэкъуашъокӏэ псыр къыгъажъуи, машӏор ӏешӏыхьагъэу хэгъуалъхьи зигъэпскӏыгъ.

— Шъохъу-тӏэхъум сигъалӏэщтыгъ, сыдэу ӏэзэгъу шӏагъо къысэпӏуагъ, сиӏял, — къыриӏуагъ. — Джыри сыд ышӏэу зэхэпхыгъэр?

— Ай нэмыӏеу, ыхыкъын къэсэу псым зыхигьэщтыхьати, щэщ-мэфищэ хэтыщтыгъэ, етӏанэ къыкъутэти къыхэкӏижьыщтыгъ, — аӏоу зэхэсхыгъэ.

— Адэ ар таущытэу ыгъэщтытыгъэ, сыд ышӏэщтыгъэр? — ыӏуи иныжъыр къеупщӏыгъ.

— Сшӏэрэп, зыгорэ еӏошъы псыр егъэщты аӏоу зэхэсхыгъэ, — ыӏуагъ Саусырыкъо.

— Адэ къэшӏи, мэхъумэ тегъэплъ.

— Псым хэуцу, — ыӏуи ытыкъыны къэсэу псым хигъэуцуагъ.

Ежь Саусырыкъо ышӏэу щытыти, щэщищым къэхъущт щтырыгъуӏир къышӏи, иныжъыр хигъэщтыхьагъ.

— Къеӏ, — ыӏуи къызеӏэм, мылыр къыгъэцӏацӏэу, къыгъачэу хъугъэ.

— Зэ зыгъэбыяу, щыгъупшагъэ сшӏыгъэ, — ыӏуагъ Саусырыкъо. — Саусырыкъо мылыр къыхичыти, псы къытыригъэлъадэщтыгъ, хьауарзэ хитакъоти, ыгъзщтыжьыти, къытыригъэсэжьыщтыгъэ.

Ащ фэдэу ышӏи: — Къеӏ, нныжъ, —зыреӏом, къьыкӏаӏи шъхьзкӏэ мылыр къыфэгъэхъыягъэп.

See also

edit

References

edit