Μητριαρχία

Η μητριαρχία είναι κοινωνιολογικός, πολιτικός και θρησκευτικός όρος: πρόκειται για μορφή διακυβέρνησης ενός κράτους και κατ' επέκτασιν "ένα σύστημα κοινωνικής οργάνωσης, στο οποίο υπολογίζεται μόνο η μητρική συγγένεια, ενώ η γυναίκα-μητέρα κατέχει την κυρίαρχη θέση στην κοινωνία και στην οικογένεια. Η γυναίκα αποτελεί αρχηγό του γένους, οπότε και κληρονομικά δικαιώματα μεταβιβάζονται στα θηλυκά μέλη της κάθε οικογένειας. Στη θρησκευτική του διάσταση, συνδέεται συχνά με λατρεία γυναικείων θεοτήτων της μητρότητας και γονιμότητας (βλ. Μεγάλη Μητέρα).

Ο Τζέιμς Φρέιζερ και εκείνοι που επηρέασε, όπως ο Ρόμπερτ Γκρέιβς και η Μαρίγια Γκιμπούτας, ανέπτυξαν τη θεωρία ότι όλες οι θεότητες της Ευρώπης και της αιγαιακής λεκάνης προήλθαν από μία προ-ινδοευρωπαϊκή ή πρωτο-ινδοευρωπαϊκή θεότητα της νεολιθικής μητριαρχίας. Υπήρξε βασικός θεσμός στις πρωτόγονες κοινωνίες και συνεχίζει να διατηρείται μέχρι σήμερα σε ορισμένους λαούς, για παράδειγμα στους Τουαρέγκ, τους Ιροκουά, στα νησιά Τρόμπριαντ, στους Μινανγκαμπάου της Ινδονησίας ή στις Κομόρες.

Εμφάνιση του όρου

Ο όρος "μητριαρχία" εμφανίστηκε το 19ο αιώνα κατ' αναλογία του όρου πατριαρχία. Αρχικά, αναφερόταν στο θεσμό της οικογένειας, ωστόσο από πολύ νωρίς ο όρος έγινε αντιληπτός ως το εκ διαμέτρου αντίθετο της πατριαρχίας, υπονοώντας την ύπαρξη ενός κοινωνικού μοντέλου, σύμφωνα με το οποίο οι γυναίκες βρίσκονταν στους ίδιους θεσμικούς ρόλους με τους άνδρες στις πατριαρχικές κοινωνίες..

Κατά το Oxford English Dictionary, ο όρος μητριαρχία εμφανίστηκε το 1885, ενώ ο όρος πατριαρχία υπήρχε ήδη από το 17ο αιώνα. Αντιθέτως, της ίδιας περιόδου του 17ου αιώνα είναι ο όρος γυναικοκρατία, ο οποίος είχε εντοπιστεί σε αρχαία κείμενα του Αριστοτέλη και του Πλούταρχου.

Ιστορική εξέλιξη

Οι αρχαίες κοινωνίες ήταν μητριαρχικές ή μητρογονικές, όπου ο σύζυγος άλλαζε τόπο κατοικίας και μετοικούσε στην περιοχή της συζύγου του, σε αντίθεση με το αντίστροφο που παρατηρούνταν στην πατριαρχία.

Στη σύγχρονη εποχή, επιβιώνουν ακόμη μικρά ψήγματα μητριαρχικού χαρακτήρα σε διάφορες κοινωνίες και θρησκείες, όπως στις γερμανοσκανδιναβικές κοινωνίες, ενώ στον ιουδαϊσμό, για παράδειγμα, τα παιδιά θεωρούνται ότι είναι Εβραίοι αποκλειστικά και μόνο αν είναι η μητέρα τους.

Κατά το Σαρλ Φουριέ, η μητριαρχική κοινωνία είναι η τρίτη από τις συνολικά επτά περιόδους της "παιδικής ηλικίας της ανθρωπότητας", μετά την πρωτόγονη και τη βάρβαρη περίοδο".

Ο βασικός άξονας πάνω στον οποίο υποστηρίζεται η μητριαρχική μορφή των πρώιμων κοινωνιών είναι το χαρακτηριστικό της μητρότητας, που διαχωρίζει τον άνδρα και τη γυναίκα. Εξάλλου, αν και αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως όρος για τις ανθρώπινες κοινωνίες, πλέον χρησιμοποιείται και για να δηλώσει την οργάνωση στο ζωικό βασίλειο, όπου παρατηρούνται μητριαρχικές δομές στην κοινωνία των λιονταριών, των ελεφάντων και κυρίως των υαινών, όπου υπάρχει ιεραρχία με βάση το κυρίαρχο θηλυκό και τους απογόνους του.

Μία Θεά

Η πληθώρα ειδωλίων με μορφή γυναίκας-και μάλιστα εγκύου-σε όλες τις περιοχές του κόσμου δίνει αφορμή να σκεφτεί κανείς ότι πρέπει η ανθρωπότητα να έζησε μια φάση όπου ο θεός είχε τη μορφή γυναίκας.

Αυτά τα ειδώλια έχουν χρονολογηθεί μέχρι και το 27000 π.Χ.-τα περισσότερα όμως ανήκουν στη περίοδο από το 23000 π.Χ. έως και το 21000 π.Χ.. τελευταία ευρήματα βρίσκουμε το 12000π.Χ..

Το πιο διάσημο από αυτά, η Αφροδίτη του Βίλεντορφ χρονολογείται το 25000 π.Χ. και βρέθηκε στη Γερμανία το 1908, ενώ 350 όμοια αγαλματίδια βρέθηκαν στο Ισραήλ στη περιοχή Μεγιδδώ και χρονολογούνται το 5500-5000 π.Χ.

Οι μορφές αυτών των αγαλματιδίων με τους μεγάλους γοφούς και τα τεράστια στήθη θεωρήθηκε ότι συμβολίζουν τη γονιμότητα ενώ μια άλλη θεωρία υποστηρίζει ότι αναπαρίσταναν απλά τη μορφή γυναικών με στεατοπυγία από τις οποίες υπάρχουν πολλές στη Αφρική και θεωρούνταν πρότυπο ομορφιάς και τέλος άλλη θεωρία μιλά για έγκυες γυναίκες σύμβολο θεάς.Το εύρος των περιοχών που βρέθηκαν τα αγαλματίδια και η ομοιότητα που έχουν μεταξύ τους, μας κάνει να μιλήσουμε για έναν πρωτόγονο μονοΘεϊσμό. Αυτό μπορεί να μοιάζει αδύνατο γιατί η γραπτή ιστορία του ανθρώπου αρχίζει όταν όλοι ήταν πολυθεϊστές και μόνο το 1300 π.Χ. έχουμε τη πρώτη απόπειρα μονοθεϊσμού από το φαραώ Ακενατών στην Αίγυπτο με τη λατρεία του θεού-ήλιου Ατωνα. Ο Αδάμ υπολογίζεται γύρω στο 4000 π.Χ. αλλά ο Αβραάμ που ουσιαστικά έθεσε τις βάσεις του μονοθεϊσμού εμφανίστηκε γύρω στο 1600 π.Χ.. και τίποτα άλλο δεν έχουμε.

Αν αυτό αληθεύει, η μετέπειτα πολυθεϊα καθιερώθηκε όταν οι άνθρωποι εγκαταστάθηκαν μόνιμα σε οικισμούς και το συμβούλιο των γερόντων ή των επιφανών κυβερνούσε το τόπο και ο ουράνιος κόσμος δεν ήταν παρά μια αναπαράσταση του γήινου.

Παρόλο που μετά το 12000 π.Χ. δεν έχουμε πια τέτοιου είδους αγαλματίδια, ωστόσο στις ανασκαφές στο Τσατάλ Χαγιούκ στη Τουρκία, που μας πηγαίνουν πίσω στη Νεολιθική εποχή και το 6700 π.Χ., βρέθηκαν πολλά περισσότερα γυναικεία αγαλματίδια απ’ότι αντρικά και μάλιστα μια αναπαράσταση της Μητέρας Θεάς μιας θεάς καθισμένης πάνω σε ένα θρόνο, με δυό λιοντάρια δίπλα της. Ακόμα και πολύ αργότερα η σουμερική θεά Ινάνα παρουσιαζόταν με αυτή τη μορφή, όπως και οι προηγούμενες θεές. Αυτή η θεά είναι πολύ δύσκολο να προσαρμοστεί μέσα στο πάνθεον των Σουμερικών θεών-υπάρχουν πολλές διαφορετικές εκδοχές γι’αυτήν- και ενώ το ζώο σύμβολο των άλλων θεών είναι ο ταύρος, της Ινάννα είναι το λιοντάρι.

Μητριαρχικές κοινωνίες

Η Θεά των Φιδιών

Μινωικός πολιτισμός

Η Μινωική κοινωνία ήταν βασικά μητριαρχική. Η θρησκεία τους επικεντρωνόταν στη λατρεία της Μεγάλης Θεάς.

Από την Μέση Μινωϊκή περίοδο αρχίζουν να διαφαίνονται πατριαρχικά στοιχεία, όπως ο αρσενικός Μινωϊκός θεός, γιος ή/και εραστής της Θεάς, ενώ από την Τρίτη Υστερομινωϊκή έρχεται η τοιχογραφία της Αγίας Τριάδας.

Αμαζόνες

Το πιο γνωστό ίσως παράδειγμα μητριαρχικής κοινωνίας ήταν οι αρχαίες Αμαζόνες, στις οποίες αναφέρεται ο Ηρόδοτος ως προγόνους των Σαρματών: μια ομάδα Αμαζόνων κοντά στη Μαιώτιδα λίμνη μετακινήθηκε στα εδάφη της σημερινής Κριμαίας, όπου παντρεύτηκαν Σκύθες και εγκαταστάθηκαν κοντά στον ποταμό Τανάι.

Ο Ιούλιος Καίσαρας αναφέρεται στις κατακτήσεις των Αμαζόνων και της Σεμίραμις, ο Διόδωρος Σικελιώτης αφηγείται τη μάχη του Ηρακλή στη Θεμίσκυρα, ο Φιλόστρατος τις τοποθετεί κοντά στην Ταυρίδα, ενώ Προκόπιος στον Καύκασο.

Άλλα σύγχρονα παραδείγματα

Σύμφωνα με την εθνογράφο Peggy Reeves Sanday, στη Σουμάτρα της Ινδονησίας και στο Μοσούο της Κίνας οι πληθυσμοί ζουν σε μητριαρχική κοινωνία μέχρι τις μέρες μας. Στις κοιλάδες του Γιουνάν στην Κίνα ζουν επίσης οι Νάξι, στους οποίους δεν υπήρχε ο θεσμός του γάμου και της πατρότητας και κυριαρχούσε μια πιο απελευθερωμένη έννοια της σεξουαλικότητας των κατοίκων. Κατά τη δεκαετία του '90, ωστόσο, η επαφή με το μαζικό τουρισμό και το διεθνές εμπόριο ανέστρεψε τις μέχρι τότε παραδοσιακές πεποιθήσεις και στις νέες γενιές κυριαρχεί η πυρηνική οικογένεια και η μονογαμία.

Το πρόθεμα αμα- που χρησιμοποιείται π.χ. για τις Αμαζόνες στη γλώσσα Μόσο σημαίνει "μητέρα". Στην επίσης μητριαρχική κατά το παρελθόν κοινωνία των Βερβέρων της Βόρειας Αφρικής, οι ίδιοι αποκαλούνται Αμαζίγκ.

Στην Κεράλα της Νότιας Ινδίας, στην κοινότητα των Ναγιάρ οι γυναίκες αναλαμβάνουν τον κεντρικό ρόλο στην οικογένεια, καθώς τα περισσότερα ανδρικά μέλη πέθαιναν σε μικρή σχετικά ηλικία, καθώς ήταν παραδοσιακά πολεμιστές.

Ανάλυση και Θεωρία

Ο πρώτος που διατύπωσε ειδική θεωρία για τη μητριαρχία ήταν ο Ελβετός εθνολόγος Γιόχαν Γιάκομπ Μπαχόφεν με το έργο του "Το μητρικό δίκαιο" (1861), στο οποίο ταυτίζει τον όρο αυτό του τίτλου με τον όρο γυναικοκρατία και υπογραμμίζει την υπεροχή των γυναικών έναντι των ανδρών στην οικογένεια και στην κοινωνία, καθώς και της μητρικής κληρονομικής γραμμής.

Ακολούθησαν οι Μαν Λέναν ("Πρωτόγονος γάμος", 1865) και Λιούις Χένρι Μόργκαν ("Αρχαία Κοινωνία", 1877), ο οποίος υποστήριξε ότι το μητριαρχικό μοντέλο προηγήθηκε του πατριαρχικού, το οποίο στη συνέχεια το αντικατέστησε. Ο Ένγκελς, βασισμένος στον Μόργκαν, στο έργο του "Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους" υποστήριξε ότι "η γέννηση της ανισότητας τοποθετείται και συμπίπτει με την καταστροφή της μητριαρχίας, όπου ίσχυε ένα καθεστώς πρωτόγονης κοινοκτημοσύνης, και την επιβολή του πατριαρχικού τύπου κοινωνικής οργάνωσης".

Συγγενείς έννοιες και κινήματα

Η μητριαρχία αποτέλεσε την κύρια βάση και έμπνευση για τα φεμινιστικά κινήματα του 19ου και 20ού αιώνα, τα οποία αναπόφευκτα διακλαδώθηκαν σε ποικίλες μικρότερες θεωρίες. Για παράδειγμα, ο μαρξιστικός φεμινισμός τονίζει την παλαιότερη προέλευση της μητριαρχίας από την πατριαρχία, ο οικοφεμινισμός τονίζει την ειρηνική διακυβέρνηση πολλών μητριαρχικών κοινωνιών, ενώ ο ριζοσπαστικός φεμινισμός διακρίνει τον καταπιεστικό πατριαρχικό χαρακτήρα της κοινωνίας έναντι στις γυναίκες.

Επιρροές στη σύγχρονη κουλτούρα

Το 1996, δημιουργήθηκε το "κράτος" του Βασιλείου του Άλλου Κόσμου (Other World Kingdom), το οποίο διακυβερνάται υπό ένα σύστημα μητριαρχίας και απόλυτης μοναρχίας.

Το μοτίβο της κυριαρχίας πατριαρχίας είτε μητριαρχίας εντοπίζεται σε δεκάδες βιβλία της λογοτεχνίας του φανταστικού, από τις διαφορετικές ερμηνείες της Μάριον Ζίμερ Μπράντλεϊ στον Αρθουριανό κύκλο και τον Τρωικό πόλεμο (π.χ. "Οι Ομίχλες της Άβαλον") μέχρι το μυθιστόρημα "Ένα Τραγούδι για την Αρμπόν" του Γκάι Γκάβριελ Κέι και τον "Τροχό του Χρόνου" του Ρόμπερτ Τζόρνταν.

Δείτε επίσης

• Πατριαρχία
• Γυναικοκρατία
• Φεμινισμός
• Μεγάλη Μητέρα

Πηγές

• Matriarchy - Encyclopedia Britannica
• Λαμπροπούλου, Βούλα (1984). Φιλοσοφία των φύλων. Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών. σελίδες 32–35. 
• Ρούλα Σκούταρη, "Η Θεά, ο Θεός και οι ανθρώπινες κοινωνίες και αξίες

Στο λήμμα αυτό έχει ενσωματωθεί κείμενο από το αντίστοιχο λήμμα από την/το Φυλοπαιδεία, διανεμόμενο κατά την GNU FDL. (ιστορικό/συντάκτες).

Σχετική βιβλιογραφία

• Λεκατσάς, Παναγής (1994). Η μητριαρχία και η σύγκρουσή της με την ελληνική πατριαρχία (Αθήνα έκδοση). Εκδόσεις Καστανιώτη. σελ. 82. ISBN 9789600312218. 
• Λεκατσάς, Παναγής (2006). Η καταγωγή της βασιλείας. Μετάβαση από τη μητριαρχική στην πατριαρχική κοινωνία (Αθήνα έκδοση). Εκδόσεις Καστανιώτη. σελ. 108. ISBN 9789600343014. 
• Μιχαηλίδης-Νουάρος, Γεώργιος (1994). Η μητριαρχία και μερικές επιβιώσεις της κατά τους ιστορικούς χρόνους (Νομικοϊστορική και κοινωνιολογική μελέτη έκδοση). Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλα. σελ. 46. 
• Davis, Philip, Goddess Unmasked, Spence Publishing, New York, 1998. ISBN 0-9653208-9-8; review: R. Sheaffer, Skeptical Inquirer (1999)[3]
• Eller, Cynthia (2001). The Myth of Matriarchal Prehistory: Why an Invented Past Won't Give Women a Future. ISBN 0-8070-6793-8
• Gimbutas, Marija (1991). "The Language of the Goddess"
• Uwe Wesel: Der Mythos vom Matriarchat. Über Bachofens Mutterrecht und die Stellung von Frauen in frühen Gesellschaften. Suhrkamp, Frankfurt am Main 1980, ISBN 3-518-07933-6.
• Claude Meillassoux: Die wilden Früchte der Frau. Syndikat, Frankfurt am Main 1976, ISBN 3-8108-0010-4.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Άρθρο στη Livepedia
• Μ. Γκίμπουτας - The evolution of the woman
• Matriarchy in USSR
• Matriarchy in the Dual Gender Economy Concept