Ισλάμ στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη

Το Ισλάμ είναι η πιο διαδεδομένη θρησκεία στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη. Εισήχθη στον τοπικό πληθυσμό τον 15ο και 16ο αιώνα ως αποτέλεσμα της οθωμανικής κατάκτησης της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης.

Οι μουσουλμάνοι αποτελούν τη μοναδική μεγαλύτερη θρησκευτική κοινότητα στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη (51%) (οι άλλες δύο μεγάλες ομάδες είναι οι Ανατολικοί Ορθόδοξοι Χριστιανοί (31%), από τους οποίους σχεδόν όλοι τους αναγνωρίζονται ως Σέρβοι, και οι Ρωμαιοκαθολικοί (15%), από τους οποίους σχεδόν όλοι τους αναγνωρίζονται ως Κροάτες. ^[1]

Σχεδόν όλοι οι μουσουλμάνοι της Βοσνίας προσδιορίζονται ως Μποσνιάκοι. Μέχρι το 1993, Βόσνιοι του μουσουλμανικού πολιτισμού ή προέλευσης (ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές πρακτικές) ορίστηκαν από τις γιουγκοσλαβικές αρχές ως Muslimani (μουσουλμάνοι) σε μια εθνο-εθνική έννοια (εξ ου και η πρωτεύουσα Μ), αν και μερικοί άνθρωποι Βοσνιακής ή μουσουλμανικής καταγωγής, που προσδιορίζονται από την ιθαγένειά τους (με εθνοτική έννοια και όχι αυστηρά ως προς την ιθαγένεια) ως "Γιουγκοσλάβοι" πριν από τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Μια μικρή μειονότητα μη Μποσνιάκων στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη περιλαμβάνουν Αλβανούς, Ρομά και Τούρκους.

Αν και παραδοσιακά προσκολλημένοι στο σουνιτικό Ισλάμ της σχολής νομολογίας των Hanafi, μια έρευνα του 2012 διαπίστωσε ότι το 54% των μουσουλμάνων της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης θεωρούσαν τους εαυτούς τους μόνο μουσουλμάνους, ενώ το 38% δήλωσε ότι είναι σουνίτες μουσουλμάνοι. ^[2] Υπάρχει επίσης μια μικρή κοινότητα Σούφι, που βρίσκεται κυρίως στην Κεντρική Βοσνία. ^[3] Μία μικρή σιιτική μουσουλμανική κοινότητα είναι επίσης παρούσα στη Βοσνία. ^[4] Σχεδόν όλες τα μουσουλμανικά τζαμιά στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη αναφέρονται στην ισλαμική κοινότητα της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης ως τη θρησκευτική τους οργάνωση.

Το Σύνταγμα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης εγγυάται τη θρησκευτική ελευθερία ^[5] η οποία γενικά τηρείται σε όλη τη χώρα.

Ιστορία

Η Οθωμανική εποχή

Το Ισλάμ εισήχθη για πρώτη φορά στα Βαλκάνια σε μεγάλη κλίμακα από τους Οθωμανούς στα μέσα έως τα τέλη του 15ου αιώνα, οι οποίοι απέκτησαν τον έλεγχο της πλειονότητας της Βοσνίας το 1463 και κατέλαβαν την Ερζεγοβίνη το 1480. Τον επόμενο αιώνα, οι Βόσνιοι - αποτελούμενοι από δυϊστές και σλαβικές φυλές, που ζούσαν στο βοσνιακό βασίλειο με το όνομα Μποσνιάνι (Bošnjani) ^[6] - υιοθέτησαν το Ισλάμ σε μεγάλους αριθμούς υπό την οθωμανική κυριαρχία. Κατά την οθωμανική εποχή το όνομα Bošnjanin μετατράπηκε σίγουρα στο τωρινό Bošnjak («Bosniak»), με το επίθημα -ak αντικαθιστώντας το παραδοσιακό -αναν. Στις αρχές του 1600, περίπου τα δύο τρίτα του πληθυσμού της Βοσνίας ήταν Μουσουλμάνοι. ^[7] Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη παρέμεινε μία επαρχία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και απέκτησε αυτονομία μετά την εξέγερση της Βοσνίας το 1831. Μεγάλος αριθμός τζαμιών χτίστηκε σε όλη την επαρχία. Τα περισσότερα τζαμιά, που ανεγέρθηκαν κατά την οθωμανική εποχή, ήταν σχετικά μέτριας κατασκευής, συχνά με έναν μόνο μιναρέ και κεντρική αίθουσα προσευχής με λίγα γειτονικά φουαγιέ.

Τζαμί Fethija (Bihać), πρώην εκκλησία του Αγίου Αντωνίου, 1266
Τζαμί Muslihudin Čekrekčija, Σεράγεβο, 1526
Τζαμί Karađoz Bey, Μόσταρ, 1557
Τζαμί Αλί Πασά (Σεράγεβο), 1560
Τζαμί Baščaršija, Σεράγεβο, 1561
Τζαμί, Počitelj, 1561
Τζαμί Čobanija, πριν από το 1565
Το τζαμί του αυτοκράτορα, Σεράγεβο, ξαναχτίστηκε το 1565
Τζαμί Hadzi Ahmeta Dukatar, Λίβνο, 1574
Τζαμί Ferhadija στο Σεράγεβο
Τζαμί Ferhat Pasha στη Μπάνια Λούκα, 1579 (ξαναχτίστηκε το 2016)
Τζαμί, Μόσταρ, 1617
Ξύλινο τζαμί, Τούζλα, από τον 18ο αιώνα

Η Αυστροουγγρική εποχή

Μετά το Συνέδριο του Βερολίνου το 1878, η Βοσνία και Ερζεγοβίνη τέθηκε υπό τον έλεγχο της Αυστρίας-Ουγγαρίας. Το 1908, η Αυστρία-Ουγγαρία προσάρτησε επίσημα την περιοχή. Σε αντίθεση με την Ισπανία μετά την Ρεκονκίστα, οι αυστρο-ουγγρικές αρχές δεν ενδιαφέρονταν πλέον για τον εκχριστιανισμό και δεν προσπάθησαν να μετατρέψουν τους πολίτες αυτής της νεοαποκτηθείσας περιοχής, καθώς το Σύνταγμα του Δεκεμβρίου εγγυόταν τη θρησκευτική ελευθερία, και έτσι η Βοσνία-Ερζεγοβίνη παρέμεινε μουσουλμανική.

Η Βοσνία, μαζί με την Αλβανία και το Κοσσυφοπέδιο, ήταν τα μόνα μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στα Βαλκάνια, όπου μεγάλος αριθμός ανθρώπων μετατράπηκαν στο Ισλάμ και παρέμειναν εκεί μετά την ανεξαρτησία. Σε άλλες περιοχές της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου οι Μουσουλμάνοι σχημάτισαν την πλειοψηφία ή άρχισαν να σχηματίζουν την πλειοψηφία, αυτοί οι Μουσουλμάνοι είτε εκδιώχθηκαν, αφομοιώθηκαν / εκχριστιανίστηκαν, σφαγιάστηκαν ή έφυγαν αλλού (Μουατζίρηδες).

Τζαμί, Τράβνικ, κατασκευής 1815
Βοσνιακός Μεντρεσές ca. 1906
Τζαμί, Cazin, ca. 1906
Βοσνιακός στρατιωτικός ιμάμης στον Αυστροουγγρικό στρατό

Ο πόλεμος στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη

Κατασκευασμένο το 1579, το τζαμί Ferhadija στη Μπάνια Λούκα καταστράφηκε από τους Σέρβους εξτρεμιστές κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ανακατασκευάστηκε και άνοιξε στις 7 Μαΐου 2016.

Η εθνοκάθαρση των Μποσνιάκων κατά τη διάρκεια του Βοσνιακού πολέμου προκάλεσε μια βαθιά εσωτερική μετατόπιση του πληθυσμού τους στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, με αποτέλεσμα τον σχεδόν πλήρη διαχωρισμό των θρησκευτικών κοινοτήτων της χώρας σε ξεχωριστές εθνικές-θρησκευτικές περιοχές. Το ποσοστό των προσφύγων, που επέστρεψαν, επιβραδύνθηκε σημαντικά από το 2003–2004, αφήνοντας την πλειονότητα των Σέρβων ορθόδοξων οπαδών, που ζουν στη Δημοκρατία της Σέρπσκα και η πλειονότητα των Μποσνιάλων μουσουλμάνων και των Κροάτων καθολικών, που ζουν ακόμη στην Ομοσπονδία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Εντός της Ομοσπονδίας, παραμένουν ξεχωριστές περιοχές με πλειοψηφία μουσουλμάνων και καθολικών. Ωστόσο, η επιστροφή των Σέρβων ορθόδοξων πιστών και των Μποσνιάκων μουσουλμάνων στα προπολεμικά τους σπίτια στη Δυτική Βοσνία και των Μποσνιάκων μουσουλμάνων στα προπολεμικά σπίτια τους στην ανατολική Βοσνία κοντά στη Σρεμπρένιτσα έχουν μετατοπίσει την εθνολογική και θρησκευτική σύνθεση και στις δύο περιοχές. Σε ολόκληρη τη Βοσνία, τα τζαμιά καταστράφηκαν συστηματικά από σερβικές και κροατικές ένοπλες δυνάμεις στον Βοσνιακό πόλεμο κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '90. Πολλά κτίρια υπέστησαν ζημιές ή καταστράφηκαν, μαζί με το έως και 80% των πάνω από 4000 διαφορετικών προπολεμικών ισλαμικών κτηρίων. ^[8] Μεταξύ των πιο σημαντικών απωλειών ήταν δύο τζαμιά στη Μπάνια Λούκα, το τζαμί Arnaudija και το Ferhadija, τα οποία περιλαμβάνονται στη λίστα των παγκόσμιων πολιτιστικών μνημείων της UNESCO. Σήμερα αποτελούν, μαζί με πολλές άλλες, προστατευόμενη κληρονομιά της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης .

**Καταστροφή ισλαμικών θρησκευτικών κτιρίων στη Βοσνία (1992-1995) ^[8]**
Κτίριο	Καταστράφηκε από		Σκάρτος		Σύνολο
Κτίριο	από Σέρβους εξτρεμιστές	από Κροάτες εξτρεμιστές	από Σέρβους εξτρεμιστές	από Κροάτες εξτρεμιστές	Σύνολο καταστράφηκε κατά τη διάρκεια του πολέμου	Συνολική ζημιά κατά τη διάρκεια του πολέμου	Σύνολο	Σύνολο αρ. πριν από τον πόλεμο	Ποσοστό καταστράφηκε ή καταστράφηκε προ του πολέμου
εκκλησιαστικό τζαμί (Džamija)	249	58	540	80	307	620	927	1.149	81%
μικρό τζαμί γειτονιάς (Mesdžid )	21	20	175	43	41	218	259	557	47%
Σχολές Κορανίου (Mekteb )	14	4	55	14	18	69	87	954	9%
Καταφύγια Δερβίση (Tekija )	4	1	3	1	5	4	9	15	60%
Μαυσωλεία, ιερά (Turbe)	6	1	34	3	7	37	44	90	49%
Κτήρια θρησκευτικών προικιών (Βακούφ)	125	24	345	60	149	405	554	1.425	39%
Σύνολο	419	108	1.152	201	527	1.353	1.880	4.190	45%

Τζαμί καταστράφηκε κατά τη σφαγή του Ahmići 1993
Μουσουλμανικές ταφόπετρες στο μνημείο γενοκτονίας του Potočari κοντά στη Σρεμπρένιτσα
ταφόπετρα ενός 13χρονου μουσουλμάνου αγοριού που σκοτώθηκε στη σφαγή της Σρεμπρένιτσα το 1995
Μουσουλμανικό νεκροταφείο, Σεράγεβο

Η μεταπολεμική περίοδος

Πολλά ισλαμικά θρησκευτικά κτήρια υπέστησαν ζημιές ή καταστράφηκαν στον πόλεμο της Βοσνίας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '90, μαζί με το έως και 80% των 4000 διαφορετικών κτηρίων, ^[8] και πολλά τζαμιά ξαναχτίστηκαν με τη βοήθεια κεφαλαίων από τη Σαουδική Αραβία και άλλες χώρες της Μέσης και Άπω Ανατολής.

Ιστορικά, οι Μποσνιάκοι είχαν πάντα ασκήσει μια μορφή Ισλάμ, που επηρεάζεται έντονα από τον Σουφισμό. Από τον Βοσνιακό πόλεμο, ωστόσο, μερικά απομεινάρια ομάδων ξένων μαχητών από τη Μέση Ανατολή, που πολεμούσαν στο πλευρό του Βοσνιακού Στρατού, παρέμειναν για κάποιο χρονικό διάστημα και προσπάθησαν να διαδώσουν τον Ουαχαμπισμό στους ντόπιους. Με πολύ περιορισμένη επιτυχία, αυτοί οι ξένοι δημιούργησαν μόνο τριβές μεταξύ του τοπικού μουσουλμανικού πληθυσμού, διαποτισμένοι με τη δική τους παραδοσιακή πρακτική της πίστης και χωρίς προηγούμενη επαφή με αυτό το είδος Ισλάμ και των εαυτών τους. ^[9]Αν και αυτές οι κοινότητες ήταν σχετικά μικρές και ειρηνικές, περιορισμένες σε ορισμένα χωριά γύρω από την κεντρική και βόρεια Βοσνία, το ζήτημα πολιτικοποιήθηκε ιδιαίτερα από τοπικούς εθνικιστές και αξιωματούχους, καθώς και αξιωματούχους και διπλωμάτες από χώρες όπως η Κροατία, η Τσεχία και η Σερβία, μέχρι του σημείου της πλήρους φαντασίας. ^[10] ^[11] Ο Υπουργός Ασφάλειας της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης εκείνη την εποχή, ο Ντράγκαν Μέκτιτς του SDS, αντέδρασε έντονα σε τέτοια ψέματα επισημαίνοντας τη σοβαρότητα τέτοιων συνωμοτικών ισχυρισμών και προειδοποίησε για την πιθανότητα περαιτέρω επικίνδυνης πολιτικοποίησης και ακόμη και πράξεων βίας με σκοπό να χαρακτηρίσει τους Μποσνιάκους ως ρίζες. ^[12]

Παλιό τζαμί του Jajce υπό ανοικοδόμηση (2008)
Τζαμί Ferhat Pasha στη Μπάνια Λούκα, 1579 (ξαναχτίστηκε το 2016)

Δημογραφικά στοιχεία

Στην απογραφή του 2013, η δηλωμένη θρησκευτική σχέση του πληθυσμού ήταν: Ισλάμ (1.790.454 άτομα) και Μουσουλμάνοι (22.068 άτομα). Το Ισλάμ έχει 1,8 εκατομμύρια πιστούς, αποτελώντας περίπου το 51% του πληθυσμού στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη . Οι δήμοι Μπούζιμ (99,7%) και Τέοτσακ (99,7%) έχουν το υψηλότερο μερίδιο μουσουλμάνων στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη.

Καντόνι	Πληθυσμός (2013)	Αριθμός μουσουλμάνων ^[13]	%
Ομοσπονδία Βοσνίας-Ερζεγοβίνης	2.219.220	1.581.868	71,3%
Καντόνι της Τούζλας	445,028	395.921	89,0%
Καντόνι Ζένιτσα-Ντόμποϊ	364,433	303,994	83,4%
Καντόνι του Σαράγεβο	413.593	350,594	84,8%
Καντόνι Ούνα-Σάνα	273,261	252,758	92,5%
Καντόνι Κεντρικής Βοσνίας	254,686	147.809	58,0%
Καντόνι Ερζεγοβίνης-Νερέτβα	222,007	91,395	41,2%
Δημοκρατία της Σέρπσκα	1.228.423	172.742	14,1%
Επαρχία Μπρίκο	83,516	35.844	42,9%
Καντόνι του Βοσνιακού Πόντρινιε	23.734	22,372	94,3%
Καντόνι Πόσαβινα	43,453	8,341	19,2%
Καντόνι 10	84,127	7,904	9,3%
Καντόνι Δυτικής Ερζεγοβίνης	94.898	780	0,8%
Βοσνία και Ερζεγοβίνη	3.531.159	1.790.454	50,7%

Σύγχρονες σχέσεις

Τεκές του Πεχάρε, Ζένιτσα

Για την πλειονότητα των Μποσνιάκων, που αναγνωρίζονται ως μουσουλμάνοι, η θρησκεία συχνά χρησιμεύει ως σύνδεσμος της κοινότητας και η θρησκευτική πρακτική αντικατοπτρίζεται σε επισκέψεις στο τζαμί (περίπου το 30% των μουσουλμάνων της Βοσνίας πηγαίνουν στο τζαμί τουλάχιστον 1 φορά την εβδομάδα με τους άντρες να μεταβαίνουν στο τζαμί σε υψηλότερα ποσοστά από τις γυναίκες, 40% οι άντρες και 19% οι γυναίκες αντίστοιχα) και σημαντικές τελετές μετάβασης, όπως «aqiqah, γάμος και ο θάνατος καθώς και νηστεία στον μήνα του Ραμαζανιού. Μαντίλες για τις γυναίκες ή το χιτζάμπ φοριούνται από μια σημαντική μειοψηφία Μποσνιάκων γυναικών δηλαδή περίπου το 35%, με μεγαλύτερα ποσοστά στις νεότερες ηλικίες 17-35 ετών(41%) και μικρότερα στις γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας 56+ ετών(32%), ή άλλως κυρίως για θρησκευτικούς σκοπούς (όπως το τσάρσαφ για προσευχή και για μετάβαση στο τζαμί).

Οι θρησκευτικοί ηγέτες από τις τρεις μεγάλες θρησκείες ισχυρίζονται ότι η τήρηση αυξάνεται μεταξύ των νεότερων ως έκφραση αυξημένης ταύτισης με την εθνική τους κληρονομιά, σε μεγάλο βαθμό λόγω της εθνικής θρησκευτικής αναγέννησης που συνέβη ως αποτέλεσμα του πολέμου της Βοσνίας. ^[14] Οι ηγέτες από τις τρεις βασικές θρησκευτικές κοινότητες παρατήρησαν ότι απολαμβάνουν μεγαλύτερη υποστήριξη από τους πιστούς τους μετά το τέλος του βοσνιακού πολέμου. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, η βία και η δυστυχία, που προκλήθηκε από τη θρησκευτική σύγκρουση οδήγησε έναν μικρό αριθμό Βοσνίων να απορρίψουν εντελώς τη θρησκεία. Αυτή η άθεη κοινότητα αντιμετωπίζει διακρίσεις και συχνά δέχεται επίθεση προφορικά από θρησκευτικούς ηγέτες ως «διεφθαρμένοι άνθρωποι χωρίς ηθική». Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή, οι άθεοι αποτελούν το 0,79% του πληθυσμού της Βοσνίας. ^[15]

Σε δημοσκόπηση του 1998, το 78,3% των Βοσνίων στην Ομοσπονδία Βοσνίας-Ερζεγοβίνης δήλωσε ότι ήταν θρησκευόμενοι. ^[16]

Στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, υπάρχουν οκτώ μουφτήδες, που βρίσκονται σε μεγάλους δήμους σε ολόκληρη τη χώρα: Σαράγεβο, Μπίχατς, Τράβνικ, Τούζλα, Γκόραντζε, Ζένιτσα, Μόσταρ και Μπάνια Λούκα. Ο επικεφαλής της Ισλαμικής Κοινότητας Βοσνίας-Ερζεγοβίνης είναι ο Χουσεΐν Καβάζοβιτς . ^[17]

Παραπομπές

↑ «CIA – The World Factbook – Bosnia and Herzegovina». Cia.gov. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2018.
↑ «The World's Muslims: Unity and Diversity» (PDF). Pew Research Center. 2012. σελ. 30. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 26 Ιανουαρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 7 Απριλίου 2016.
↑ «EKSKLUZIVNO- N1 sa dervišima: Pogledajte rijetko viđene snimke mističnih obreda». Ba.n1info.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 Ιουλίου 2018. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2018.
↑ https://balkaninsight.com/2016/11/09/concerns-grow-of-sunni-shia-divide-in-bosnia-11-02-2016/
↑ «Freedom of religion Law..., Official Gazette of B&H 5/04». Mpr.gov.ba. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 29 Δεκεμβρίου 2016. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2018.
↑ Bašić, Denis (2009). The roots of the religious, ethnic, and national identity of the Bosnian-Herzegovinan [sic] Muslims. University of Washington. ISBN 9781109124637.
↑ Malcolm 1995, σελ. 71.
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 Shatzmiller, Maya (2002). Islam and Bosnia: Conflict Resolution and Foreign Policy in Multi-Ethnic States. Queens University School of Policy. σελ. 100.
↑ «Radical Islamists Seek To Exploit Frustration In Bosnia». Rferl.mobi. Ανακτήθηκε στις 14 Ιουνίου 2016.
↑ «Bosnia War Victims Slam Croatia President's Terror Claims». www.balkaninsight.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 2019. Bosnia’s Security Minister Dragan Mektic even told local news site Klix on Tuesday that there was a possibility that a terrorist act might be staged by “para-secret-service agencies” close to certain politicians in order to legitimize false claims of increased Islamic radicalism in Bosnia.
↑ «Bosnian Security Minister Rejects Claims by Croatian President». www.total-croatia-news.com (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Σεπτεμβρίου 2022. Ανακτήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 2019.
↑ «Mektić: Paraobavještajne strukture bi mogle inscenirati napad da bi BiH prikazale kao radikalnu». Klix.ba (στα Βοσνιακά). Ανακτήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 2019.
↑ [1]
↑ «Bosnia and Herzegovina: International Religious Freedom Report 2006». U.S Department of State—Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. 15 Σεπτεμβρίου 2006.
↑ Dubensky, Joyce S. (2016). Peacemakers in Action: Profiles in Religious Peacebuilding. Cambridge: Cambridge University Press. σελ. 391. ISBN 9781107152960. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2018.
↑ Velikonja, Mitja (2003). Religious separation and political intolerance in Bosnia-Herzegovina. Texas A&M University Press. σελ. 261. ISBN 1585442267. Ανακτήθηκε στις 6 Ιανουαρίου 2011.
↑ «Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini - Početna». Rijaset.ba. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Σεπτεμβρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 14 Ιουνίου 2016.

[CIA-1] «CIA – The World Factbook – Bosnia and Herzegovina». Cia.gov. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2018.

[2] «The World's Muslims: Unity and Diversity» (PDF). Pew Research Center. 2012. σελ. 30. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 26 Ιανουαρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 7 Απριλίου 2016.

[3] «EKSKLUZIVNO- N1 sa dervišima: Pogledajte rijetko viđene snimke mističnih obreda». Ba.n1info.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 Ιουλίου 2018. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2018.

[4] ttps://balkaninsight.com/2016/11/09/concerns-grow-of-sunni-shia-divide-in-bosnia-11-02-2016/

[5] «Freedom of religion Law..., Official Gazette of B&H 5/04». Mpr.gov.ba. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 29 Δεκεμβρίου 2016. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2018.

[6] Bašić, Denis (2009). The roots of the religious, ethnic, and national identity of the Bosnian-Herzegovinan [sic] Muslims. University of Washington. ISBN 9781109124637.

[FOOTNOTEMalcolm199571-7] Malcolm 1995, σελ. 71.

[Islam-Bosnia-by-Maya-Shatzmiller-8] 8,0 ^8,1 ^8,2 Shatzmiller, Maya (2002). Islam and Bosnia: Conflict Resolution and Foreign Policy in Multi-Ethnic States. Queens University School of Policy. σελ. 100.

[9] «Radical Islamists Seek To Exploit Frustration In Bosnia». Rferl.mobi. Ανακτήθηκε στις 14 Ιουνίου 2016.

[balkaninsight-bosnia-victims-slam-croatia-president-terror-claims-10] «Bosnia War Victims Slam Croatia President's Terror Claims». www.balkaninsight.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 2019. Bosnia’s Security Minister Dragan Mektic even told local news site Klix on Tuesday that there was a possibility that a terrorist act might be staged by “para-secret-service agencies” close to certain politicians in order to legitimize false claims of increased Islamic radicalism in Bosnia.

[total-croatia-news-bosnian-security-minister-rejects-claims-croatian-president-11] «Bosnian Security Minister Rejects Claims by Croatian President». www.total-croatia-news.com (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Σεπτεμβρίου 2022. Ανακτήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 2019.

[klix.ba-mektic-paraobavjestajne-inscenirati-napad-BIH-prikazale-radikalnu-12] «Mektić: Paraobavještajne strukture bi mogle inscenirati napad da bi BiH prikazale kao radikalnu». Klix.ba (στα Βοσνιακά). Ανακτήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 2019.

[13] [1]

[usdos-14] «Bosnia and Herzegovina: International Religious Freedom Report 2006». U.S Department of State—Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. 15 Σεπτεμβρίου 2006.

[15] Dubensky, Joyce S. (2016). Peacemakers in Action: Profiles in Religious Peacebuilding. Cambridge: Cambridge University Press. σελ. 391. ISBN 9781107152960. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2018.

[16] Velikonja, Mitja (2003). Religious separation and political intolerance in Bosnia-Herzegovina. Texas A&M University Press. σελ. 261. ISBN 1585442267. Ανακτήθηκε στις 6 Ιανουαρίου 2011.

[17] «Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini - Početna». Rijaset.ba. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Σεπτεμβρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 14 Ιουνίου 2016.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]