Gweld cod am Lluoedd Arfog yng Nghymru

{{Gweler hefyd|Y Lluoedd Arfog Prydeinig}}{{Erthygl B}}[[Delwedd:A_soldier_of_the_Royal_Welsh_Regiment_during_Exercise_Lion_Star_3.jpg|bawd|305x305px|Milwr o gatrawd y Cymry Brenhinol yn ystod ei hyfforddiant yng Nghyprus.]]
Mae'r '''Lluoedd Arfog Cymru yn''' cyfeirio at ganolfannau milwrol a threfniadaeth yng [[Cymru|Nghymru]] neu sy'n gysylltiedig â Chymru. Mae hyn yn cynnwys milwyr o Gymru a chatrodau Cymreig a brigadau o'r [[Y Lluoedd Arfog Prydeinig|Lluoedd Arfog Prydeinig]] .

Mae'r Fyddin yng Nghymru yn cynnwys y tri gwasanaeth. Mae gan y Fyddin (rheolaidd a wrth gefn) ganolfannau mewn lleoliadau amrywiol ar draws Cymru. Cynrychiolir yr Awyrlu yn bennaf gan RAF y Fali ar Ynys Môn gyda Sgwadron wrth gefn yng Nghaerdydd ac mae gan y Llynges hefyd Uned Wrth Gefn yng Nghaerdydd. <ref>{{Cite web|title=Welcome to Wales Supporting and investing in our Armed Forces Community in Wales|url=https://gov.wales/sites/default/files/publications/2020-06/welcome-to-wales.pdf|publisher=Welsh Government}}</ref>

O’r lluoedd arfog, y Fyddin sydd â’r presenoldeb mwyaf yng Nghymru, gyda dros 1,400 o bersonél. Mae 3,230 o bersonél milwrol a sifil wedi eu lleoli yng Nghymru. Roedd hefyd dros 60 o sefydliadau a chanolfannau'r [[Y Weinyddiaeth Amddiffyn (DU)|Weinyddiaeth Amddiffyn]] ; gan gynnwys canolfannau wrth gefn a chyfleusterau hyfforddi.

Yng nghyfrifiad 2021, dywedodd tua 115,000 o bobl yng Nghymru eu bod wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog yn flaenorol, sef tua 4.5% o drigolion arferol Cymru a oedd yn 16 oed neu’n hŷn.<ref name=":3">{{Cite web|title=UK Armed Forces veterans in Wales (Census 2021)|url=https://gov.wales/uk-armed-forces-veterans-wales-census-2021-html|access-date=2022-11-19|website=GOV.WALES|language=en}}</ref>

== Presenoldeb ==
[[Delwedd:Soldier_Returning_from_Afghanistan_is_Greeted_by_his_Son_MOD_45152382.jpg|bawd|237x237px|Milwr Cymreig yn dychwelyd adref (2il Fataliwn,Y Cymry Brenhinol)]]
Yn 2018, roedd 3,280 o bersonél milwrol a sifil wedi’u lleoli yng Nghymru yn cynnwys 2,210 o bersonél milwrol a 1080 o staff sifil.<ref>{{Cite web|title=Location of UK regular service and civilian personnel quarterly statistics: 2017|url=https://www.gov.uk/government/statistics/location-of-uk-regular-service-and-civilian-personnel-quarterly-statistics-2017|access-date=2022-12-14|website=GOV.UK|language=en}}</ref> O’r lluoedd arfog, y Fyddin sydd â’r presenoldeb mwyaf yng Nghymru, gyda dros 1,400 o bersonél yn gweithio yno. O 2019 ymlaen, roedd 3,230 o bersonél milwrol a sifil wedi’u lleoli yng Nghymru. Roedd hefyd dros 60 o sefydliadau a chanolfannau'r [[Y Weinyddiaeth Amddiffyn (DU)|Weinyddiaeth Amddiffyn]] ; gan gynnwys canolfannau wrth gefn a chyfleusterau hyfforddi.<ref name="Zubova3">{{Cite web|last=Zubova|first=Xenia|title=How Welsh is the British Army?|url=https://www.forces.net/heritage/history/how-welsh-british-army|access-date=2022-04-26|website=Forces Network|language=en}}</ref> <ref name=":4">{{Cite web|title=Wales’s contribution to the UK armed forces|url=https://commonslibrary.parliament.uk/research-briefings/cdp-2020-0033/}}</ref>

=== Penaethiaid ===
Ym mis Mawrth 2023, y penaethiaid milwrol Cymreig oedd:

* Pennaeth y fyddin yng Nghymru, Cadlywydd Brigâd 160ain (Gymreig): Brigadydd Nick Thomas
* Uwch Swyddog Llynges Cymru: Brigadydd Jock Fraser
* Swyddog Awyr Cymru: Comodor Awyr Adrian Williams
* Comisiynydd Cyn-filwyr Cymru: James Phillips<ref>{{Cite web|url=https://www.gov.wales/sites/default/files/publications/2024-03/minutes-22-3-23.pdf|title=EXPERT GROUP ON THE NEEDS OF THE ARMED FORCES COMMUNITY IN WALES}}</ref>

(Cyn benaethiaid y fyddin yng Nghymru: Andrew Dawes yn 2021-22<ref>{{Cite web|title=Cymru i elwa o gynlluniau trawsnewidiol radical y Fyddin|url=https://www.gov.uk/government/news/wales-to-benefit-from-armys-radical-transformation.cy|website=GOV.UK|access-date=2024-11-10|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=ERS Silver and Armed Forces in Wales Awards celebrate success|url=https://www.gov.uk/government/news/ers-silver-and-armed-forces-in-wales-awards-celebrate-success|access-date=2022-04-27|website=GOV.UK|language=en}}</ref>; Alan Richmond yn 2016-2020<ref>{{Cite web|title=Alan Richmond|url=https://theveteran.uk/advisory-board/alan-richmond/|website=TheVeteran.UK|access-date=2024-11-10|language=en-GB}}</ref>, Martyn Gamble 2014-2016<ref>{{Cite web|url=https://www.brecon-radnor.co.uk/news/brigadier-alan-richmond-reaches-the-top-in-brecon-78877|title=Brigadier Alan Richmond reaches the top in Brecon}}</ref>, Philip Napier 2012-2014<ref>{{Cite web|title=Family history and a sense of service drives the head of the army in Wales, Brigadier Philip Napier|url=https://www.walesonline.co.uk/news/wales-news/family-history-sense-service-drives-2030805|website=Wales Online|date=2012-05-15|access-date=2024-11-10|language=en|first=Darren|last=Devine}}</ref>.)

== Gwariant ==
{{Gweler hefyd|Economi Cymru|Gwledydd Ewrop yn ôl gwariant milwrol}}
Gwariodd lywodraeth y Deyrnas Unedig y canlynol ar amddiffyn yng Nghymru (prisoedd presennol); £768m yn 2013/14, £927m yn 2014/15, £874m yn 2015/16, £946m yn 2016/17, £960m yn 2017/18 a £1,086m yn 2018/19, £909m yn 2019/20, £866m yn 2020/21 a £744m yn 2021/22.<ref name=":5">{{Cite web|title=MOD regional expenditure with UK industry and supported employment: 2021/22|url=https://www.gov.uk/government/statistics/mod-regional-expenditure-with-uk-industry-and-supported-employment-202122|website=GOV.UK|date=2023-08-03|access-date=2023-10-27|language=en}}</ref>

Er hyn, dyrannwyd wariant llawer mwy ar gostau amddiffyn i Gymru na wariwyd yng Nghymru ei hun; £1,750m yn 2013/14, £1,755m yn 2014/15, £1,743m yn 2015/16, £1,760m yn 2016/17, £1,830m yn 2017/18 a £1,901m yn 2018/19. Cododd hyn i £1,995m yn 2019/20, £2,093m yn 2020/21 a £2,252m yn 2021/22.<ref name=":6">{{Cite web|title=Country and regional public sector finances expenditure tables - Office for National Statistics|url=https://www.ons.gov.uk/economy/governmentpublicsectorandtaxes/publicsectorfinance/datasets/countryandregionalpublicsectorfinancesexpendituretables|website=www.ons.gov.uk|access-date=2023-10-27}}</ref>
{| class="wikitable"
|+
!Blwyddyn
!Gwariant yng Nghymru (prisoedd presennol)<ref name=":5" />
!Gwariant a ddyranwyd i Gymru<ref name=":6" />
!Gwahaniaeth
|-
|2013/14
|£768m
|£1,750m
|£982m
|-
|2014/15
|£927m
|£1,755m
|£828m
|-
|2015/16
|£874m
|£1,743m
|£869m
|-
|2016/17
|£946m
|£1,760m
|£814m
|-
|2017/18
|£960m
|£1,830m
|£870m
|-
|2018/19
|£1,086m
|£1,901m
|£815m
|-
|2019/20
|£909m
|£1,995m
|£1,086m
|-
|2020/21
|£866m
|£2,093m
|£1,227m
|-
|2021/22
|£744m
|£2,252m
|£1,508
|}

== Y Fyddin yng Nghymru ==
[[Delwedd:160th_(Wales)_Brigade_Modern.svg|bawd|133x133px|Arwydd ffurfio Brigâd 160 (Cymru).]]
[[Delwedd:203_fd_hosp200.png|bawd|131x131px|203 (Cymreig) logo Ysbyty Maes.]]

=== Brigâd Gymreig ===
Sefydlwyd y Frigâd Gymreig yn 1908, a gwasanaethodd yn y ddau Ryfel Byd fel rhan o'r 53ain Adran Troedfilwyr (Cymreig). Mae Brigâd Cymru yn gyfrifol am weithrediadau maes yn hytrach na gweithrediadau catrodol. Mae'r frigâd hefyd yn adnabyddus am Exercise Cambrian Patrol. Pencadlys y frigâd yw'r Brigâd 16ain sy’n gyfrifol am gyflawni Gweithrediadau’r DU yng Nghymru.<ref name="Zubova3" />

Wedi'i lleoli yng Nghymru, o fewn y Frigâd:

* Bataliwn 1af Y Reifflau

* 3ydd Bataliwn [[y Cymry Brenhinol]]

* 14 Catrawd Arwyddion (Rhyfela Electronig)

* 104 Catrawd y Magnelwyr Brenhinol

* 157 (Cymraeg) Catrawd RLC

* 203 Ysbyty Maes

* Ysgol Frwydr Troedfilwyr

* Peirianwyr Brenhinol Sir Fynwy

* UOTCC Cymru <ref>{{Cite web|title=HQ 160th (Welsh) Brigade|url=https://www.army.mod.uk/who-we-are/formations-divisions-brigades/regional-command/hq-160th-welsh-brigade/|access-date=2022-04-26|website=www.army.mod.uk|language=en-GB}}</ref>

==== Ymarfer Patrol Cambrian ====
Trefnir a chynhelir Ymarfer Patrol Cambrian gan Bencadlys y 160fed Brigâd (Gymreig), a leolir yn Aberhonddu. Yn wreiddiol cynlluniwyd yr ymarfer gan grŵp o filwyr y Fyddin Diriogaethol Gymreig fel digwyddiad hyfforddi penwythnos gan gynnwys gorymdaith hir dros Fynyddoedd Cambria, gan orffen gyda gêm saethu ar faes hyfforddi Pontsenni .

Mae Patrol Cambrian wedi’i gynnal yn flynyddol ers 1959, gan ddatblygu cydnabyddiaeth fyd-eang fel prawf patrolio caletaf [[Sefydliad Cytundeb Gogledd yr Iwerydd|NATO]] . Mae timau byddin rheolaidd, byddin wrth gefn a Corfflu Hyfforddi Phrifysgolion (UOTC) bellach yn cymryd rhan, yn ogystal ag 20 o batrolau yn cynrychioli byddinoedd rhyngwladol. Mae'r ymarfer yn cael ei hystyried fel un unigryw ac o safon fyd-eang. Dyma hefyd yr ymarfer fwyaf o'r math hwn o ymarfer corff. Rhaid i rai ymgeiswyr tramor ennill eu cystadleuaeth ddomestig er mwyn ennill lle ar y patrôl. <ref>{{Cite web|title=Exercise Cambrian Patrol back on track after two-year hiatus|url=https://www.army.mod.uk/news-and-events/news/2021/10/exercise-cambrian-patrol-back-on-track/|access-date=2022-05-02|website=www.army.mod.uk|language=en-GB}}</ref>

=== Cymry Brenhinol ===
''Arwyddair: Gwell Angau na Chwilydd <ref>{{Cite web|title=Royal Welsh|url=https://www.army.mod.uk/who-we-are/corps-regiments-and-units/infantry/royal-welsh/|access-date=2022-04-26|website=www.army.mod.uk|language=en-GB}}</ref>''

Catrawd fawr o troedfilwyr (''infantry'') yw’r [[Y Cymry Brenhinol|Cymry Brenhinol]] a ffurfiwyd ar Ddydd Gŵyl Dewi 2006 drwy uno Catrawd Frenhinol Cymru (24/41ain Troed) a’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Roedd y gatrawd yn cynnwys dwy fataliwn, un troedfilwyr arfog ac un troedfilwyr ysgafn, yn ogystal â bataliwn wrth gefn. Mae gan y gatrawd fasgot gafr enwog, y cyfeirir ato weithiau fel milwr. Ym mis Ebrill 2014, unwyd yr 2il Fataliwn yn y Bataliwn 1af i ffurfio bataliwn milwyr arfog sengl. Mae'r 3ydd Bataliwn bellach yn gwasanaethu fel troedfilwyr ysgafn yn y Fyddin Wrth Gefn.<ref name=":1">{{Cite web|title=The Royal Welsh {{!}} National Army Museum|url=https://www.nam.ac.uk/explore/royal-welsh|access-date=2022-04-26|website=www.nam.ac.uk|language=en}}</ref>
[[Delwedd:1_Royal_Welsh_Take_up_Positions_in_Afghanistan_MOD_45151383.jpg|bawd|243x243px|Milwyr o'r Llu Rhagchwilio Symudedd o Fataliwn 1af y Cymry Brenhinol yn cymryd safle amddiffynnol i'r gogledd o Patrol Base Wahid, Nad-E' Ali, Helmand yn ystod patrôl.]]

==== Lleoliadau ====
Mae pob rhan o'r catrawf heblaw'r bataliwn cyntaf wedi'u lleoli yng Nghymru

* Bataliwn 1af Y Cymry Brenhinol (1 R CYMRAEG) - Tidworth (Lloegr)
* 3ydd Bataliwn y Cymry Brenhinol (3 R CYMRAEG) - Caerdydd
* RHQ Y Cymry Brenhinol (Caerdydd) - Caerdydd
* Cwmni B (3 R CYMRAEG) - Abertawe
* B Detachment Cwmni - Aberystwyth
* Cwmni C (3 R CYMREIG) - Pontypridd
* C Detachment Cwmni - Merthyr Tudful
* Cwmni D (3 R CYMREIG) - Clwyd
* D Detachment Cwmni - Wrecsam
* Cwmni Pencadlys (3 R CYMREIG)  - Caerdydd
* Band Catrodol a Chorfflu Drymiau'r Cymry Brenhinol - Caerdydd

==== Llefydd y mae milwyr wedi eu hanfon iddynt ====

* Ebrill 2006: Anfonwyd y Bataliwn 1af ( [[Bataliwn]] ) i Gyprus.

* Hydref 2007-Ebrill 2008: Anfonwyd Bataliwn 1af  i Afghanistan.

* Hydref 2009–Ebrill 2012: Anfonwyd bataliwn 1af i Afghanistan ar gyfer teithiau gweithredol.

* Mai 2007 – Tachwedd 2007: Anfonwyd yr 2il Bataliwn i Irac yn ystod Ymgyrch Telic.

* Rhwng 2009 a 2011: anfonodd yr 2il Bataliwn gwmnïau unigol i [[Helmand]] yn Afghanistan <ref name=":1" />

Ers 2011, mae’r Bataliwn Troedfilwyr Arfog wedi’i ddefnyddio mewn gweithrediadau ac ymarferion hyfforddi yn: Somalia, Estonia, yr Wcráin, yr Almaen, Kenya, Canada a’r Unol Daleithiau. <ref name=":1" />

=== Y Marchfilwyr Cymreig ===
[[Delwedd:WELSH_CAVALRY_EYES_AND_EARS_OF_NATO_MOD_45166150.jpg|bawd|241x241px|Milwr y Marchfilwyr Cymreig gyda Gwn Peiriant Grenâd 40mm yng Ngwlad Pwyl fel rhan o Bresenoldeb Ymlaen Gwell gan NATO.]]
Marchfilwyr Ysgafn yw catrawd y Marchfilwyr Cymreig ''(Welsh Guards)''. Fe'i sefydlwyd ym 1685, ac fe'i disgrifiwyd fel un sydd â hanes nodedig o dros 300 mlynedd. Y [[Gwarchodlu Dragŵn 1af Y Frenhines|Gwarchodlu 1af Dragŵn y Frenhines]] yw Catrawd Marchfilwyr Cymru a siroedd y gororau, ac fe'i gelwir yn gyffredin Y Marchfilwyr Cymreig; ar hyn o bryd mae wedi'i leoli ym Marics Robertson, Norfolk. Mae'r gatrawd yn arbenigo mewn rhagchwilio ac yn ymladd yn erbyn lluoedd y gelyn am wybodaeth am y gelyn a'r amgylchedd. Mae Marchfilwyr Cymru yn defnyddio cerbydau symudedd uchel Jackal 2 ac maent hefyd yn symud ar droed, gan wneud y gatrawd yn amlbwrpasol iawn ac yn addasadwy i amgylcheddau amrywiol. Mae milwyr a swyddogion yn y marchfilwyr hefyd yn hyfforddi personél milwrol tramor.<ref name=":0">{{Cite web|title=1st The Queen's Dragoon Guards|url=https://www.army.mod.uk/who-we-are/corps-regiments-and-units/royal-armoured-corps/1st-the-queens-dragoon-guards/|access-date=2022-04-26|website=www.army.mod.uk|language=en-GB}}</ref>

Ar 9 Rhagfyr 2021, cyhoeddwyd y byddai Marchfilwyr Cymreig yn symud o Windsor yn Lloegr i Farics ar ei newydd wedd yng Nghaerwent, ger Casnewydd yng Nghymru yn 2028.<ref>{{Cite web|title=Cymru i elwa o gynlluniau trawsnewidiol radical y Fyddin|url=https://www.gov.uk/government/news/wales-to-benefit-from-armys-radical-transformation.cy|website=GOV.UK|access-date=2024-11-11|language=en}}</ref>

==== Gosodiadau ====

* 1991 Torrodd y Marchfilwyr  llinell amddiffynnol Irac yn Rhyfel y Gwlff

* 2003-7 Tair taith weithredol yn Irac

* 2008-14 Tair taith weithredol yn Afghanistan

* 2018-19 Dwy daith o amgylch Operation Cabrit yng Ngwlad Pwyl <ref name=":0" />

[[Delwedd:Welsh_Guards_(4208020613).jpg|bawd|242x242px|Y Gwarchodlu Cymreig yn Lashkar Gar, Helmand.]]

=== Gwarchodlu Cymreig ===
Ffurfiwyd [[y Gwarchodlu Cymreig]] ym 1915 ac maent wedi cymryd rhan ym mron pob ymgyrch gan fyddin Prydain ers Rhyfel Byd I. Mae'r Gwarchodlu Cymreig yn Droedfilwyr Rôl Ysgafn, fel llu ymosodol symudol ac ystwyth. Mae gan y Gwarchodlu Cymreig hefyd ran seremonïol mewn seremonïau ac adeiladau Seisnig amlwg. Mae'r Gwarchodlu Cymreig yn arbennig o enwog am eu tiwnigau coch a'u hetiau croen eirth. <ref name=":2">{{Cite web|title=Welsh Guards|url=https://www.army.mod.uk/who-we-are/corps-regiments-and-units/infantry/welsh-guards/|access-date=2022-04-26|website=www.army.mod.uk|language=en-GB}}</ref>

Maent wedi'u lleoliad yn Windsor (Baracs Combemere) a'u pencadlys yn Llundain (Baracs Wellington).<ref>{{Cite web|url=https://www.army.mod.uk/learn-and-explore/about-the-army/corps-regiments-and-units/infantry/welsh-guards/|title=THE WELSH GUARDS}}</ref>

==== Gosodiadau ====

* Bataliwn 1af yn cael ei anfon i Ryfel y Falklands gan ennill anrhydeddau brwydr.

* Bataliwn 1af yn chwarae rhan flaenllaw yn Ymgyrch Panchai Palang yn Afghanistan. <ref name=":2" />

== Awyrlu Brenhinol yng Nghymru ==
[[Delwedd:RAF_Valley_31_8_11_(6100624293).jpg|bawd|RAF Hawk T-2 ZK032 yn RAF y Fali.]]

=== RAF y Fali ===
Mae [[RAF y Fali]] yn orsaf Awyrlu Brenhinol ar Ynys [[Ynys Môn|Môn]], Cymru, a ddefnyddir hefyd fel Maes Awyr Môn.  Mae'n darparu hyfforddiant jet cyflym Sylfaenol ac Uwch gan ddefnyddio'r Texan T1 a'r Hawk T2 ac yn darparu hyfforddiant mynydd a morwrol i griw awyr sy'n defnyddio hofrennydd Jupiter T1 .

=== MOD Sain Tathan ===
Mae MOD Sain Tathan yn safle mawr sy'n berchen i'r [[Y Weinyddiaeth Amddiffyn (DU)|Weinyddiaeth Amddiffyn]] ym [[Bro Morgannwg|Mro Morgannwg]]. Mae technegwyr peirianneg daear yr RAF (nid awyrennau) yn cael eu hyfforddi yma.

Mae MOD Saint Athan yn ganolfan ar gyfer Ysgol Hyfforddiant Technegol Rhif 4, sy'n darparu hyfforddiant i bersonél o dair cangen y lluoedd arfog yn ogystal â staff sifil y Weinyddiaeth Amddiffyn. Saint Athan hefyd yw sylfaen Sgwadron Awyr Prifysgol Cymru. <ref>{{Cite web|title=Royal Air Force|url=https://www.raf.mod.uk/|access-date=2022-04-26|website=Royal Air Force|language=en-gb}}</ref>

== Y llynges frenhinol yng Nghymru ==
=== HMS ''Cambria'' ===
HMS ''Cambria'' yw uned arweiniol y Llynges Frenhinol Wrth Gefn yng Nghymru. Fe'i lleolir yn [[Sili]] ger prifddinas Cymru, [[Caerdydd]].

[[Delwedd:HMS_Cambria.png|bawd|Canolfan HMS Cambria, Caerdydd]]

Sefydlwyd HMS ''Cambria'' fel uned Gwarchodfa'r Llynges Frenhinol ar gyfer De Cymru ym mis Gorffennaf 1947 ac yn wreiddiol roedd yn yn Nociau Caerdydd . Arhosodd ''Cambria'' yng Nghaerdydd tan 1980, pan arweiniodd y gwaith o ailddatblygu'r dociau yno at symud i'r hen lety parau priod yn [[Sili|Sili, Bro Morgannwg]] . Rhoddwyd Rhyddid y Fro i'r uned yn 2012, ond roedd i fod i symud i Fae Caerdydd yn ystod 2020. <ref>{{Cite news|date=18 Ionawr 2020|title=Welsh Royal Naval Reservists bid farewell to Barry with parade ahead of Cardiff Bay move|language=en|work=ITV News|url=https://www.itv.com/news/wales/2020-01-18/welsh-royal-naval-reservists-bid-farewell-to-barry-with-parade-ahead-of-cardiff-bay-move/|access-date=20 Ionawr 2020}}</ref>

Dros y blynyddoedd bu ''Cambria'', fel llawer o unedau RNR eraill, yn gweithredu nifer o longau morio; mwyngloddiwr (''minesweeper'') – tendr cyntaf yr uned – ym 1954 gan y mwyngloddiwr ''Brereton'', a ildiodd yn ei dro i ''Crichton'' (1961–76); ailenwyd bob un o'r rhain yn HMS ''Dewi Sant''. Ym 1978 prynodd yr uned dreilliwr (''trawler'') wedi'i drosi, a ailenwyd eto yn ''Dewi Sant'' . Prynwyd y llong olaf ym 1984, sef peiriant mwyngolddio newydd ''Waveney'', na chafodd ei hailenwi. Arhosodd ''Waveney'' gyda HMS ''Cambria'' tan 1994, pan arweiniodd ad-drefnu’r RNR at roi’r gorau i dendrau morio. <ref>J.D. Davies, ''Britannia's Dragon: A Naval History of Wales'' (Llundain: History Press, 2013)</ref>

=== HMS ''Dragon'' ===
[[Delwedd:Royal_Navy_Type_45_Destroyer_HMS_Dragon_MOD_45153123.jpg|bawd|Dinistriwr Math 45 HMS ''Dragon'' yn y Sianel gyda draig goch Gymreig ar ei bwa]]

HMS ''Dragon'' (D35) yw pedwaredd llong o'r math [[Llong ddistryw|dinistriwyr]] amddiffyn awyr dosbarth Math 45 a adeiladwyd ar gyfer y [[Y Llynges Frenhinol|Llynges Frenhinol]] . Cafodd ei lansio ym mis Tachwedd 2008 a'i chomisiynu ar 20 Ebrill 2012.<ref>{{Cite web|date=2012-03-12|title=Dragon shows a flare for action during weapons trials in the Channel|url=http://www.royalnavy.mod.uk/News-and-Events/Latest-News/2012/March/12/120312-Dragon-Flare|access-date=2012-03-15|publisher=Royal Navy}}</ref> Lleolir y llong ryfel yn Portsmouth ac mae ganddi hefyd gysylltiadau â [[Caerdydd|Chaerdydd]], Cymru.<ref>{{Cite web|date=2007-05-24|title=Navy destroyer linked to Cardiff|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/wales/6686029.stm|access-date=2008-03-09|publisher=[[BBC News]]}}</ref> Ariannwyd y dreigiau coch gwreiddiol ar fwâu'r llong yn breifat a chawsant eu symud yn ystod y gwaith adnewyddu. Cafwyd ymateb a chefnogaeth ar unwaith i apêl gan y llong i’w chefnogwyr yng Nghaerdydd a Chymdeithas Llongau Rhyfel Prydain (BWA), sydd â’i phencadlys yng Nghymru, ac ailgyflwynwyd y dreigiau Cymreig i fwâu’r llong.<ref>{{Cite web|last=Flynn|first=Jessica|date=2016-05-18|title=Dragons make a return to the bows of Cardiff's warship|url=http://www.walesonline.co.uk/news/local-news/welsh-dragon-returns-bows-cardiff-11351214|access-date=2022-04-27|website=WalesOnline|language=en}}</ref>

== Hyfforddiant lluoedd arbennig ==
[[Delwedd:Pen_y_Fan_from_Cribyn.jpg|bawd|[[Pen y Fan]] o Gribyn.]]

=== Detholiad Gwasanaeth Awyr Arbennig ===
Mae’r dewis ar gyfer y [[Y Gwasanaeth Awyr Arbennig|Gwasanaeth Awyr Arbennig]] (SAS) yn digwydd yng Nghymru, yn benodol [[Pontsenni]] a [[Bannau Brycheiniog]], mae’r dethol yn para am bum wythnos ac fel arfer yn dechrau gyda thua 200 o ymgeiswyr posibl. <ref name="ry17">Ryan, p.17</ref>

Mae ymgeiswyr yn cwblhau Prawf Ffitrwydd Personol (PFT) ar ôl cyrraedd, <ref>{{Cite web|title=PT booklet (PDF format)|url=http://www.army.mod.uk/documents/general/ptbooklet.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20091210103733/http://www.army.mod.uk/documents/general/ptbooklet.pdf|archivedate=10 December 2009|access-date=4 June 2010|publisher=[[Ministry of Defence (United Kingdom)]]}}</ref> sy'n cynnwys gorymdaith traws gwlad yn erbyn y cloc, gan gynyddu'r pellter bob dydd; daw hyn i ben gyda phrawf dygnwch a elwir yn Dygnwch, lle mae ymgeiswyr yn gorymdeithio {{Convert|40|mi}} gydag offer llawn cyn dringo i fyny ac i lawr mynydd [[Pen y Fan]] (886 m; 2,907&nbsp;ft) mewn 20 awr. <ref name="ry17" />

== Canolfannau milwrol ==
Yn 2018, mynegodd Ysgrifennydd Cabinet Llywodraeth Cymru dros Lywodraeth Leol a Gwariant Cyhoeddus, [[Alun Davies]] ei bryderon ynghylch cynlluniau’r Weinyddiaeth Amddiffyn ar gyfer y posibilrwydd o gau canolfannau’r fyddin yng Nghymru, gan ychwanegu “Mae Hunaniaeth Gymreig o fewn y Lluoedd Arfog yn rhan hanfodol o’n hunaniaeth genedlaethol. Mae’n hollbwysig i ddyfodol ein Hundeb bod ein Lluoedd Arfog wedi’u lleoli ym mhob rhan o’r DU a bod ein holl genhedloedd yn gallu chwarae eu rhan i amddiffyn y DU a bod ein holl genhedloedd yn cael eu cynrychioli yn y penderfyniadau dros ganolfannau. a strategaeth ystadau ehangach y Weinyddiaeth Amddiffyn." <ref>{{Cite web|title=Written Statement: Defence Estate and Military Presence in Wales (10 December 2018)|url=https://gov.wales/written-statement-defence-estate-and-military-presence-wales|access-date=2022-12-14|website=GOV.WALES|language=en}}</ref>

Yn 2019 cafodd llywodraeth y DU ei beirniadu am ei bwriad i gau Barics Cawdor, yn Sir Benfro i’w gau yn 2024 ac Aberhonddu yn 2027. Roedd ASau Cymreig ar y pwyllgor Materion Cymreig yn San Steffan yn bryderus am yr effaith negyddol posib ar gymunedau lleol yng Nghymru. <ref>{{Cite news|date=2019-11-04|title=Closure of Brecon and Cawdor military bases criticised by MPs|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/uk-wales-politics-50291757|access-date=2022-12-14}}</ref> Dywedodd y Pwyllgor Materion Cymreig ym mis Tachwedd 2019, “Dylai Llywodraeth y DU sicrhau bod gan Gymru gyfran deg o bresenoldeb milwrol, yn fras yn gymesur â’i phoblogaeth. Dylai roi sicrwydd ynghylch unrhyw newidiadau arfaethedig i leoliad unedau a lleihau’r effaith ar economi Cymru a chymunedau lleol.” <ref name=":4" />

Ym mis Tachwedd 2021, gwnaeth llywodraeth y DU dro pedol gan ddweud y bydd Barics Aberhonddu yn parhau fel prif bencadlys y Fyddin yng Nghymru. Cyhoeddwyd hefyd y byddai sylfaen cronfeydd wrth gefn Wrecsam yn cael ei ehangu fel rhan o raglen Future Soldier Llywodraeth y DU gwerth £8.6bn. Ar y llaw arall, byddai Barics Cawdor yn Sir Benfro yn dal i gau, ond byddai hyn yn cael ei ohirio tan 2028. Dywedodd Pennaeth y Fyddin yng Nghymru, y Brigadydd Andrew Dawes “Byddwn yn croesawu’r Marchfilwyr Cymreig (Queen’s Dragoon Guards) ac uned milwyr traed ychwanegol i farics pwrpasol newydd yn Ne Cymru yn ogystal ag is-uned newydd o 3 Royal. Cymraeg yn Wrecsam." Dywedodd llywodraeth y DU y bydd milwyr troed o Gymru "yn parhau i fod wrth galon gallu ymladd rhyfel y Fyddin gyda Bataliwn 1af, Y Cymry Brenhinol yn derbyn Cludwr Personél Arfog newydd y Fyddin, Bocsiwr". <ref>{{Cite news|date=2021-11-25|title=Army's Brecon Beacons base saved in Wales troops move|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/uk-wales-59420800|access-date=2022-12-14}}</ref>

Cyhoeddodd Ysgrifennydd Amddiffyn y DU, Ben Wallace, ym mis Rhagfyr 2021 y bydd y Marchfilwyr Cymreig (Gwarchodlu Dragŵn y Frenhines) sy’n recriwtio’n bennaf o Gymru, yn symud i Farics [[Caer-went|Caerwent]] wedi’i adnewyddu o 2028. <ref>{{Cite web|title=Wales to benefit from Army’s radical transformation|url=https://www.gov.uk/government/news/wales-to-benefit-from-armys-radical-transformation|access-date=2022-12-14|website=GOV.UK|language=en}}</ref>

Dywedodd [[Prif Weinidog Cymru]], [[Mark Drakeford]] wrth y [[Senedd Cymru|Senedd]] ym mis Hydref 2021 fod Cymru’n cyfrannu bron ddwywaith ei chyfran o’r boblogaeth o bersonél y lluoedd arfog “ond eto mae gennym ni hanner ein cyfran o’r boblogaeth o ran strategaeth sylfaenu’r lluoedd arfog.” Dywedodd Drakeford, er bod gan Gymru 5% o boblogaeth y DU, mae’r wlad yn darparu 9% o bersonél lluoedd arfog y DU ac mai dim ond 2.5% o bersonél Cymru sydd wedi’u lleoli yng Nghymru. <ref>{{Cite web|date=2021-10-05|title=Mark Drakeford calls for more Welsh troops to be based in Wales|url=https://nation.cymru/news/mark-drakeford-calls-for-more-welsh-troops-to-be-based-in-wales/|access-date=2022-12-14|website=Nation.Cymru|language=en-GB}}</ref>

== Cyn-filwyr ==
Yng nghyfrifiad 2021, dywedodd tua 115,000 o bobl yng Nghymru eu bod wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog yn flaenorol, sef tua 4.5% o drigolion arferol Cymru a oedd yn 16 oed neu’n hŷn. Mae hyn yn nifer uwch o gyn-filwyr nag sydd yn Lloegr (3.8%). O blith cyn-filwyr Cymru, mae 76.3% (88,000 o bobl) wedi gwasanaethu yn y lluoedd arferol, 19.3% (22,000 o bobl) wedi gwasanaethu yn y lluoedd wrth gefn, a 4.5% (5,000 o bobl) wedi gwasanaethu yn y ddau. O gartrefi Cymru, roedd gan 8.1% un neu fwy o bobl a oedd wedi gwasanaethu yn y fyddin. Mae hyn hefyd yn uwch nag yn Lloegr ar 7.0%. <ref name=":3" />

Y Cyrnol James Phillips yw Comisiynydd Cyn-filwyr cyntaf Cymru, sy’n gweithio i wella cymorth i gyn-filwyr yng Nghymru a chraffu ar bolisi’r llywodraeth ar gyfer cyn-filwyr yn ogystal â darparu cyngor i’r llywodraeth. <ref>{{Cite web|title=Colonel James Phillips made first Wales Veterans’ Commissioner|url=https://www.gov.uk/government/news/colonel-james-phillips-made-first-wales-veterans-commissioner|access-date=2022-12-14|website=GOV.UK|language=en}}</ref>

Mae Gwobr Cyn-filwyr Cymru yn wobrau blynyddol sy’n cael eu cynnal mewn cydweithrediad ag Elusen Milwyr ABF i gydnabod cyflawniadau Milwyr Wrth Gefn Cymreig, cwmnïau a chyflogwyr sy’n cefnogi cymuned y Lluoedd Arfog yng Nghymru. <ref>{{Cite web|title=The Welsh Veterans Awards 2022|url=https://www.rctcbc.gov.uk/EN/Newsroom/PressReleases/2022/June/TheWelshVeteransAwards2022.aspx|access-date=2022-12-14|website=www.rctcbc.gov.uk}}</ref>

== Polisïau Llywodraeth Cymru ==
Mae gan bersonél y lluoedd arfog a chyn-filwyr yng Nghymru fynediad am ddim i ganolfannau hamdden a phyllau sy’n cymryd rhan, gan ddefnyddio eu cerdyn braint amddiffyn. <ref>{{Cite web|title=Free swimming in Wales for the armed forces|url=https://gov.wales/free-swimming-wales-armed-forces|access-date=2022-12-14|website=GOV.WALES|language=en}}</ref>

Mae pob un o’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru wedi arwyddo Cyfamod y Lluoedd Arfog ac mae pob awdurdod wedi penodi Hyrwyddwr y Lluoedd Arfog. Mae [[Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru]] (CLlLC) yn goruchwylio’r Cyfamod mewn ardaloedd awdurdodau lleol ac yn rheoli sefydliadau fel SSCE Cymru sy’n cefnogi plant personél milwrol mewn addysg. Mae [[Llywodraeth Cymru|Llywodraeth Cymru yn]] ariannu GIG Cymru i Gyn-filwyr a Rhwydwaith Trawma Cyn-filwyr Cymru ac yn cynnal cynllun Lle Gwych i Weithio i Gyn-filwyr i gefnogi cyn-filwyr i gael cyflogaeth yn y gwasanaeth sifil. Mae llywodraeth Cymru hefyd yn cefnogi saith Swyddog Cyswllt y Lluoedd Arfog (AFLO) rhanbarthol ac yn rhedeg gwasanaeth cynghori o’r enw Canllaw Ailsefydlu Cymru. Mae Llywodraeth Cymru yn cael cyngor gan y Grŵp Arbenigol ar Anghenion Cymuned y Lluoedd Arfog yng Nghymru ac yn llunio adroddiad blynyddol ar weithredu’r cyfamod yng Nghymru. <ref>{{Cite web|title=Support for the Armed Forces community|url=https://research.senedd.wales/research-articles/support-for-the-armed-forces-community/|access-date=2022-12-14|website=research.senedd.wales|language=en-GB}}</ref>

== Cynigion ar gyfer lluoedd amddiffyn Cymru ==
Mae llyfr "Independence in Your Pocket" YesCymru hefyd wedi awgrymu 'Lluoedd Amddiffyn Cymreig' ar hyd y model Gwyddelig fel opsiwn posib. Mae'n debygol o fod ag un strwythur gorchymyn a bydd yn cynnwys byddin, llynges a gwasanaethau yn yr awyr sy'n canolbwyntio ar heddluoedd tir. Gallai’r gwasanaethau hyn gael eu cefnogi gan filwyr wrth gefn, ac mae ‘Lluoedd Amddiffyn Cymru’ yn debygol o gynnwys 5,000-7,000 o staff. <ref>{{Cite book|url=https://d3n8a8pro7vhmx.cloudfront.net/yescymru/pages/17/attachments/original/1611574926/independence-in-your-pocket-jan-2021.pdf?1611574926|title=Independence in your pocket|publisher=Y Lolfa Cyf.|year=2021}}</ref>

Mae Dr Bleddyn Bowen, Darlithydd mewn Astudiaethau Amddiffyn yng Ngholeg y Brenin Llundain, wedi awgrymu ffurfio sefydliadau Diogelwch Cenedlaethol Cymreig mewn Cymru annibynnol yn ogystal â'u hamcanion cyfundrefnol. <ref name=":52">{{Cite web|date=26 October 2017|title=National security in an independent Wales: Intelligence and military considerations|url=https://nation.cymru/opinion/national-security-in-an-independent-wales-intelligence-and-military-considerations/|access-date=27 April 2022|website=Nation.Cymru|language=en-GB}}</ref> Mae ei sefydliadau arfaethedig fel a ganlyn: ''Cyngor Diogelwch Cenedlaethol Cymru'' dan arweiniad pennaeth llywodraeth/gwladwriaeth Cymru; ''Gwasanaeth Cudd-wybodaeth Cymru'' sy'n gyfrifol am wrthderfysgaeth, gwrth-ddeallusrwydd, gwrth-dwyll, troseddau trefniadol, cyswllt cudd-wybodaeth perthynol; ''Heddlu Amddiffyn Cymru'' ar gyfer plismona awyr/morwrol, amddiffyn awyr, ymateb i drychinebau, amddiffyn sifil, lluoedd arbennig; ''llu ymladd a chadw heddwch Alldeithiol Cymru sy'n'' ymwneud â chenadaethau [[Sefydliad Cytundeb Gogledd yr Iwerydd|NATO]], yr UE a'r [[Y Cenhedloedd Unedig|Cenhedloedd Unedig]] ; hyrwyddo hyfforddiant, ymarferion a phrofion ar gyfer cynghreiriaid yng Nghymru. <ref name=":52" /> Mae Dr Bowen yn awgrymu y dylai fod gan y sefydliadau hyn yr amcanion a ganlyn: cynnal economi wleidyddol fyd-eang er budd economi Cymru ac ansawdd bywyd Cymru, amddiffyn dinasyddion Cymru a hyrwyddo buddiannau Cymreig dramor, atal ac ymateb i weithgarwch tramor gelyniaethus yng Nghymru, cynnal perthnasoedd ag Ewrop gwladwriaethau a sefydliadau a'r Unol Daleithiau ac yn cyfrannu at amddiffyn a diogelwch ar y cyd cynghreiriaid.<ref name=":52" />

== Gweler hefyd ==
* [[Gwledydd Ewrop yn ôl gwariant milwrol]]

== Cyfeiriadau ==
{{cyfeiriadau}}

{{Cymru}}
[[Categori:Y lluoedd arfog yng Nghymru]]