Gweld cod am Kastus Kalinouski

{{Person
 | name             = Konstanty Kalinowski
 | image            = Konstanty Kalinowski - between 1862 and 1863.jpg
 | birth_date       = {{birth date|1838|2|2|df=yes}} 
 | death_date       = {{death date and age|1864|3|22|1838|2|2|df=y}}
 | nationality      = [[Pwyleg]], [[Lithwania|Lithwaneg]], [[Belarws]]ieg
 | parents = {{plain list|
* Szymon Kalinowski
}}
}}
'''Wincenty Konstanty Kalinowski''', a elwir hefyd yn '''Vincent Kanstancin Kalinoŭski''' ([[Belarwseg]]: Вінцэ́нт Канстанці́н Каліно́ўскі) neu '''Kastuś Kalinoŭski''' ([[Belarwsieg]]: Касту́сь Калінant); [[Lithwaneg]] ''Konstantinas Kalinauskas'' ([[2 Chwefror]] [Hen Galendr 21 Ionawr] 1838 – [[22 Mawrth]] [Hen Galendr 10 Mawrth] 1864), yn awdur, newyddiadurwr, cyfreithiwr a chwyldroadwr o'r 19g.<ref>''[[Per Anders Rudling]].'' The Rise and Fall of Belarusian Nationalism, 1906–1931. Pitt Russian East European Series. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2015. Illustrations. p. 37., {{ISBN|978-0-8229-6308-0}}</ref><ref>''Magdalena Waligorska.'' [https://www.academia.edu/27985515/Gardening_the_Nation_The_Curious_Case_of_Belarusian_Nationalism Review of Rudling, Per Anders, The Rise and Fall of Belarusian Nationalism], 1906–1931. H-Nationalism, H-Net Reviews. August, 2016.</ref><ref>''Vasil' Herasimchyk.'' [http://usp.by/2018_bookshelf/pdf/kalinoyski_legend.pdf Kanstantyn Kalinouski: Person and Legend.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210830224544/http://usp.by/2018_bookshelf/pdf/kalinoyski_legend.pdf |date=2021-08-30 }} Hrodna: YurSaPrynt, 2018. 229 pp.  [''Герасімчык, В.У.'' Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда / В. У. Герасімчык. – Гродна: ТАА «ЮрСаПрынт», 2018. – 229 с.] {{in lang|be}}</ref><ref>''Anatol' Mias'nikou.'' [https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_289527.pdf In Spite of Everything He is a Hero.] [[:be-tarask:Беларуская думка|Bielaruskaya Dumka]]. [''Анатоль Мясьнікоў.'' І ўсё ж ён герой. [[:be-tarask:Беларуская думка|Беларуская думка]]] {{in lang|be}}</ref> Ar adeg pan oedd ffiniau a hunaniaeth genedlaethol dal heb eu cadarnhau, daeth yn un o arweinwyr adfywiad cenedlaethol [[Gwlad Pwyl]], [[Lithwania]] a [[Belarws]] ac yn arweinydd Gwrthryfel mis Ionawr ar diroedd cyn [[Uchel Ddugiaeth Lithwania]] yng [[Y Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd|Nghymanwlad Pwyl-Lithwania]].

==Bywyd==
[[File:Kostuś Kalinowski.PNG|thumb|Konstanty Kalinowski, 1863]]
[[File:List Kalinoŭskaja.jpg|thumb|Dalen o "Llythyr oddi tan y Grocpren" yn [[wyddor Ladin]], Łacinka yr iaith Belarwsieg]] 
Ganwyd Konstanty Kalinowski i deulu ''[[szlachta]]'' (mân fonedd Pwylaidd) tlawd. Roedd ei dad, Szymon, yn rheolwr ar fferm a maenor Mastaŭliany ([[Belarws]] heddiw), [[Gwlad Pwyl y Gyngres]] ar y pryd. Er bod elfen o hunanlywodraeth o fewn Gwlad Pwyl y Gyngres, roedd yn ddarostyngiedig i reolaeth o fewn [[Ymerodraeth Rwsia]].

Roedd y teulu Kalinowski yn hanu o ranbarth Mazovia ([[Pwyleg]]: Mazowsze) ac yn dwyn arfbais Kalinowa. Ar ôl graddio o ysgol leol yn Świsłocz (Svislach ym Melarus bellach) ym 1855 aeth i [[Moscow]], lle dechreuodd astudio yn ysgol y gyfraith breifat. Yn fuan, symudodd i [[St Petersburg]], lle parhaodd â'i astudiaethau ym Mhrifysgol St Petersburg a chymryd rhan mewn cynllwynion a chymdeithasau diwylliannol cyfrinachol sawl myfyriwr o Wlad Pwyl. Ar ôl graddio ym 1860 dychwelodd i ardal [[Hrodna]] (Belarws gyfredol), lle parhaodd i weithio fel chwyldroadwr.

Dechreuodd hefyd gyhoeddi ''Mużyckaja prauda'' ("gwirionedd gwerinwr"), un o'r [[cyfnodolyn]]ion cyntaf yn Belarwseg (a ysgrifennwyd yn ''Łacinka'', sef y [[Wyddor Ladin]] a ddefnydir i ysgrifennu Belarwsieg, sydd, fel rheol yn cael ei hysgrifennu yn [[yr wyddor Gyrilig]]) a dau bapur newydd cudd-iaith Pwyleg arall. Yn ei waith llenyddol, tanlinellodd Kalinowski yr angen i ryddhau holl bobloedd cyn-Gymanwlad Gwlad Pwyl-Lithwania rhag meddiannaeth Rwsia ac i warchod a hyrwyddo ffydd yr [[Eglwys Gatholig Roegaidd Wcráin]] a'r iaith [[Belarwseg|Belarwsieg]]. Hyrwyddodd hefyd y syniad o actifadu gwerinwyr dros achos rhyddhad cenedlaethol, y syniad a oedd tan hynny yn cael ei ddominyddu gan y bonedd. Cyfeiriodd hefyd at draddodiadau da democratiaeth, goddefgarwch a rhyddid y [[Y Gymanwlad Bwylaidd-Lithwanaidd]], yn hytrach na gormes cenedlaethol ar ddiwylliannau a ddominyddir gan [[Ymerodraeth Rwsia|Rwsia Ymerodrol]].

Ar ôl dechrau'r Gwrthryfel ym mis Ionawr bu'n rhan o Bwyllgor cyfrinachol Lithwania yn [[Vilnius]] (''Prowincjonalny Litewski Komitet w Wilnie''). Yn fuan cafodd ei ddyrchafu'n gomisiynydd llywodraeth Gwlad Pwyl ar gyfer Voivodeship Grodno (rhanbarth Hrodna). Gwnaeth ei ysgrifau ef yn boblogaidd ymhlith y werin a'r uchelwyr, a alluogodd yr unedau pleidiol o dan ei orchymyn i dyfu'n gyflym. Oherwydd ei lwyddiannau cafodd ei ddyrchafu i reng Commissar Plenipotentiary y Llywodraeth dros Lithwania (''Komisarz Pełnomocny Rządu na Litwę''), a'i gwnaeth yn brif-bennaeth yr holl unedau pleidiol sy'n ymladd yn ardaloedd a adnebir heddiw fel Dwyrain Gwlad Pwyl, Lithwania, Belarws a'r [[Wcráin]] (ond doedd y ffiniau ddim yn bodoli nac mor eglir yn y cyfnod).

==Y misoedd diwethaf, dienyddiad a claddedigaeth==
Fodd bynnag, ar ôl llwyddiannau cychwynnol yn erbyn byddinoedd Rwseg, symudodd y Rwsiaid fyddin gref o 120,000 o ddynion i'r ardal a dechreuodd y chwyldroadwyr golli'r rhan fwyaf o'r ysgarmesoedd. O'r diwedd cafodd Kalinowski ei fradychu gan un o'i filwyr a'i drosglwyddo i'r Rwsiaid.

Cafodd ei garcharu yn [[Vilnius]], lle ysgrifennodd un o'i weithiau mwyaf nodedig - y ''Pismo z-pad szybienicy'' ("Llythyr o oddi tan y Crocpren"), credo angerddol am ei gydwladwyr. Yna cafodd ei roi ar brawf gan llys milwrol am arwain y gwrthryfel yn erbyn Rwsia a'i ddedfrydu i farwolaeth. Cafodd ei ddienyddio’n gyhoeddus ar Sgwâr Lukiškės yn Vilnius ar 22 Mawrth 1864, yn 26 oed.

Claddwyd gweddillion y gwrthryfelwr a ddienyddiwyd, ynghyd ag eraill, yn draddodiadol gan awdurdodau'r Tsariaid ar safle caer filwrol ar ben bryn Gediminas yn Vilnius. Cloddiwyd yr olion a'u hadnabod yn gadarnhaol yn 2019 ac fe'u hail-gladdwyd yn ddifrifol ym Mynwent Rasos ar 22 Tachwedd 2019.

==Dyfyniadau gan Kastousis==
* Yn ystod ail hanner 19g y daeth yr iaith frodorol Belarwsiaidd i'r amlwg fel cyfrwng symudol, a chipiodd Kalinouski ar y duedd hon pan gwynodd:

''"Yn ein gwlad ni, Gymrodyr, maen nhw'n eich dysgu chi yn yr ysgolion dim ond i ddarllen yr iaith Muscovite at y diben o'ch troi chi'n Muscovites yn llwyr. ... Fyddwch chi byth yn clywed gair mewn Pwyleg, Lithwaneg na Bielarus fel mae'r bobl eisiau."''<ref name="belarusguide.com">https://www.belarusguide.com/culture1/people/Kastus.html</ref>

* Yn ei gell yn y carchar yn Vilnius, cyn ei grogi ar 22 Mawrth 1864, ysgrifennodd Kalinouski blediad angerddol at ei bobl, yr enwog, ''Llythyr o oddi tan y Crocpren'' (''Pismo z-pad szybienicy''):

''"Derbyniwch, fy mhobl, mewn didwylledd mae fy ngeiriau olaf fel pe baent wedi eu hysgrifennu o'r byd y tu hwnt er eich lles eich hun. Nid oes mwy o hapusrwydd ar y ddaear hon, frodyr, na phe bai gan ddyn ddeallusrwydd a dysg. Dim ond wedyn y bydd yn llwyddo i fyw mewn cwnsler ac mewn digonedd a dim ond pan fydd wedi gweddïo’n iawn ar Dduw, y bydd yn haeddu’r Nefoedd, am unwaith y bydd wedi cyfoethogi ei ddeallusrwydd gyda dysgu, bydd yn datblygu ei hoffter ac yn caru ei holl berthnasau yn ddiffuant. Ond yn union fel nad yw dydd a nos yn teyrnasu gyda'i gilydd, felly hefyd nid yw gwir ddysgu yn cyd-fynd â chaethwasiaeth Mosgofitaidd [Rwsieg]. Cyn belled â bod hyn yn gorwedd arnom ni, ni fydd gennym ddim. Ni fydd unrhyw wirionedd, dim cyfoeth, na dysgu o gwbl. Byddant ond yn ein gyrru fel gwartheg nid i'n lles, ond i'n treiddiad.

''Dyma pam, fy mhobl, cyn gynted ag y byddwch chi'n dysgu bod eich brodyr o agos i Warsaw yn ymladd am wirionedd a rhyddid, peidiwch â chi aros ar ôl chwaith, ond, gan fachu beth bynnag y gallwch chi - bladur neu fwyell yn ei chyfanrwydd cenedl i ymladd dros eich hawliau dynol a chenedlaethol, dros eich ffydd, dros eich gwlad frodorol. Oherwydd dywedaf wrthych o dan y crocbren, fy mhobl, hynny yn unig - yna byddwch chi'n byw'n hapus, pan nad oes unrhyw Mosgofitiad yn aros drosoch chi."''<ref name="belarusguide.com"/>

==Gwaddol==
Gweithredai Kalinowski mewn cyfnod pan nad oedd ffiniau ac hunaniaeth cenedaethol mor glir ac y maent heddiw a phan oedd boneddigion rhannau helaeth o Lithwania a Belarws bresennol yn Bwyleg eu hiaith. Dethlir ef felly fel arwr gan y tair gwlad fodern, ond, oherwydd ei gyfraniad i ysgrifennu a dyrchafu'r iaith Belarwsieg, ceir iddo le arbennig iawn yn y genedl honno.

Yn ystod Chwyldro Belarws yn 2020, galwodd [[Sviatlana Tsikhanouskaya]] ar i bobl Belarws weithredu'n ddewr yn ysbryd Kalinowski wrth ymladd dros ddemocratiaeth a rhyddid eu gwlad yn erbyn yr unben [[Alexander Lukashenko]].<ref>https://twitter.com/Den_2042/status/1296881405947936768</ref>

==Anrhydeddu cof==
[[Delwedd:Kanstantyn Kalinoŭski stamp.jpg|thumb|Stamp Belposhta (Белпошта) hyd at 130 mlynedd ers y gwrthryfel rhyddhad cenedlaethol]]
[[Delwedd:Belarusian posrcard 2013 by Mikola Ryzhy 175 anniversary Kastus Kalinowsky.jpg|thumb|Amlen Belpost hyd at 130 mlynedd ers y gwrthryfel rhyddhad cenedlaethol]]
Enwir strydoedd ym [[Minsk]] (1963), [[Hrodna]] a dinasoedd eraill Belarws, yn ogystal â champfa № 1 yn Svislach ar ôl K. Kalinouski. Mae'r unig heneb iddo yn Belarus wedi'i godi yno.

Codwyd cofeb ar ffurf plac a chroes bren er anrhydedd iddo ar Sgwâr Lukishskaya yn Vilnius, lle crogodd dienyddwyr Rwsieg y gwrthryfelwr K. Kalinouski. Yn 2008-2009, penderfynodd bwrdeistref Vilnius ailadeiladu'r sgwâr. Cyrhaeddodd 7 prosiect rowndiau terfynol y gystadleuaeth, ond dim ond un ohonynt a ddarparodd ar gyfer gwarchod yr heneb i gyfranogwyr gwrthryfel rhyddhad cenedlaethol 1863-1864. Nid yw llywodraeth Belarwsia wedi mynegi diddordeb mewn amddiffyn yr heneb, felly roedd posibilrwydd y dylid diddymu'r heneb.<ref>http://belmy.info belmy.info</ref> Mawrth 22, 2009 yn ardal Lukishki a gynhaliwyd yn anrhydeddu cof yr arwyr gweithredu yn erbyn dymchwel y Gofeb.<ref>[http://www.nashaniva.by/index.php?c=ar&i=24778 Абарона крыжа паўстанцам] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200925183611/http://www.nashaniva.by/index.php?c=ar&i=24778 |date=2020-09-25 }} // «[[Наша Ніва]]», [[22]] сакавіка 2009 г.</ref>

Ym 1926, ailenwyd yr hen Ekaterininskaya Street ym Minsk er anrhydedd i K. Kalinouski,<ref>{{cite web | author = Бондаренко В. | last =  | first =  | authorlink =  | coauthors =  | date = 19 сакавіка 2011 | url = http://minsk-old-new.com/minsk-2910-ru.htm | title = Между двумя мировыми войнами | format =  | work = [[Мінск стары і новы]] | publisher =  | language = ru | postscript =  | access-date = 2020-08-25 | archive-date = 2012-01-21 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120121213209/http://minsk-old-new.com/minsk-2910-ru.htm | url-status = dead }}</ref> ac ym 1928 gwnaed y ffilm nodwedd "Kastus Kalinouski" yn y BSSR, a soniodd am arweinydd gwrthryfel 1863-1864.

Yn 1943, enwyd brigâd partizan [[Sofietaidd]] ar ôl Kastus Kalinouski, a oedd yn un o'r unedau mwyaf gweithgar yng nghyffiniau Grodno a [[Bialystok]].<ref>[http://arche.by/by/8/30/129/ Андрэй Вашкевіч. Як Гронскі расправіўся над Каліноўскім] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090406141935/http://arche.by/by/8/30/129/ |date=2009-04-06 }} {{Wayback|url=http://arche.by/by/8/30/129/ |date=6 June 2009}}</ref><ref>[https://partizany.by/brigade/30/ Бригада им. Кастуся Калиновского (Войцеховский Н.К.)]</ref>

Ers dechrau'r 1990au, mae datganiad K. Kalinouski "Nid y bobl i'r llywodraeth, ond y llywodraeth ar gyfer y bobl" yn cael ei osod fel epigraff ar dudalen flaen y papur newydd "Respublika".

Yn 1993, yn Vilnius, ar wal teml yr Ysbryd Glân, lle cafodd yr hen fynachlog Dominicaidd ei chadw am Kalinouski, o stryd Ignatavskay rhoddodd blac er cof am yr arweinydd gwrthryfel. Cafwyd deiseb dros gael cofeb iddo ym Minsk yn 2013.<ref>https://euroradio.fm/en/report/200-signatures-collected-konstanty-kalinowski-monument-minsk</ref>

Ar 15 Ionawr 1996 cymeradwyodd Archddyfarniad Llywydd Belarus № 26 i greu anrhydedd "Urdd Kalinouski".<ref>[http://pravo.kulichki.com/zak2007/bz53/dcm53537.htm Указ Президента Республики Беларусь от 15 января 1996 г. №26 «Об утверждении описания орденов, медалей и нагрудных знаков к почетным званиям Республики Беларусь»]</ref>

Ar 23 Tachwedd 2019 cynhaliwyd Angladd Wladol i Kalinouski ac i arweinwyr Gwrthryfel 1863-64 yn [[Vilnius]], [[Lithwania]]. Bu cyfraniad fawr gan gefnogwyr o Belarws.<ref>https://www.rferl.org/a/lithuania-holds-state-funeral-for-21-executed-in-anti-tsarist-uprising/30286875.html?utm_medium=affiliate&utm_campaign=RFE-player30286875&utm_source=cards-frame.twitter.com%2Fi%2Fcards%2Ftfw%2Fv1%2Fuc%2F1197908030307938309&utm_content=player</ref><ref>https://bnn-news.com/analysts-lithuania-gained-politically-from-funeral-of-1863-1864-uprising-commanders-207889</ref>

==Rhyfel Rwsia ar Wcráin 2022==
Yn ystod [[Goresgyniad Wcráin gan Rwsia yn 2022|Rhyfel Rwsia ar Wcráin]] yn 2022 sefydlwyd bataliwm o bobl Belarwsaidd oedd yn byw yn Wcrain i ymladd yn erbyn lluoedd [[Vladimir Putin]]. Enw'r bataliwm oedd ''[[Bataliwn Kastuś Kalinoŭski]]'' fel teyrnged i'r arwr cenedlaethol. Sefydlwyd y Bataliwn yn ystod wythnos gyntaf mis Mawrth 2022 ac roedd ganddi, yn ôl y wasg, 200 o aelodau.<ref>{{cite web|url=https://twitter.com/HannaLiubakova/status/1501571907296104456 |title=In #Ukraine, Belarusians have created a separate battalion named after Kastus Kalinouski  |publisher=@HannaLiubakova |date=2022-03-09}}</ref> 

<gallery widths="150" heights="150" caption="Cofebau" class="center">
Pomnik Konstantego Kalinowskiego w Mostowlanach 2017.jpg|Cofeb ym Mostavlyany
KalinowskiSierakowskiWilno1.jpg|Plât ar Sgwâr Lukishskaya
Вільня. Дамініканскі кляштар і касцёл Святога Духа. Дошка Каліноўскаму.jpg|Arwydd ar wal Eglwys yr Ysbryd Glân yn Vilnius
Paminklas kalinauskui.JPG|Heneb yn Šalčininkai (Salečniki)
</gallery>

==Cyfeiriadau==
{{Cyfeiriadau |2}}

== Dolenni allanol ==
{{commons category|Konstanty Kalinowski}}
{{wikiquotelang|be|Кастусь Каліноўскі|Kastuś Kalinoŭski}}
*[http://www.belarusguide.com/culture1/people/Kastus.html Bywgraffiad cynhwysfawr o Konstanty Kalinowski], belarusguide.com
*[https://web.archive.org/web/20001216074400/http://www.belarus-misc.org/writer/kalinouski.htm Bywgraffiad Konstanty Kalinowksi], belarus-misc.org
*[https://www.imdb.com/title/tt0250464/ Ffilm o 1928] ffilm mud o'r [[Undeb Sofietaidd]]
*[https://www.belarusguide.com/culture1/people/Kastus.html Kastus Kalinouski ar Belarus Guide]

{{eginyn Belarws}}
{{eginyn Gwlad Pwyl}}
{{eginyn Lithwania}}

{{DEFAULTSORT:Kalinouski, Kastus}}
[[Categori:Belarws]]
[[Categori:Lithwania]]
[[Categori:Gwlad Pwyl]]
[[Categori:Genedigaethau 1838]]
[[Categori:Gwleidyddiaeth Belarws]]
[[Categori:Marwolaethau 1864]]