Gweld cod am Gaeleg

{{Gwybodlen iaith
|enw=Gaeleg
|enwbrodorol=''Gàidhlig''
|lliwteulu=Indo-Ewropeg
|taleithiau= {{Flag|Yr Alban}}<br> {{Flag|Canada}} <br> {{Flag|Unol Daleithiau}}<br> {{Flag|Awstralia}}<br> {{Flag|Seland Newydd}}
|rhanbarth= [[Yr Alban]], [[Ynys Cape Breton|Cape Breton]], [[Nova Scotia]] a [[Glengarry County, Ontario|Swydd Glengarry]], Canada
|siaradwyr=69,701 yn yr Alban.<ref>[http://www.scotlandscensus.gov.uk/documents/censusresults/release2a/scotland/KS206SC.xls|2011 Census KS206SC - Language - Scotland]</ref>
Mae gan ryw 92,400 o bobl (tair oed a thros) ddealltwriaeth o Aeleg yn 2001<ref name="2001census">[http://www.gro-scotland.gov.uk/press/news2005/scotlands-census-2001-gaelic-report.html "News Release - Scotland's Census 2001 - Gaelic Report"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130522110328/http://www.gro-scotland.gov.uk/press/news2005/scotlands-census-2001-gaelic-report.html |date=2013-05-22 }} o wefan General Registrar for Scotland, 10 Hydref 2005. Adalwyd 27 Rhagfyr 2007</ref> gyda rhyw 2,000 yn [[Nova Scotia]].<ref>{{Cite web |url=http://www.gov.ns.ca/oga/aboutgaelic.asp?lang=en |title="Oifis Iomairtean na Gaidhlig |access-date=2011-04-13 |archive-date=2008-10-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081029055757/http://www.gov.ns.ca/oga/aboutgaelic.asp?lang=en |url-status=dead }}</ref> 1,610 o siaradwyr yn yr [[Unol Daleithiau]] yn 2000.<ref name="mla">[http://www.mla.org/map_data_states&mode=lang_tops&lang_id=636 "Language by State - Scottish Gaelic"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120111133616/http://www.mla.org/map_data_states%26mode%3Dlang_tops%26lang_id%3D636 |date=2012-01-11 }} ar wefan ''Modern Language Association''. Adalwyd 27 Rhagfyr 2007</ref> 822 yn [[Awstralia]] yn 2001.<ref>[https://web.archive.org/web/20070621144459/http://www.omi.wa.gov.au/WAPeople%5CSect1%5CTable%201p04%20Aust.pdf "Languages Spoken At Home"] o wefan Llywodraeth Awstralia ''Office of Multicultural Interests''. Adalwyd 27 Rhagfyr 2007</ref>  669 yn [[Seland Newydd]] yn 2006.
|sgript=[[Yr wyddor Lladin|Lladin]] ([[Gwyddor Gaeleg yr Alban|Amrywiad ar Aeleg yr Alban]])
|teu2=[[Ieithoedd Celtaidd|Celteg]]
|teu3=[[Celteg Ynysig]]
|teu4=[[Ieithoedd Goedelaidd|Goedeleg]]
|gwlad={{flag|Yr Alban}}
|asiantaeth=Nid oes asiantaeth reoli, ond mae [[Bòrd na Gàidhlig]] yn gorff datblygu i'r Aeleg
|iso1=gd
|iso2=gla
|iso3=gla
|wylfa=50-AAA}}
[[Delwedd:Sanas.jpg|250px|bawd|Arwyddon ffyrdd yn Aeleg yr Alban a Saesneg ar bwys [[Salen, Mull|Salen]]]]
[[Ieithoedd Celtaidd|Iaith Geltaidd]] sy'n frodorol i'r [[yr Alban|Alban]] yw '''Gaeleg''' neu '''Gaeleg yr Alban''' (Gaeleg yr Alban: ''Gàidhlig'' {{IPA|[ˈgaːlikʲ]|}}). Mae'n gangen [[Ieithoedd Goedelaidd|Goedeleg]] o'r ieithoedd Celtaidd. Datblygodd Gaeleg yr Alban, fel [[Gwyddeleg]] a [[Manaweg]], o [[Gwyddeleg Canol|Wyddeleg Canol]], ac felly mae'n tarddu o [[Hen Wyddeleg]].

==Nifer y siaradwyr==

Dangosodd [[Cyfrifiad y Deyrnas Unedig 2001]] fod 58,652 (1.2% o boblogaeth yr Alban, tair oed a throsodd)<ref name="Kenneth MacKinnon 2003">{{Dyf gwe | url=http://lrrc3.sas.upenn.edu/popcult/CLPP/Census%202001%20-%20Gaelic1.htm | teitl=Census 2001 Scotland: Gaelic Language – first results| awdur=Kenneth MacKinnon | blwyddyn=2003| dyddiadcyrchu=2007-03-24 iaith=en}}</ref> o bobl yn yr Alban yn medru'r Aeleg i ryw raddau bryd hynny,<ref name="2001census"/> [[Ynysoedd Allanol Heledd]] yw cadarnle'r iaith. Yn ôl y cyfrifiad, bu gostyngiad o 7,300 yn siaradwyr yr Aeleg ers 1991. Mae ymdrechion i wella'r sefyllfa ac mae'r nifer o bobl ifanc sy'n medru'r iaith wedi codi.<ref>{{Dyf newyddion | url=http://news.scotsman.com/royalnationalmod/Mods-fluent-youth-speaks-volumes.3471169.jp | lleoliad=Caeredin | gwaith=The Scotsman | cyntaf=Murray | olaf=Macleod | teitl=Mod's fluent youth speaks volumes for Gaelic education | dyddiad=17 Hydref 2007 |iaith=en}}</ref>

Nid yw'r Aeleg yn iaith swyddogol yn yr [[Undeb Ewropeaidd]], nac yn [[y Deyrnas Unedig]] ychwaith, lle nad oes iaith swyddogol ''de jure'' hyd yn oed. Serch hynny, cydnabyddir yr iaith yn [[iaith frodorol]] yn ôl y [[Siarter Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd Rhanbarthol neu Ieithoedd Lleiafrifol]] (''European Charter for Regional or Minority Languages''), sydd wedi'i gadarnhau gan [[Llywodraeth y Deyrnas Unedig|Lywodraeth y DU]].<ref>{{Cite web |url=http://conventions.coe.int/treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&CM=1&DF=&CL=ENG&VL=1 |title=List of declarations made with respect to treaty No. 148 |access-date=2011-08-23 |archive-date=2015-09-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150918164438/http://www.conventions.coe.int/Treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&CM=1&DF=&CL=ENG&VL=1 |url-status=dead }}</ref> Yn ogystal, mae [[Deddf Gaeleg (Yr Alban) 2005]] yn rhoi cydnabyddiaeth swyddogol i'r iaith, drwy hynny yn sefydlu corff datblygu iaith swyddogol, sef [[Bòrd na Gàidhlig]] (''Bwrdd Gaeleg'').<ref>[http://www.legislation.gov.uk/asp/2005/7/contents Testun swyddogol Deddf Gaeleg yr Alban (Yr Alban) 2005]</ref>

Tu allan i'r Alban, mae tafodieithoedd o'r iaith, a elwir yn [[Gaeleg Canada]] yn bodoli yng [[Canada|Nghanada]] ar [[Ynys Cape Breton]] ac ardaloedd arunig yn [[Nova Scotia]]. Mae gan yr amrywiad yma ryw 2,000 o siaradwyr, sy'n cyfrannu at 1.3% o boblogaeth yr Ynys.<ref>[http://www.gov.ns.ca/oga/aboutgaelic.asp?lang=en Gaeleg yr Alban yn Nova Scotia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081029055757/http://www.gov.ns.ca/oga/aboutgaelic.asp?lang=en |date=2008-10-29 }}, ''Office of Gaelic Affairs''</ref>

Yn y tabl isod, data'r cyfrifiad yw ffigurau 1755–2001, a ddyfynnir gan MacAuley.<ref name=macauley>{{cite book|last=MacAulay|first=Donald|title=The Celtic Languages|year=1992|publisher=Cambridge University Press|isbn=0521231272|page=141|url=http://books.google.co.uk/books?id=y3kIq1DYAkMC&printsec=frontcover&dq=the+celtic+languages&hl=en&sa=X&ei=INpiUrTpBqaU0AXe-YGwBw&ved=0CEYQ6AEwBA#v=onepage&q=the%20celtic%20languages&f=false}} &ndash; quoting census data. No data recorded for monolingual Gaelic speakers from 1981</ref> Daw ffigurau siaradwyr Gaeleg 2011 o dabl KS206SC Cyfrifiad 2011 a ffigurau'r boblogaeth gyfan o dabl KS101SC. Sylwer mai ffigurau am rai 3 oed a throsodd yw rhai'r siaradwyr a chyfrifir y canrannau gan ddefnyddio'r boblogaeth oed 3 a throsodd.

{{Gaelic demographics}}

==Cyfundrefn enwau==
Ond am ''Gaeleg yr Alban'', gellir cyfeirio at yr iaith hefyd yn ''Gaeleg''. Yn yr Alban, yngenir y gair ''Gaelic'', wrth gyfeirio at Aeleg yr Alban yn benodol, yn {{IPA|ˈgalɪk|}} (''galyg''), ond tu allan i'r Alban, yngenir y gair fel arfer yn {{IPA|ˈɡeɪlɨk|}} (''geilyg'').

Ni ddylid cymysgu Gaeleg yr Alban gyda [[Sgoteg]], sy'n cyfeirio at fath o'r Saesneg a siaredir yn draddodiadol yn [[Iseldiroedd yr Alban]]. Cyn y 15fed canrif, cyfeiriwyd at y math o iaith yma yn ''Inglis'' ("Saesneg/English"), a chyfeiriwyd at Aeleg yr Alban yn ''Scottis'' ("Gaeleg yr Alban/Scottish"). Ond ers y 15fed canrif hwyr, daeth yn fwyfwy cyffredin i gyfeirio at Aeleg yr Alban yn ''Erse'' ("Gwyddeleg/Irish") ac iaith "frodorol" Iseldiroedd yr Alban yn ''Scottis''.<ref>''Companion to the Oxford English Dictionary'', Tom McArthur, Gwasg Prifysgol Rhydychen, 1994</ref> Heddiw, cydnabyddir Gaeleg yr Alban yn iaith wahanol i Wyddeleg, felly na ddefnyddir y gair ''Erse'' wrth gyfeirio at Aeleg yr Alban ragor.

==Ynganu==
{{Main|Ffonoleg Gaeleg yr Alban}}

Mae gan y mwyafrif o dafodieithodd Gaeleg rhwng wyth a naw prif [[llafariad|lafariad]] ({{IPA|[i e ɛ a o ɔ u ɤ ɯ]}}), a all fod naill ai'n hir neu'n fur. Hefyd, dwy lafariad wannach sydd, ({{IPA|[ə ɪ]}}), a fydd yn fyr bob tro. Er bod rhai llafariaid yn drwynol iawn, mae trwynoldeb gwahaniaethol yn brin. Mae rhyw naw [[deusain]] ac ambell [[teirsain|deirsain]].

Mae gan y rhan fwyaf o gytseiniaid ffurfiau [[taflodol|daflodol]] a didaflodi, gan gynnwys system doreithiog o seiniau [[cyts dawdd|tawdd]], [[cytsain drwynol|trwynol]] a [[cytsain grech|chrych]] (tair sain "l" gyferbyniol, tair "n" gyferbyniol a thair "r" gyferbyniol). Mae'r ffrwydrolion {{IPA|[b d̪ ɡ]}}, a fu'n lleisiol, wedi colli eu lleisio felly mae'r cyferbyniad erbyn hyn yn un anadlu, rhwng {{IPA|[p t̪ k]}}dianadl a {{IPA|[pʰ t̪ʰ kʰ]}} anadlog. Mewn llawer o dafodieithoedd, caiff y ffrwydrolion hyn eu lleisio drwy ynganu eilaidd ar ôl gytsain drwynol, e.e. ''doras''  ('drws') {{IPA|[t̪ɔɾəs̪]}} ond ''an doras'' ('y drws') as {{IPA|[ən̪ˠ d̪ɔɾəs̪]}} neu {{IPA|[ə n̪ˠɔɾəs̪]}}.

Mewn rhai ymadroddion sefydlog, collwyd y ffurfiau cysefin, fel ''an-dràsta'' ('nawr') o ''an tràth-sa'' "yr amser".

Ynghanol ac ar ddiwedd gair, mae'r ffrwydrolion anadlog yn [[rhaganadlu|rhaganadlog]] yn hytrach nag anadlog.
==Gramadeg==
[[Delwedd:BookDeerMattCh1vv18 21Fol05r.jpg|bawd|Mae [[Llyfr Dèir]] yn cynnwys y testun Gaeleg hynaf o'r Alban, fel y gwelir ar ymylon y dudalen hon oddi wrth [[Efengyl Mathew]].]]
Yn debyg i'r Gymraeg a'r ieithoedd Celtaidd eraill, mae gan Aeleg yr Alban nifer o nodweddion [[Teipoleg ieithyddol|teipolegol]] diddorol:

* Berf-goddrych-gwrthrych yw trefn sylfaenol y geiriau mewn brawddeg syml sy'n cynnwys berf gryno, nodwedd deipolegol sy'n eithaf prin ymhlith ieithoedd y byd.
* Rhedeg arddodiaid: mae'r ffurfiau cymhleth yn tarddu o uniad arddodiad â rhagenw
* Cystrawennau rhagenwol i ddangos meddiant a pherchnogaeth:
:''Tha taigh '''agam''''' — "Mae tŷ '''gennyf'''" (sef, "Mae tŷ '''wrthyf'''")
:''Tha an cat sin '''le''' Iain'' - "Mae'r gath honno '''gan''' Iain, Iain biau'r gath honno" (sef, "Mae y gath yna '''gan''' Iain")
* Rhagenwau pwysleisiol: Mae modd defnyddio ffurfiau pwysleisiol ymhob cystrawen ragenwol.
:''Tha cat agad'''sa''' ach tha cù agam'''sa''''' – "Mae cath gennyt ti ond mae ci gennyf i"

===Treigladau===
Rhan allweddol o ramadeg yr Aeleg yw'r [[treigladau]].

Nodir y [[Treiglad#Treigladau meddal yn yr ieithoedd Celtaidd|treiglad meddal]] drwy ychwanegu ''h'' ar ôl llythyren:
*''caileag'' → ''chaileag'' "merch", ''beag'' → ''bheag'' "bach", ''faca'' → ''fhaca'' "gwelodd", ''snog'' → ''shnog'' "neis"
Nid yw'r orgraff yn dangos treiglad meddal ''l'', ''n'' nac ''r'', ac nid yw'n effeithio ar eiriau sy'n dechrau â llafariad nac ar eiriau sy'n dechrau ag ''sg'', ''sm'', ''sp'', nac ''st''.

Ar y llaw arall, mae '''meinhau''' neu [[Cytsain daflodol|daflodoli]] yn newid cytsain ar ddiwedd gair drwy ysgrifennu'r llythyren ''i'' o'i blaen, fel arfer:
*''facal'' → ''facail'' "gair", ''balach'' → ''balaich'' "bachgen", ''òran'' → ''òrain'' "cân", ''ùrlar'' → ''ùrlair'' "llawr"
Bydd meinhau yn aml yn newid llafariad sillaf olaf gair hefyd:
*''cailleach'' → ''caillich'' "hen wraig", ''ceòl'' → ''ciùil'' "cerddoriaith", ''fiadh'' → ''féidh'' "carw", ''cas'' → ''cois'' "troed"
Nid yw meinhau'n effeithio ar eiriau sy'n gorffen â llafariad (e.g. ''bàta'' "boat") neu ar gytseiniaid sydd eisoes yn fain (e.g. ''sràid'' "street").

Gellir esbonio y rhan fwyaf o achosion o feinhau cytsain yn hanesyddol fel dylanwad taflodol llafariad blaen (megis ''-i'') o flaen y gytsain yng nghyfnodau cynnar yr iaith. Er bod y llafariad hon wedi diflannu erbyn hyn, mae'r effaith ar y gytsain ar ei hôl yn parhau.<ref>Lewis & Pedersen (1989), §167ff; Calder (1923), §6</ref> Yn yr un modd y câi cytsain gychwynnol ei threiglo'n feddal gan lafariad olaf y gair blaenorol, ond nid yw hon yn dal i fod yn yr iaith fodern.<ref>Thurneysen (1946), §230ff; Calder (1923), §19</ref>

Mae llawer o gytseiniaid ar ddiwedd geiriau wedi diflannu yn natblygiad Gaeleg yr Alban hefyd, ac mae olion y cytseiniaid hyn i'w gweld wrth ychwanegu llythrennau megis ''n-'', ''h-'' a ''t-'' at eiriau ar ôl y [[bannod|fannod]] a'r [[rhagenw]]au meddiannol,<ref>Thurneysen (1946), §§230, 236ff; Calder (1923), §§13, 48</ref> er enghraifft, ''athair'' "tad", ''a h-athair'' "ei thad", ''ar n-athair'' "ein tad", ''an t-athair'' "y tad".

== Cyfeiriadau ==
{{Cyfeiriadau}}

==Gweler hefyd==
*[[Geiriaduron Gaeleg yr Alban]]

{{Rhyngwici|code=gd}}
{{Wiciadur|{{PAGENAME}}}}

{{Ieithoedd Celtaidd}}

{{eginyn Yr Alban}}

[[Categori:Gaeleg yr Alban| ]]
[[Categori:Ieithoedd Celtaidd]]
[[Categori:Ieithoedd yr Alban]]