Gweld cod am Mecsico

== Hanes ==
{{prif|Hanes Mecsico}}

Yr [[Bod dynol|arteffactau dynol]] cynharaf ym Mecsico yw sglodion o offer carreg a ddarganfuwyd ger olion tanau gwersyll yn Nyffryn Mecsico ac wedi'u dyddio â radiocarbon i oddeutu 10,000 o flynyddoedd yn ôl.{{Sfn|Werner|2001}} Tyfwyd digonedd o indrawn, tomato a ffa, yn y wlad. Galluogodd hyn y newid o helwyr-gasglwyr paleo-Indiaidd i bentrefi [[amaeth]]yddol gan ddechrau tua 5000 CC.<ref name="EvansWebster2013">{{Cite book|last=Susan Toby Evans|last2=David L. Webster|title=Archaeology of Ancient Mexico and Central America: An Encyclopedia|url=https://books.google.com/books?id=6ba_AAAAQBAJ&pg=PT54|year=2013|publisher=Routledge|isbn=978-1-136-80186-0|page=54}}</ref> Yn y cyfnodau ffurfiannol dilynol gwelwyd y canlynol yn ehangu drwy'r ardal:  tyfu indrawn, nodweddion diwylliannol fel mytholeg cymhleth a chrefyddol, system rifol sylfaen 20.<ref name="MacLachlan">{{Cite book|last=Colin M. MacLachlan|title=Imperialism and the Origins of Mexican Culture|url=https://books.google.com/books?id=fqdKCAAAQBAJ&pg=PT39|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-28643-6|page=39|date=13 April 2015}}</ref> Yn y cyfnod hwn, daeth pentrefi'n fwypoblog, a chrewyd haenau cymdeithasol, gyda dosbarth artisan, a datblygu i fod yn lwythi gyda phenaeth ar bob un. Roedd gan y llywodraethwyr mwyaf pwerus bwerau crefyddol a gwleidyddol, gan drefnu adeiladu canolfannau seremonïol enfawr.<ref>{{Cite book|last=Carmack|first=Robert M.|last2=Gasco|first2=Janine L.|last3=Gossen|first3=Gary H.|title=The Legacy of Mesoamerica: History and Culture of a Native American Civilization|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-34678-4}}</ref>
[[Delwedd:The_Florentine_Codex-_Agriculture.tiff|chwith|bawd|274x274px| Tyfu indrawn, a ddangosir yn y Florentine Codex (1576) wedi'i dynnu gan ysgrifennydd brodorol, gyda thestun yn Nahuatl ar y ffolio hwn]]
Y gwareiddiad cymhleth cynharaf ym Mecsico oedd [[Olmec|diwylliant Olmec]], a ffynnodd ar Arfordir y Gwlff o tua 1500 CC. Gwasgarwyd y diwylliant Olmec trwy Fecsico i ddiwylliannau oes ffurfiannol eraill yn Chiapas, Oaxaca a Dyffryn Mecsico. Yn ystod y cyfnod ffurfiannol hwn, lledaenwyd traddodiadau crefyddol a symbolaidd gwahanol, yn ogystal â chyfadeiladau artistig a phensaernïol.<ref>{{Cite book|last=Diehl|first=Richard A.|title=The Olmecs: America's First Civilization|url=https://archive.org/details/olmecsamericasfi0000dieh|date=2004|publisher=Thames & Hudson|isbn=978-0-500-02119-4|pages=[https://archive.org/details/olmecsamericasfi0000dieh/page/9 9]–25}}</ref> Ystyrir yr ardal yn un o chwe chrud annibynnol gwareiddiad.<ref>{{Cite web|url=https://mapscaping.com/blogs/geo-candy/mapped-the-6-cradles-of-civilization|website=Mapscaping|access-date=14 Gorffennaf 2019|title=MAPPED: THE 6 CRADLES OF CIVILIZATION|date=30 Mai 2018}}</ref> Yn y cyfnod cyn-glasurol dilynol, [[Gwareiddiad y Maya|datblygodd gwareiddiadau Maya]] a [[Gwareiddiad Zapotec|Zapotec]] ganolfannau cymhleth yn [[Calakmul]] a [[Monte Albán]]. Yn ystod y cyfnod hwn datblygwyd y gwir systemau ysgrifennu Mesoamericanaidd cyntaf yn y diwylliannau Epi-Olmec a'r Zapotec. Cyrhaeddodd y traddodiad ysgrifennu Mesoamericanaidd ei anterth yn sgript Hieroglyffig Clasurol Maya. Mae'r hanesion ysgrifenedig cynharaf yn dyddio o'r oes hon. Roedd y traddodiad o ysgrifennu yn bwysig ar ôl concwest Sbaen ym 1521.<ref>{{Cite book|last=Sampson|first=Geoffrey|title=Writing Systems: A Linguistic Introduction|url=https://archive.org/details/writingsystemsli0000samp|date=1985|publisher=Stanford University Press|isbn=978-0-8047-1756-4}}</ref>

Yng Nghanol Mecsico, yn anterth y cyfnod clasurol gwelwyd esgyniad [[Teotihuacán]], a ffurfiodd ymerodraeth filwrol a masnachol yr oedd ei dylanwad gwleidyddol yn ymestyn i'r de i ardal Maya yn ogystal â'r gogledd. Roedd gan Teotihuacan, gyda phoblogaeth o fwy na 150,000 o bobl, rai o'r strwythurau pyramidaidd mwyaf yn yr America cyn-Golumbiaidd.<ref>{{Cite journal|last=Cowgill|first=George L.|title=State and Society at Teotihuacan, Mexico|journal=Annual Review of Anthropology|date=21 Hydref 1997|volume=26|issue=1|pages=129–161|doi=10.1146/annurev.anthro.26.1.129|oclc=202300854}}</ref> Ar ôl cwymp Teotihuacán tua 600 OC, cafwyd cystadleuaeth rhwng sawl canolfan wleidyddol bwysig yng nghanol Mecsico fel Xochicalco a Cholula. Ar yr adeg hon, dechreuodd pobloedd Nahua symud i'r de i Fesoamerica gan gryfhau eu gafael yng nghanol Mecsico, wrth iddynt ddadleoli siaradwyr ieithoedd Oto-Manguean.

Roedd Mecsico yn gartref i wareiddiad y [[Maya]] rhwng yr [[2g]] a'r [[13g]]. Yn y cyfnod rhwng yr [[8g]] a'r [[12g]] flodeuodd diwylliant y [[Toltec]]. Olynwyd y gwareiddiadau cynnar hyn gan wareiddiad yr [[Astec]]iaid gyda'u prifddinas yn [[Tenochtitlán]] (safle Dinas Mecsico heddiw).

Yn [[1521]] goresgynnwyd yr Asteciaid gan [[Hernán Cortés]] a'r Sbaenwyr a daeth Mecsico yn rhan o [[Sbaen Newydd]]. Dechreuodd yr ymgyrch am annibyniaeth ar [[Sbaen]] yn [[1810]]. Erbyn [[1821]] roedd Mecsico yn wlad annibynnol. Roedd yn diriogaeth fwy sylweddol na'r wlad bresennol, yn cynnwys rhannau o dde'r Unol Daleithiau fel [[Texas]] a [[Califfornia]]. Arweinydd pwysicaf y wlad oedd [[Santa Anna]]. Collwyd y rhan fwyaf o'r tir hwnnw i'r [[Unol Daleithiau]] newydd, yn arbennig ar ôl [[Rhyfel Mecsico]] ([[1846]]-[[1848]]).

Rheolwyd y wlad gan [[Maximilian, Archddug Awstria]] am gyfnod byr ([[1864]]-[[1867]]), ond cafodd ei ladd yn 1867 a dilynodd cyfnod ansefydlog a arweiniodd at [[Chwyldro Mecsico]] pan ddiorseddwyd [[Porfirio Diaz]] gan [[Francisco Madero]]. Dyma gyfnod [[Zapata]] a [[Pancho Villa]]. Yn [[1917]] datganwyd gweriniaeth Mecsico.

=== Chwyldro Mecsicanaidd (1910–1920) ===
[[Delwedd:Madero_en_Cuernavaca.jpg|bawd| Ymgeisydd [[Francisco Madero|Francisco I. Madero]] gyda'r arweinydd gwerinol [[Emiliano Zapata]] yn Cuernavaca yn ystod y [[Chwyldro Mecsico|Chwyldro Mecsicanaidd]]]]
Roedd [[Chwyldro Mecsico|y Chwyldro Mecsicanaidd]] yn wrthdaro trawsnewidiol a barodd dros ddegawd ym Mecsico, gyda chanlyniadau sy'n para hyd heddiw.<ref>Benjamin, Thomas.</ref> Cododd gwrthryfel yn erbyn yr Arlywydd Díaz, ac ymddiswyddodd o'r arlywyddiaeth dros dro, ac etholwyd y tirfeddiannwr cyfoethog, [[Francisco Madero|Francisco I. Madero]] ym 1911. Yn Chwefror 1913, dymchwelodd ''coup d’état'' milwrol lywodraeth Madero, gyda chefnogaeth yr Unol Daleithiau, a llofruddiwyd Madero gan asiantau Cyffredinol y Fyddin Ffederal. Trechodd clymblaid o luoedd gwrth-Huerta yn y Gogledd, y Fyddin Gyfansoddiadol a oruchwyliwyd gan Venustiano Carranza, a byddin werinol yn y De o dan [[Emiliano Zapata]], y Fyddin Ffederal. Yn 1914 diddymwyd y fyddin honno. Yn dilyn buddugoliaeth y chwyldroadwyr yn erbyn Huerta, ceisiodd byddinoedd chwyldroadol frocera datrysiad gwleidyddol heddychlon, ond holltodd y glymblaid, gan blymio Mecsico i ryfel cartref eto.

Gweahanodd y cadfridog cyfansoddiadol Pancho Villa, rheolwr Adran y Gogledd, oddi wrth Carranza gan ochri â Zapata. Trechodd cadfridog gorau Carranza, [[Álvaro Obregón|Alvaro Obregón]], Villa, ei gyn-gymrawd ym mrwydr Celaya ym 1915, a gwahanwyd lluoedd Villa yn llwyr. Daeth Carranza yn bennaeth de facto ar Fecsico, a chydnabu’r Unol Daleithiau ei lywodraeth. Ym 1916, cyfarfu'r enillwyr mewn confensiwn cyfansoddiadol i ddrafftio [[Cyfansoddiad 1917]], a gadarnhawyd yn Chwefror 1917. Cryfhaodd Cyfansoddiad Said y darpariaethau gwrthglerigol a gariwyd drosodd o Gyfansoddiad 1857.<ref>Matute, Alvaro.</ref> Gyda gwelliannau, mae'n parhau i fod yn ddogfen lywodraethol Mecsico heddiw. Amcangyfrifir i'r rhyfel ladd 900,000 o boblogaeth 1910 o 15 miliwn.<ref>{{Cite web|url=https://www.pbs.org/opb/historydetectives/investigations/505_mexicanrevolution.html|title=The Mexican Revolution|publisher=Public Broadcasting Service|date=20 Tachwedd 1910|access-date=17 Gorffennaf 2013}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.hist.umn.edu/~rmccaa/missmill/|title=Missing millions: the human cost of the Mexican Revolution|last=Robert McCaa|publisher=University of Minnesota Population Center|access-date=17 Gorffennaf 2013}}</ref>

=== Cydgrynhoad gwleidyddol a rheol un blaid (1920-2000) ===
[[Delwedd:PRI_logo_(Mexico).svg|chwith|bawd|200x200px| Logo y Blaid Chwyldroadol Sefydliadol, sy'n ymgorffori lliwiau baner Mecsico]]
Nodweddwyd chwarter canrif gyntaf y cyfnod ôl-chwyldroadol (1920-1946) gan gadfridogion chwyldroadol a oedd yn Llywyddion Mecsico, gan gynnwys [[Álvaro Obregón]] (1920–24), [[Plutarco Elías Calles]] (1924–28), [[Lázaro Cárdenas]] (1934– 40), a [[Manuel Ávila Camacho|Manuel Avila Camacho]] (1940-46). Ers 1946, nid oes unrhyw aelod o'r fyddin wedi bod yn Arlywydd ar Fecsico. Ceisiodd prosiect ôl-chwyldroadol llywodraeth Mecsico ddod â threfn i’r wlad a dod ag ymyrraeth filwrol mewn gwleidyddiaeth i ben. Ymgorfforwyd gweithwyr, gwerinwyr, gweithwyr swyddfa trefol, a hyd yn oed y fyddin am gyfnod byr fel sectorau o'r blaid sengl a oedd yn dominyddu gwleidyddiaeth Mecsico o'i sefydlu ym 1929.

=== Mecsico Cyfoes ===
[[Delwedd:Vicente_Fox_flag_(cropped).jpg|chwith|bawd|254x254px| [[Vicente Fox|Enillodd Vicente Fox]] a'i wrthblaid Plaid Weithredu Genedlaethol etholiad cyffredinol 2000, gan ddod â rheol un blaid i ben.]]
Yn 2000, ar ôl 71 mlynedd, collodd y PRI etholiad arlywyddol i [[Vicente Fox]] o Blaid Weithredu Genedlaethol yr wrthblaid (PAN). Yn etholiad arlywyddol 2006, cyhoeddwyd mai [[Felipe Calderón]] o’r PAN oedd yr enillydd, gyda mwyafrif nychan iawn o 0.58%, dros y gwleidydd chwith [[Andrés Manuel López Obrador]] a oedd ar y pryd yn ymgeisydd Plaid y Chwyldro Democrataidd (PRD).<ref>{{Cite journal|last=Valles Ruiz|first=Rosa María|title=Elecciones presidenciales 2006 en México. La perspectiva de la prensa escrita|trans-title=2006 presidential Elections in Mexico. The Perspective of the Press|language=es|journal=Revista mexicana de opinión pública|date=June 2016|issue=20|pages=31–51|url=http://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S2448-49112016000100031}}</ref> Fodd bynnag, fheriodd López Obrador yr etholiad ac addo creu "llywodraeth amgen".<ref>{{Cite journal|last=Reséndiz|first=Francisco|title=Rinde AMLO protesta como "presidente legítimo"|journal=El Universal|year=2006|url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/389114.html|language=es|access-date=2021-09-12|archive-date=2012-01-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20120118162332/http://www.eluniversal.com.mx/notas/389114.html}}</ref>

Ar ôl deuddeng mlynedd, yn 2012, enillodd y PRI yr arlywyddiaeth eto gydag ethol [[Enrique Peña Nieto]], llywodraethwr [[Talaith Mecsico]] rhwng 2005 a 2011. Fodd bynnag, enillodd gyda lluosogrwydd o tua 38%, ac nid oedd ganddo fwyafrif deddfwriaethol.<ref>{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/centralamericaandthecaribbean/mexico/9369278/Enrique-Pena-Nieto-wins-Mexican-presidential-election.html|title=Enrique Pena Nieto wins Mexican presidential election|date=2 Gorffennaf 2012|work=Telegraph.co.uk|access-date=25 Awst 2015}}</ref>
[[Delwedd:Fuerza_del_Estado_Michoacán.jpg|de|bawd|200x200px| Lluoedd milwrol yn ystod ymgyrch gwrth-gyffuriau yn [[Michoacán]]. Ers 2006 mae Mecsico wedi bod yn [[Rhyfel Cyffuriau Mecsico|rhyfela yn]] erbyn amryw o garteli cyffuriau, a bu farw degau o filoedd o bobl.]]
Ar ôl sefydlu’r blaid wleidyddol newydd MORENA, enillodd Andrés Manuel López Obrador etholiad arlywyddol 2018 gyda dros 50% o’r bleidlais. Mae ei glymblaid wleidyddol, dan arweiniad ei blaid asgell chwith a sefydlwyd ar ôl etholiadau 2012, yn cynnwys pleidiau a gwleidyddion o bob rhan o'r sbectrwm gwleidyddol. Enillodd y glymblaid fwyafrif hefyd yn siambrau'r gyngres uchaf ac isaf.<ref>{{Cite web|url=https://www.washingtonpost.com/world/the_americas/lopez-obrador-a-leftist-wins-sweeping-mandate-in-mexican-presidential-election/2018/07/02/4c5e1de4-7be3-11e8-ac4e-421ef7165923_story.html|title=López Obrador, winner of Mexican election, given broad mandate|last=Sieff|first=Kevin|website=Washington Post}}</ref>

Mae gan Fecsico gyfraddau troseddu uchel iawn, llygredd swyddogol, [[Rhyfel Cyffuriau Mecsico|narco-draffig]], ac economi nad yw'n datblygu. Preifateiddiwyd llawer o fentrau diwydiannol dan berchnogaeth y wladwriaeth gan ddechrau yn y 1990au, gyda diwygiadau neoliberal (gw. [[Neo-ryddfrydiaeth]]), ond dim ond yn araf y mae Pemex, y cwmni petroliwm sy'n eiddo i'r wladwriaeth, yn cael ei breifateiddio, gyda thrwyddedau archwilio yn cael eu rhoi.<ref>{{Cite news|last=Sharma|first=Gaurav|title=Mexico's Oil And Gas Industry Privatization Efforts Nearing Critical Phase|url=https://www.forbes.com/sites/gauravsharma/2018/05/10/mexicos-oil-and-gas-industry-privatization-efforts-nearing-critical-phase/|access-date=4 Mehefin 2020|work=Forbes|date=10 Mai 2018}}</ref> Yn ymgyrch AMLO yn erbyn llygredd o fewn y llywodraeth, mae cyn-Brif Swyddog Gweithredol Pemex wedi’i arestio.<ref>{{Cite news|last=Barrera Diaz|first=Cyntia|last2=Villamil|first2=Justin|last3=Still|first3=Amy|title=Pemex Ex-CEO Arrest Puts AMLO in Delicate Situation|url=https://www.rigzone.com/news/wire/pemex_exceo_arrest_puts_amlo_in_delicate_situation-14-feb-2020-161099-article/|access-date=4 Mehefin 2020|work=Rigzone|agency=Bloomberg|date=14 Chwefror 2020}}</ref>