Cymbrieg: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

'''Cymbrieg''' neu '''Cymbreg''' (Cwmbraic, Cwmbraíc) oedd cangen o [[Brythoneg|Frythoneg]] yr [[Hen Ogledd]] – sef tirogaethau’rtiriogaethau'r [[Brythoniaid]] yn yr ardaloedd sydd bellach yn rhan o dde'r Alban a gogledd Lloegr. Yn nhyb y mwyafrif o ieithegwyr, bu farw'r Gymbreg cyn y 12fed neu’r 13eg ganrif wedi cwymp Teyrnas [[Ystrad Clud]] a’i rhannu rhwng yr Alban a Lloegr.

Mae ei statws ieithyddol yn ddadleuol. "Tafodiaith Frythonig debyg i'r Gymraeg" yw cynnig y ''Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru'',<ref>Meic Stephens (gol.), ''Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru'' (Caerdydd), erthygl ar 'Yr Hen Ogledd'.</ref> er enghraifft. Nid yw’n glir ai fel iaith ar wahân neu fel tafodiaith o'r Frythoneg yn perthyn yn agos i [[Hen Gymraeg]] yn unig y dylid ysytriedystyried Cymbrieg. Gwahanwyd ardaloedd Brythoneg eu hiaith yr Hen Ogledd oddi wrth deyrnasoedd Brythonaidd Cymru ar ôl [[brwydr Caer]] ym 616, er y bu cysylltiadau rhwng [[teyrnas Gwynedd]] ac Ystrad Clud ar y môr hyd y Canol Oesoedd. Mae'n anodd profi bod unrhyw wahaniaethau mawr rhwng y Gymraeg a Chymbrieg o'r dystoliaethdystiolaeth enwau lleoedd sy'n edrych mwy neu lai yn rhai Cymraeg.

Yn y 10fed ganrif yr oedd ymosodiadau'r [[Llychlynwyr]] yn ffyrnig iawn a bu'n hallt iawn ar y Saeson yng ngogledd Lloegr a collasantchollasant eu grym ar nifer o ardaloedd a fu gynt o dan eu hawdurdod. Mae'n bosibl bod y Gymbrieg yn dal ar lafar yn yr ardaloedd hyn ond gwelwyd ymestyn nerth teyrnas Ystrad Clud (a oedd yn dal o dan dywosogiondywysogion Cymbrieg eu henwau) yn y 10fed ganrif i gynnwys rhannau o Lleuddion yn ogystal acag Ystrad Clud ei hun, glannau deheuol Llyn Llumon, "Swydd Llannerch" (Lanarkshire), "Swydd Dinprys" (Dumfriesshire), "Swydd Pebyll" (Peeblesshire), Swydd Aeron (Ayrshire), Swydd Cumberland - sef ardal [[Caerliwelydd]] gan gynnwys Ystrad Iddon (Eden Valley), Ystrad Alun (Allerdale) a rhannau o Swydd Westmorland. <ref name="Barrow1"> Barrow, G. W. S. (1994) ‘The Scots and the North of England’ yn E. King (gol.) ''The Anarchy of King Stephen’s Reign''. Rhydychen. t. 236 </ref><ref> Kirby, D. P. (1962) ‘Strathclyde and Cumbria: A Survey of Historical Development Until 1092’ yn Trans. CWAAS. 62, pp. 77-94</ref><ref> Wilson, P. A. (1966) ‘On the Use of the Terms “Strathclyde” and “Cumbria” yn Trans. CWAAS. 66. pp. 67-92</ref>

Dywedir yn dradoddiadoldraddodiadol bod ffiniau gwreiddiol Esgobaeth Caerliwelydd yn dynodi ffiniau Teyrnas Ystrad Clud yn Lloegr a rhai Esgobaeth Glasgau yn eu dynodi yn yr Alban.

Nid oes testun ysgrifenedig Cymbrieg ar glawr ac mae'r dystoliaethdystiolaeth yn dod o enwau lleoedd, rhai termau cyfrieithiol cyfreithiol,<ref name="Jackson"> Jackson, K.H. (1958) ''Language and History in Early Britain'', Caeredin: Edinburgh University Press </ref>, a rhai geiriau yn nhafodieithaunhafodieithoedd Saesneg ardaloedd a fu unwaith yn rhan o'r Hen Ogledd.

Mae Dauvit Broun yn trafod y broblem o ba dermau i'w defnyddio i ddisgrifio’r bobl a siaradai Cymbrieg<ref name=Broun> Broun, Dauvit (2004): ‘The Welsh identity of the kingdom of Strathclyde, ca 900-ca 1200’, Innes Review 55, pp 111-80.</ref>. Mae’n ymddangos eu bod yn galw eu hunain yn ''Gymry'' - o’r Frythoneg '''*kon-brogi'''. Mae’n debyg bod Brythoniaid yr Hen Ogledd a Brythoniaid Cymry yn ystyried eu hunain fel un genedl (er gwahanwyd gan dirogaethaudiriogaethau Seisnig).

MewnYng [[Gaeleg|Ngaeleg]], eu henwau yw ''Breatnaich'' neu ''Cuimrich''. I’r [[Llychlynwyr]] ''Brettar'' oeddynt. LladineiddwydRhufeineiddiwyd y term Saesneg ''Welsh'' fel ''Wallenses'' a’r term Cymraeg ''Cymry'' yn ''Cumbrenses''. CyfeirwydCyfeiriwyd at Gymry Cymru a Chymry yr Hen Ogledd hefyd gan y ddau enw. MewnYn [[Sgoteg]] ''Wallis/Wellis'' oedd Cymry yr Hen Ogledd a Chymry Cymru.

Ond cwyd dryswch o'u galw'n ''Welsh'' heddiw. Nid yw trigolion ardal Glasgau yn ''Welsh'' yn ystyr modern, cyffredin y gair. Nid ydynt chwaith yn ''Cumbrians'' sydd heddiw yn dynodi brodorion swydd Cumbria inyn Lloegr. Byddai esgobion Glasgau yn defnyddio’r term ''Cumbrenses'' a hefyd ''Wallenses'' yn eu dogfenni o’r Oesoedd Canol. Yma disgrifir Cumbria fel y canlyn:

Nid yw’n bosibl rhoi dyddiad dibynadwy ar gyfer marwolaeth Cymbrieg. Fodd bynnag, mae ffeithiau ar gael sydd yn rhoi awgrymiadau. Yng nghanol y 11fed ganrif mae arglwyddi sydd ag enwau sy’n ymddangos yn Gymbrieg. Er enghraifft mae Dunegal (Dyfnwal) arglwydd Strathnith (Ystrad Nidd, neu Nithsdale)<ref> Oram, R.(2000): The Lordship of Galloway, Edinburgh: John Donald</ref>, Moryn (Morien) argwlyddarglwydd Cardew (Caerddu) a Cumdivock (Cwm Dyfog) ger Caerliwelydd ac Eilifr (Eliffer), arglwydd Penrith (Penrhudd) <ref> Phythian-Adams, Charles (1996): Land of the Cumbrians, Aldershot: Scolar Press </ref>.

Mae pentref ger Caerliwelydd o’r enw Cumwhitton, gynt Cumquinton. Mae’n ymddanogosymddangos ei fod yn cynnwys enw Normanaidd ''Quinton'' <ref name=PNCu>Armstrong, A. M., Mawer, A., Stenton, F. M. and Dickens, B. (1952) The Place-Names of Cumberland. Cambridge: Cambridge University Press. </ref>. Ni fu Normaniaid yn y cyffiniau cyn 1069. Hefyd ni chodwyd y castell ym mhentref Castle Carrock (Castell Caerog) tan 1160-1170 ac y mae’r gair ''castell'' yn tarddu o’r Ffrangeg. Rhoddwyd tir Barmulloch ger Glasgau i’r eglwys gan frenin Mael Choluim IV rhwng 1153-1165. Barmulloch (''Badermonoc'' gynt) yw'r Gymbrieg ''*bod ir monoch'' (bod y mynach). Sefydlwyd yr abaty yn Lanercost (Llannerch Awst) ger Caerliwelydd (ym 1170 gan fynaich Awstinaidd. Ai cyd-ddigwyddiad yn unig yw enwi'r llannerch ar ôl Awst (nad yw yn enw cyffredin)?

Mae Wallace yn gyfenw Sgotaidd. Mae’n golygu ''Cymro'' ac mae’r ansoddair ''wallis'' yn cael ei ddefnyddio yn gyffredinol i ddynodi Brythoniaid Ystrad Clud. Nid oedd cyfenwau yn yr Alban yn cael eu hetifeddu cyn 1200 ymhlith y bonheddwyr ac nid yn rheolaidd tan ar olôl 1400. LladdaoddLladdodd William Wallace siryf Lanark ym 1297. Hyd yn oed os etifeddodd ei gyfenw oddi wrth ei dad, mae’n debyg bod y teulu yn siarad Cymbrieg neu Gymraeg o fewn cof er mwyn cael eu henwi felly. Hynny, neu bob teulu Wallace wedi mewnfudo o Gymru yn y Canol Oesoedd.

Mae hefyd arwyddion hanesyddol i fodolaeth Cymry Ystrad Clud fel grŵp ar wahân yn y Canol Oesoedd. Cyn ei goroni yn frenin yr Alban, teitl Dafydd I yr Alban oedd Tywysog y Cymry (Lladin: ''Cumbrorum''). Pan gyhoeddai Wiliam I (Brenin yr Alban) ei ddogfenni, nodai y Cymry fel poblogaeth o fewn ei wlad (yn ogystal â Saeson, FfrancwyrFfrancod a Gwyddyl). Nid yw hyn yn dangos bod y ''Cumbrenses'' yn dal i siarad Cymbrieg wrth gwrs <ref name=Broun> Broun, Dauvit (2004): ‘The Welsh identity of the kingdom of Strathclyde, ca 900-ca 1200’, Innes Review 55, pp 111-80.</ref>.

Mae dogfenni o Abaty Lanercost sy'n dyddio o hwyr yn y 12fed ganrif yn methu dangos enwau personol Cymbrieg. Uchelwyr yw’r rhain wrth gwrs, ond mae'n awgrymu nad oedd Cymry yn dal yn berchnogion tir. <ref name=Todd> Todd, J. M. (ed.) (1991) The Lanercost Cartulary, Carlisle: CWAAS </ref>. Gan fod Seisnigeiddio’r uchelwyr wedi digwydd ym mhob man cyn bod y werin yn newid iaith, mae’n bosibl bod pobl gyffredin yr ardal yn dal i siarad Cymbrieg. Tua 1200 mae rhestr o ddynion o dref Peebles (Pebyll). Yn eu plith mae enwau Cymbrieg fel Gospatrick (gwas Padrig), Gosmungo (gwas ‘’Mungo’’ neu Cyndeyrn Sant), Guososwald a Goscubrycht (gwas Cybricht neu Cuthbert). Nid yw’n arferol I roi ''gwas'' o flaen enw sant i ddangos dyn sy’n dilyn y sant hwnnw yn Gymraeg Cymru. Mae’n arferiad o fewn Gaeleg fodd bynnag. Hefyd daw dau sant – Oswallt a Cybricht o Northumbria) sy’n felly yn dangos dylanwadau ar Gymbrieg nas ceir ar Gymraeg.

Ym 1263 mae rheithwyr yn Peebles, mewn achos am dorri maw ar gam, ag enwau sydd yn bennaf yn Ffrangeg neu Saesneg <ref name=Chambers> Chambers, W. (1864) A History of Peebleshire, Edinburgh: W & M Chambers </ref>, ond mae enwau ''Gauri Pluchan'' (Gwri?), ''Cokin Smith'' (Cochyn?) a ''Richard Gladhoc'' (Rhisiart Gwladog?). Nid yw'r enwayenwau yn amlwg yn Saesneg neu Aeleg ond yn hytrach maent yn edrych yn Gymbrieg.

InYn siartr Priordy Wetherall ger Caerliwlydd mae mynach o’r enw Robert Minnock sy’n dyst i wyth siartr o gwmpas 1260 <ref name=Prescott> Prescott, J. E. (ed.) (1897) Register of Wetheral Priory, Carlisle: CWAAS </ref>. Mae ei enw yn cael ei sillafu fel Minnoc~Minot~Mynoc ac mae’n atyniadol i weld y gair Cymraeg ''mynach''– cofier mai llysenw disgrifiol aac nid cyfenw priodol sydd yma ar y dyddiad hwn. Nid oes eraill o’r tystion gydag enwau Cymbrieg.

Ar sêl frenhinol yr Alexander III o’r Alban, a oedd yn frenin rhwng 1241-1286, oedd y geiriau ‘’Rex Scotorum et Brittanniarum’’ sef Brenin y Sgotiaid a’r Brythoniaid. Ym 1305 gwaharddodd Edward I Lloegr gyfrieithiaugyfreithiau Sgotiaid a’r ''Brets'' - sef y Brythoniaid yn yr Alban. <ref> Barrow, G. W. S. (2005) Robert Bruce & the Community of the Realm of Scotland, Edinburgh: Edinburgh University Press </ref>

Cedwir olion o'r Gymbreg yn y rhifau sydd wedi goroesi ar lafar yn yr ardal ac a ddefnyddwydddefnyddiwyd yn bennaf gan fugeiliaid.