ویکیپیدیا

مەل: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
ب Removing Link FA template (handled by wikidata)
ب بۆت: زیادکردنی پۆلە ھاوسەنگەکان
(٣٠ دەستکاری لەلایەن ١٤ بەکارھێنەرەوە پیشاننادرێت)
ھێڵی ٢:
|name = پەلەوەران
|color=pink
| fossil_range =
|image = Phalacrocorax-auritus-007.jpg
|image_width = 240px
|image_caption = [[قەلمراوی ئەمریکایی]]<ref> ، بڕوانە [[فەرهەنگی باڵندە]] : ئەحمەد بەحری''Phalacrocorax auritus''</ref>
|regnum = [[گیانەوەرانگیانلەبەران]]
|phylum = [[مازەداران]]
|subphylum = [[بڕبڕەداران]]
|unranked_classis =
|classis = '''پەلەوەران'''
|classis_authority = [[کارلۆس لینایۆس]]، ۱۷۵۸١٧٥٨
|subdivision_ranks =
|subdivision =
}}
[[پەڕگە:Blue Tit aka.jpg|250px|چەپ|وێنۆک|[[گۆرەویچنە]] ، پەلەوەرێک لە تیرەی [[چۆلەکە|چۆلەکان]]]]'''مەل'''، '''باڵندە''' یان '''پەلەوەر''' ({{بە ئینگلیزی|Bird}}) [[گیانلەبەر]]ێکە لە لقی [[مازەداران]]، کە لەشی بە [[پەڕ]] داپۆشراوە. مەلەکان لەسەر دوو [[لاق]] دەڕۆن و [[ھێلکە]] دەکەن، و زۆربەیان دەتوانن بفڕن.
[[پەڕگە:Slimbridge.chilean.flamingo.arp.jpg|250 px|چەپ|وێنۆک|فلامینگۆ (سوورە قورینگ)]]
[[پەڕگە:Branta_canadensis_in_flight,_Great_Meadows_National_Wildlife_Refuge.jpg|چەپ|250px|فڕینی پەلەوەران]]
'''پەلەوەر''' ، باڵندە، مەل، پەڕندە (بە [[ئینگلیسی]] : Bird) [[گیانەوەر]]ێکە لە لقی [[مازەداران]]، کە لەشی بە [[پەڕ]] داپۆشراوە. <br />
لە سەر دوو لاق دەڕوا و [[ھێلکە]] دەکا. زۆربەی پەلەوەران دەتوانن بفڕن.<br />
نزیک بە ١٠،٠٠٠ جۆر پەلەوەر لە جیھاندا ھەیە. ئەم گیانەوەرانە پڕجۆرترین مازەدارانی چوارئەندامین کە لە [[جەمسەری باکوور]]ەوە بگرە تا [[جەمسەری باشوور]] لە ھەموو شوێنێکدا دەبینرێن.<br />▼
بچووکترین پەلەوەری ئەم سەردەمە چۆلەکەمێشەیە کە ٥سم دەبێ و گەورەترینیان [[وشترمر]]ە بە ٢،٧٥ میتر درێژی. دیرێن ناسان لەو باوڕەدان کە پەلەوەران تەنیا کلادی [[دایناسۆر]]ەکانن کە لە قەڵاجۆی خولی سێھەمی [[کرتاسە]] لە ٦٥،٥ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر، ڕزگار بوون و بەجێ ماون. ▼
 
▲نزیک بە ١٠،٠٠٠١٠٬٠٠٠ جۆر پەلەوەرمەل لە جیھاندا ھەیەھەن. ئەم گیانەوەرانەگیانلەبەرانە پڕجۆرترین مازەدارانی چوارئەندامین کە لە [[جەمسەری باکوور]]ەوە بگرە تا [[جەمسەری باشوور]] لە ھەموو شوێنێکدا دەبینرێن.<br />
[[دڵ]]ی پەلەوەران چوار کەلێنی ھەیە و [[شاخوێنبەر]]یان بەلای ڕاستداچەماوەتەوە. [[ئێسک]]ەکانی سەریان پێکەوە لکاوە. لەم مازەدارانەدا ٩ کیسەھەوا بە [[سی]]یەکانیانەوە لکاوە. ئێسکیان ھڵۆڵە تا سووک بێ. چاویان گەورەیە و ھەستی بیناییان زۆر بەھێزە.▼
▲بچووکترین پەلەوەری ئەم سەردەمە چۆلەکەمێشەیە کە ٥سم دەبێ و گەورەترینیان [[وشترمر|وشترمرخ]]ە بە ٢،٧٥٢٬٧٥ میترمەتر درێژی. دیرێن ناسان لەو باوڕەدان کە پەلەوەران تەنیا کلادی [[دایناسۆر]]ەکانن کە لە قەڵاجۆی خولی سێھەمی [[کرتاسە]] لە ٦٥،٥٦٥٬٥ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر، ڕزگار بوون و بەجێ ماون.
 
▲[[دڵ]]ی پەلەوەران چوار کەلێنی ھەیە و [[شاخوێنبەر]]یان بەلای ڕاستداچەماوەتەوە. [[ئێسک]]ەکانی سەریان پێکەوە لکاوە. لەم مازەدارانەدا ٩ کیسەھەوا بە [[سی]]یەکانیانەوە لکاوە. ئێسکیان ھڵۆڵە تا سووک بێ. چاویان گەورەیە و ھەستی بیناییان زۆر بەھێزە.
ئەمڕۆکە پەلەوەران بەوە دەناسرێن کە: [[دەنووک]]یان ھەیە، لەشیان بە پەڕ داپۆشراوە، [[ددان]]یان نییە، ھێلکەی توێکڵدار دەکەن، میتابوولیزمی بەرز، دڵی چوارکەلێنی، ئێسکبەندی سووک و پتەویان ھەیە. پەلەوەرانی ئەم سەردەمە ھەموو جووتێک باڵیان ھەیە، بێجگە «موئا» لە [[نیوزیلاند]] کە قەڵاچۆ بووە. ژمارەیەکی کەم لە جۆرەکانی پەلەوەران ناتوانن بفڕن (وەک [[پێنگوین]]). [[قەل]]ان و [[تووتی]]ان وریاترین جۆری پەلەوەرانن. بڕێ پەلەوەر ئامێر چێ دەکەن، بڕێکیان ژیانی کۆمەڵایەتییان ھەیە و ئەزموونەکانی خۆیان دەخەنە بەردەست بەرەکانی داھاتوو.▼
 
▲ئەمڕۆکە پەلەوەران بەوە دەناسرێن کە: [[دەنووک]]یان ھەیە، لەشیان بە پەڕ داپۆشراوە، [[ددان]]یان نییە، ھێلکەی توێکڵدار دەکەن، میتابوولیزمی بەرز، دڵی چوارکەلێنی، ئێسکبەندی سووک و پتەویان ھەیە. پەلەوەرانی ئەم سەردەمە ھەموو جووتێک باڵیان ھەیە، بێجگە «موئا» لە [[نیوزیلاند]] کە قەڵاچۆ بووە. ژمارەیەکی کەم لە جۆرەکانی پەلەوەران ناتوانن بفڕن وەک(وەک [[پێنگوین]]). [[قەل]]ان و [[تووتی]]ان وریاترین جۆری پەلەوەرانن. بڕێھەندێ پەلەوەر ئامێر چێ دەکەن، بڕێکیانھەندێکیان ژیانی کۆمەڵایەتییان ھەیە و ئەزموونەکانی خۆیان دەخەنە بەردەست بەرەکانی داھاتوو.
زۆرێک لە پەلەوەران، ساڵانە [[کۆچ]]ی دوور و درێژ دەکەن. زۆر جۆری تریش لە باتی کۆچی دوور، ئازوگۆزی کورت و ناڕێکوپێکیان ھەیە. ئەم گیانەوەرانە کۆمەڵژین و پێکەوە لە ڕێگای نیشانە، دەنگ، چریکە، بەشداری لە کارە کۆمەڵایەتییەکان، شەڕ ، بەربەرەکانێ و گەلەکۆمە بۆ پاراستنی خۆیان، لە پێوەندیدان. زۆربەی جۆرەکانی پەلەوەران تاک ھاوسەرن؛ ھەڵبەت تەنیا بۆ یەک وەرزی زاوزێ، بڕێجاریش جووتی خۆیان تا چەندین ساڵ ناگۆڕن. لە چەند جۆریشدا «چەن ژنی» و بەدەگمەن «چەن شوویی »دەبینرێت. پەلەوەران لە ھێلانەدا ھێلکە دەکەن و لە سەری کڕ دەکەون تا ھەڵی دێنن. زۆربەی [[جووچک]]ەکان دوای لە ھێلکە دەرھاتن بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ لە ژێر داڵدەی دایک و باوکیاندان.▼
 
▲زۆرێک لە پەلەوەران، ساڵانە [[کۆچ]]ی دوور و درێژ دەکەن. زۆر جۆری تریش لە باتی کۆچی دوور، ئازوگۆزی کورت و ناڕێکوپێکیان ھەیە. ئەم گیانەوەرانەگیانلەبەرانە کۆمەڵژین و پێکەوە لە ڕێگای نیشانە، دەنگ، چریکە، بەشداری لە کارە کۆمەڵایەتییەکان، شەڕ ،شەڕ، بەربەرەکانێ و گەلەکۆمە بۆ پاراستنی خۆیان، لە پێوەندیدان. زۆربەی جۆرەکانی پەلەوەران تاک ھاوسەرن؛ ھەڵبەت تەنیا بۆ یەک وەرزی زاوزێ، بڕێجاریش جووتی خۆیان تا چەندین ساڵ ناگۆڕن. لە چەند جۆریشدا «چەن ژنی» و بەدەگمەن «چەن شوویی » دەبینرێت. پەلەوەران لە ھێلانەدا ھێلکە دەکەن و لە سەری کڕ دەکەون تا ھەڵی دێنن. زۆربەی [[جووچک]]ەکان دوای لە ھێلکە دەرھاتن بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ لە ژێرلەژێر داڵدەی دایک و باوکیاندان.
ئەم گرووپە لە زنجیرەی [[گیانەوەران]] ، لقی [[مازەداران]] ، ژێرلقی [[بڕبڕەداران]] ، پۆلی پەلەوەران بوونەتەوە و دوای [[گوانداران]] ، گووراوترین جۆری گیانەوەرانن.▼
 
▲ئەم گرووپە لە زنجیرەی [[گیانەوەرانگیانلەبەران]] ، لقی [[مازەداران]] ، ژێرلقی [[بڕبڕەداران]] ، پۆلی پەلەوەران بوونەتەوە و دوای [[گوانداران]] ، گووراوترین جۆری گیانەوەراننگیانلەبەرانن.
پەلەوەران دەورێکی گرنگیان لە [[ئابووری]]دا ھەیە؛ بۆ وێنە سەرچاوەیەکی گرنگی خۆراکن. مەلە دەنگخۆشەکان کەوی و ماڵی دەکرێن، جیقنەی پەلەوەران وەک [[پەین]] بەکار دێت. ئەم گیانەوەرانە لەگەڵ [[فەرھەنگ]] ، [[مەزھەب]] ، [[شیعر]] و [[مۆسیقا]]ی مرۆڤەکاندا تێکەڵ بوون.▼
 
▲پەلەوەران دەورێکی گرنگیان لە [[ئابووری]]دا ھەیە؛ بۆ وێنە سەرچاوەیەکی گرنگی خۆراکن. مەلە دەنگخۆشەکان کەوی و ماڵی دەکرێن، جیقنەی پەلەوەران وەک [[پەین]] بەکار دێت. ئەم گیانەوەرانەگیانلەبەرانە لەگەڵ [[فەرھەنگ]] ، [[مەزھەب]] ، [[شیعر]] و [[مۆسیقا]]ی مرۆڤەکاندا تێکەڵ بوون.
 
ھەڵسوکەوتی خراپی مرۆڤەکان لە سەدەی ١٧ی زایینیی بەملاوە، بووە ھۆی تیاچوونی ١٢٠ تا ١٣٠ جۆری پەلەوەر و سەدان جۆری تریش پێش لەوە قەڵاچۆ بوون. ئەمڕۆکە سەرەڕای دامەزرانی بنکەگەلی پاراستنی پەلەوەران، ١٢٠٠ جۆر لە مەترسی تیاچووندان.
 
== ناوەکانی تر ==
لە زاراوەکانی زمانی کوردیدا ئەم ناوانەش ھاتووە:
* '''باڵندە، مەل، پەڕندە، فڕندە، پەلەور، پەڕننە، پەڕۆک، باڵنە، فڕننە، باڵدار، فڕا، باڵگرەوە، سر، توار، تەواڵ، تەرەوڵ'''
* '''زەڕنەقوتە''': بەچکەی مەل کە لە ھێلکە دەردێت، ھێشتا پەڕی دەرنەکردووە.<ref>[http://gorran.net/userfiles/file/Nawshirwan%20mustafa/1-1.pdf بەدەم ڕێگاوە گوڵچنین] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170111151845/http://gorran.net/userfiles/file/Nawshirwan%20mustafa/1-1.pdf |date=١١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧}} - کتێبی یەکەم، [[نەوشیروان مستەفا ئەمین]]، چاپی یەکەم - ٢٠١٢.</ref>
== گوورانی پەلەوەران<ref>[http://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%AE%D9%85%DB%95%DA%AF%DB%95%D8%B4%DB%95]</ref> ==
 
یەکەمین [[پۆلێنی زانستیی گیانداران]] لە لایەن [[فرانسیس ویلبی]] و [[جان ری]] لە ساڵی ١٦٧٦ لە کتێبی ''Ornithologiae'' دا پێشکەش کرا<ref>{{Cite book|last=del Hoyo |first=Josep |coauthors=Andy Elliott and Jordi Sargatal |title=[[Handbook of Birds of the World]], Volume 1: Ostrich to Ducks |year=1992 |publisher=[[Lynx Edicions]] |location=Barcelona |isbn=84-87334-10-5}}</ref>. لە ساڵی ١٧٥٨ [[کارلۆس لینایۆس]] ئەم کارەی پوخت کرد و دووزەنەیەکی ڕێکوپێکی داڕشت؛ ئەم دووزەنە ئێستاکەش برەوی ھەیە<ref>
== گێرانی پەلەوەران<ref>[[توخمەگەشە]]</ref> ==
یەکەمین [[پۆلێنی زانستیی گیانداران]] لەلایەن [[فرانسیس ویلبی]] و [[جان ڕی]] لە ساڵی ١٦٧٦ لە کتێبی ''Ornithologiae'' دا پێشکەش کرا.<ref>{{Cite book|last=del Hoyo |first=Josep |coauthors=Andy Elliott and Jordi Sargatal |title=[[Handbook of Birds of the World]], Volume 1: Ostrich to Ducks |year=1992 |publisher=[[Lynx Edicions]] |location=Barcelona |isbn=84-87334-10-5}}</ref> لە ساڵی ١٧٥٨ [[کارلۆس لینایۆس]] ئەم کارەی پوخت کرد و دووزەنەیەکی ڕێکوپێکی داڕشت؛ ئەم دووزەنە ئێستاکەش برەوی ھەیە.<ref>{{la icon}} {{Cite book|last=Linnaeus |first=Carolus |authorlink=Carolus Linnaeus |title=[[سامانه طبیعت (کتاب)|Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata]] |publisher=Holmiae. (Laurentii Salvii) |year=۱۷۵۸ |page=۸۲۴ |url=}}</ref>. پۆلێنەکەی لینا، پۆلی [[فیلوجینیک]]ی پەلەوەرانی لە کلادی دایناسۆرەکان دانا.<ref name="Theropoda">{{Cite journal|last=Livezey |first=Bradley C. |month=January |year=۲۰۰۷ |title=Higher-order phylogeny of modern birds (Theropoda, Aves: Neornithes) based on comparative anatomy. II. Analysis and discussion |journal=[[Zoological Journal of the Linnean Society]] |volume=۱۴۹ |issue=۱ |pages=۱–۹۵ |doi=10.1111/j.1096-3642.2006.00293.x |pmid=۱۸۷۸۴۷۹۸ |last1=Livezey |first1=BC |last2=Zusi |first2=RL |issn=۰۰۲۴-۴۰۸۲ |pmc=۲۵۱۷۳۰۸}}</ref>
.
 
== پۆلێنی پەلەوەران ==
بۆ ناسینی باشتری پەلەوەران، پێویستە پۆلێنیان بکەین. کێشەی گەورە لەوەدایە کە پەلەوەران لە شێوە و پێکھاتەدا زۆر لە یەک دەچن، بە وتەیەکی تر گۆڕان و گوورانی نێو پەلەوەرەکان زۆر بەرچاو نییە. لە لایەکی ترەوەزانیاریی توێکاری ئەم گیانەوەرانەگیانلەبەرانە زۆر لە بەر دەستدا نییە.<ref>لەم ساڵانەی دواییدا، هەنگاوی زۆر باش بۆ ناسینی هەڵسوکەوت و توێکاری پەلەوەران نراوەو بەم بۆنەوە گۆڕانکارییەکی فراوان لە شێوەی ناونانیان کراوە.</ref>.
 
پۆلێنی زانستیی پەلەوەران، بە پێیبەپێی جیاوازی ڕواڵەتی کۆئەندامەکانی [[ئێسک]] و [[ماسوولکە]]یانە. بڕێ لە پەلەوەرناسان ھەوڵ ئەدەن بەدەدەن پێیبەپێی ڕێژەی [[پرۆتین]]ی نێو ھێلکەی پەلەوەران یان ڕەوت و ڕەوشتی ھاوبەشیان پۆلێنیان بکەن. ئێستاکە بێجگە لە ڕواڵەت و تایبەتمەندی ژینگەیی، دۆخی [[دی ئێن ئەی]]ی پەلەوەرەکانیش، ڕچاو دەکرێت.
 
پۆلێنی گیانداران بە گوێرەی پەیماننامە نێونەتەوەییەکان،نێونەتەوەیییەکان، بە زمانی لاتینە، بۆ وێنە [[چۆلەکە|چۆلەکەی ئاسایی]] بەم شێوە پۆلێن دەکرێت:<ref>[http[://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%86%D8%AF%D9%87:پرنده]]</ref>:
* Domain ([[دەڤەر]]): [[گیانداران]]
* Kingdom(زنجیرە): [[گیانەوەرانگیانلەبەران]]
* Division(لق): [[مازەداران]]
* ژێرلق: [[بڕبڕەداران]]
Line ٥٧ ⟶ ٥٥:
* Genus ([[خێزان]]): [[چۆلەکە]]
* Species ([[جۆرە]]): [[چۆلەکە|چۆلەکەی ئاسایی]]
== پەلەوەرناسی ==
پەلەوەرناسی یان مەلناسی، لقێکە لە زانستی گیانەوەرناسی، سەبارەت بە ناسین، لێکدانەوە و پۆلێنی پەلەوەران<ref>[[فەرهەنگی فارسی-کوردیی زانستگای کوردستان]] ، سێ بەرگی، لاپەڕەی ٥٠١</ref>▼
 
== مەلناسی ==
▲پەلەوەرناسی یان مەلناسی، لقێکە لە زانستی گیانەوەرناسی،گیانلەبەرناسی، سەبارەت بە ناسین، لێکدانەوە و پۆلێنی پەلەوەرانمەلەکان.<ref>[[فەرهەنگی فارسی-کوردیی زانستگای کوردستان]] ، سێ بەرگی، لاپەڕەی ٥٠١</ref>
 
== سەرچاوەسەرچاوەکان ==
* [[:fa:پرنده|ویکیپیدیای فارسی]]
* [[:en:Bird|ویکیپیدیای ئینگلیزی]]
-----
{{پەراوێز}}
* [http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%86%D8%AF%D9%87]
* [http://en.wikipedia.org/wiki/Bird]
 
[[پۆل:{{تووڵی دەروازە|گیانلەبەران|باڵندەکان]]|ژینناسی}}
{{پۆلی کۆمنز|Aves}}
 
[[پۆل:پەلەوەرەکان]]
[[پۆل:دایناسۆرەکان]]
[[پۆل:گیانەوەران]]
[[پۆل:پەلەوەران]]
[[پۆل:گیانلەبەران]]
[[پۆل:مەلەکان]]
[[پۆل:تاکسە ناوی کارل لینایۆسی لەسەرە]]
[[پۆل:تاکسۆنەکانی ناونراو لە لایەن کارل لینایۆسەوە]]
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/مەل»