Реформаци агӀонан коде хьажар

{{Тардалар|Реформизм|Реформизмех||Реформаторалла|Реформаталлица}}
{{маьӀнаш}}
'''Реформа́ци''' ({{lang-la|reformatio}} «гӀалат нисдар, дехьайалар, йухакхоллар; хийцар) — [[Малхбузен Европа|Малхбузен]] а, [[Йуккъера Европа|Йуккъера Европе]] XVI — XVII бӀешеран йуьххьера шуьйра [[динан болам|динан]] а, йукъараллин-политикин а болам, иза хьажийна бу йуьхьанцара муьрехь [[католикийн килс]]ан реформа йан, ткъа тӀаьххьара — иза дӀакъасто а, кхолла керла керстачерани [[конфесси]] — [[протестанталла]]<ref>[https://claremontreviewofbooks.com/revolution-of-the-saints/ Revolution of the Saints - Claremont Review of Books<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>.

Цуьнан йуьхьиг тӀеэцна лара 1517 шеран 31 октябрь, оцу дийнахь [[Лютер, Мартин|Лютер Мартина]] [[виттенберг]]ан ГӀалин килсин  тӀетоьхна шен «[[95 тезис]]», цигахь иза дуьхьала вара долуш долчу католикийн килсахь зуламаш леладарх, масала, [[Индульгенци|индульгенцеш]] йохкар<ref group="прим.">{{Книга|автор=Шафф Ф.|заглавие=История Христианской Церкви. Т.7. Современное христианство. Реформация в Германии|год=2009|место=СПб.|издательство=Библия для всех|страницы=105|страниц=463}}</ref>. Реформацин чаккхе лору [[Вестфалан машар]] барца 1648 шарахь, оцун жамӀашца кхайкхийна динан собар даран хьесап, иза бахьнехь динан фактор коьрта роль ловзочура йаьлла европин политикехь.

[[Протестанталла]] даьржира йерриг Европехь динан Ӏилманехь Лютеран ([[лютераналла]]), [[Кальвин, Жан|Кальвин Жанна]] ([[кальвиналла]]), «[[Цвиккаусан пайхамарш|цвиккаусан пайхамарин]]» ([[Анабаптисташ|анабаптизм]]), [[Цвингли, Ульрих|Цвингли Ульрихан]] ([[Реформаци Швейцарехь|цвинглианалла]]) тӀехьабозачийн, кхин а башха новкъа [[англиканалла|англиканаллин]]. ТӀаьхьо кхин а йукъаЙевлла шортта кхин агӀонаш протестаналлин (шовзткъе итт де, пресвитерианалла, методизм, баптизм, реставрационизм, кхин а шортта).

Католикийн килсо а, [[иезуиташ]]а Реформацица къовсам латтошь гӀуллакхийн комплексан цӀе йелла [[Контрреформаци|Контрреформацеш]] йу.

2010 шарахь дуьненахь 800 млн сов протестант ву. Цхьацца пачхьалкхашкахь протестантийн килсан «пачхьалкхан» йа «официалан» статус йу.

== Реформацин бахьна ==
[[Йуккъера бӀешераш|ЙуккъерабӀешерийн]] дохаллехь килсо ловзийна ладаме роль йукъараллин дахарехь. ЧӀогӀа дика йукъахӀоттара Малхбузехь алсама йолу [[Феодализм|феодалан хӀоттам]]. Килсан иерархи тера йара дуьненанчух: дуьненан феодалан йукъараллехь хӀиттина тайп-тайпана сеньорийн а, [[вассалитет|вассалийн]] а — паччахьан (лакхара сеньоран) тӀера [[къонах]]ан тӀекхаччалц санна, цунах терра [[клир]]ан декъахоша градуиаци йина феодалийн тӀегӀанашца [[Папалла|папин]] (лакхара хьалхара мозгӀара) тӀера [[МозгӀар|кюрен]] тӀе кхаччалц. Воккха феодал йолу килс, Малхбузен Европа тайп-тайпана пачхьакхашкахь долахь дара ⅓ дакъа дуьйш долу лаьттана, цунна тӀехь лелабора [[ГӀопаллин бакъо|гӀопаллера ахархой]], из-за хьесапаш леладора, дуьненан феодалаш санна{{sfn|''Гобри, И.'' Лютер|2000|с=5—18|name=гобри}}.

Йуккъера бӀешерийн йукъаллин идейн санкци хилла йолу феодалийн католикийн килса, лататалора, къагалора цуьнан материйн бух — феодалийн хӀоттам мел бу. Амма XIV—XV бӀешерашкахь хьалха йуккъера Италехь а, [[Фландри (историн область)|Фландрехь]], ткъа XV бӀешеран чаккхегара массанхьа Европехь йолайелира кхолла керла [[социалан класс]], цуо тӀаьхь-тӀаьхьа дӀалоцура шен кара экономика, цул тӀаьхьа хьаьдира политикин [[гегемони|гегемоне]], — [[буржуази]]н класс<ref name="гобри"/>. Олалла дан гӀертачу керлачу классана, оьшура керла идеологи. Ма-дарра аьлча иза иштта керла а йацара: буржуазис дӀа ца тоттура [[керсталла]], амма цунна ца оьшура иштта керсталла, шира дуьненан хьашташ кхочуш дора; керла дин декхарийлахь дара [[католицизм]]ах къаста, хьалхарчу рогӀехь атталица а, дорахаллица а: меркантилан буржуазин ахча ца оьшура, йаккхий килсанаш йогӀа, хаза килсан гӀуллакх дан, ткъа шайн кхуьуш йолу предприятешка дилла оьшура. Цуьнца иза хуьлура ца оьшуш а, зуламе а шен йезачу [[Папалла|папица]], [[кардинал]]ашца, [[епископ]]ашца, [[килс]]ашца, цуьнан латтаца а. Онда паччахьан Ӏедал хӀоьттинчу пачхьалкхашкахь, къоман буржуазин дуьхьала йогӀуш йолу (масала, Ингалсчохь йа Францехь), католикийн килс башха декреташца, доза тоьхна йара шен реза ца хиларца, цуьнца цхьана хенан хӀаллак хиларх кӀелхьара йаьккхина. Германехь, масала, йуккъера Ӏедал чекх са гуш дара, [[Руман кури|папин курина]] таро хилира хӀусамда хила, шен даймахкахь санна, католикийн килс цуьнана чекхйовлуш йоцу йелашца а, ницкъала даккха гӀертарца а цабезам кхуллура, ткъа мозгӀараш оьзда ца леларо дуккха а чӀагӀбора  и цабезам<ref name="гобри"/>.

== Реформацин предтечаш ==
[[Файл:Лжон Виклиф.gif|thumb|Джон Виклиф|left]]
Экономикин Ӏаткъам, алсамбаьккхина къоман хьашташа, XIV бӀешарахь дуьхьала [[Авиньонехь папанаш йийсар бар|авиньонан папашна]] Ингалсчохь. Массийн реза ца хилар гойтург вара [[Джон Виклиф]], [[Оксфордан университет]]ан профессор вара, цуо кхайкхадора ша йолу папийн система а, килсийн латта [[Секуляризаци (истори)|секуляризаци]] йар а дӀадаккхар<ref>''[[Лозинский, Самуил Горациевич|Лозинский С. Г.]]'' [http://www.verigi.ru/?book=10 История папства] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120417020806/http://www.verigi.ru/?book=10 |date=2012-04-17 }}. — С. 165.</ref>. Виклиф дог ца догӀуш хьежара «йийсар баре» а, [[Доккха малхбузен декъадалар|декъадаларе]] а, 1379 шерал тӀаьхьа дуьхьал вала волавелира руман килсан [[догматизм]]ан шен революцин ойланашца. 1379 шарахь цуо йойуш латтара руман папин авторитет, шен сочиненешкахь ойла йийцина, [[Ӏиса пайхамар|Ӏийса]] пайхамар {{Ӏ.с.}}, ткъа руман папа вац килсан корта. Цуо чӀагӀдора, [[Библи]] йу, ткъа кисо йац, цхьаъ бен йоцу авторитет делах тешаш волчунна, килс йан йеза [[Керла Весет]]ан кепара. Шен гараш чӀагӀдархьама, Виклифа Библи адамаш кхетачу матте йаьккхина шайн ненан матте. 1382 шарахь чекхйаьккхина дуьззина гоч Керла Весетан ингалсан матте. Герфордан Николая чекхдаьккхина [[Шира Весет]]ан ингалсан матте гочан доккхаха долу дакъа 1384 шарахь. Иштта, дуьххьара ингалсхойн таро хилира йуьззина Библин текст шайн ненан маттахь йеша. Виклиф кхин а дӀа вахара 1382 шарахь дуьхьала велира [[догмат]] ан [[маьӀна]] хийцаран, руман килсано ца бахахь а, дакъолгийн маьӀна хийцало тӀехулара сипат а ца хийцалуш. Виклифа чӀагӀдора, дакъолгийн хӀума хийца ца ло, Ӏийса пайхамар ву оцу къайленехь ву синмехаллица, хаало иманца. Виклифан ойла тӀе ца эцаро къобал дора, мозгӀаран ницкъ бац Ӏаткъам бан стаг кӀелхьара ваккха новкъа Ӏийса пайхамаран {{|.c/}} цӀий а, дегӀ а  тӀеэца ца магийна [[евхаристи]] йолуш. Виклифан ойланашна суд йинехь а [[Лондон]]ехь а, [[Рум]]ехь а, цуьнан килсан нийсо лелийра ахархойн экономикин дахарехь, цуо гӀовттийра ахархой 1381 шарахь. [[Чехи|Чехера]] студенташа доьшуш болу Ингасчохь, деира цуьнан дешар шайн даймахка, цунах некъ хилира [[Гус, Ян|Гус Янан]] ойланашна<ref>''Кернс, Э.'' Дорогами христианства. — С. 145—146.</ref>.

== Реформацин жамӀаш ==
Реформацин боламан жамӀаш цхьаьна кепара амал ца йалало. Цхьаьна агӀор, католикин дуьне, цуо цхьаьнатохара дерриг Малхбузен Европера [[Папалла|руман папин]] синмехаллин куьйгаллица. Цхьаъ бен йоцу католикийн килс хийцина дуккха а къоман кисашца, уьш йозуш йара дуьненан урхалчех, хьалха [[клир]]икийн [[апелляци]] йан таро йара [[Папалла|папега]]  [[суьдхо]]чуьнга санна. Вукха агӀор, къоман килсаша таро йора Европин къаьмнийн къоман кхетам айа.Цу тӀе хаъал тӀекхетта оьздангаллин а, дешаран а тӀегӀа Къилбаседа Европин бахархойн, цул хьалха иза йист йара Керстачу Дуьненан — [[Библи]] Ӏамо эшаро ойура дешаран меттигаш (коьртаниг [[Килсан ишкол]]ан кепара), иштта лакхарниш, иза дира университеташ йахкарца килсан къоман кадрш кечдархьама. Цхьацца меттанашна йоза кечдира, цунна тӀехь Библи йазйархьама.

Синмехаллин нийсо кхайкхайара хьалха тоттура политикин нийсо. Иштта, дуккхаха берш реформаташ болчу мехкашках, машаречарна йаккхий таронаш йеллера килсан урхалла дан, ткъа гражданашна — пачхьалкхан урхалла дан<ref>''Кернс Э.'' Дорогами христианства. — С. 299.</ref>.

Реформацин коьрта кхиам хилира, цуо хаъал таро йар шира феодалийн экономикин йукъаметтигаш хийцар керлачу капиталистийнчуьнца<ref group="прим.">Иза дац капитализм  «Реформацин сурсат» ду бохург. И ойла сих-сиха гӀалат бовларца тӀейазйо [[Вебер, Макс|Вебер Максан]], цуо бакъ дерг дийцича чӀагдора хӀара:

== Хьажа кхин а ==
{{АгӀонийн дитт|Реформаци}}

== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш|group=билг.}}
{{Викидошам|реформаци}}
== Хьосташ ==
{{билгалдахарш|2}}

== Литература ==
;Библиографеш
# ''Бобылёв А. В.'' Дореформационный период и Реформация: Библиографический список / В 2 т. — {{М.}}, 1999. — Т.1: Книги и брошюры, изданные на русском языке; Т.2: Зарубежные библиографии и справочные издания.

;Ӏилманан къинхьегамаш (Реформацех лаьцна дийнна)
* {{Источник/НФЭ|Реформация|[[Гараджа, Виктор Иванович|Гараджа В. И.]]|url=https://iphlib.ru/greenstone3/library/collection/newphilenc/document/HASH01169b50a469a8386b8d4d16}}
# Источники по истории Реформации. — {{М.}}, 1906. — Вып. 1-2.
# ''[[Митрофан (Зноско-Боровский)|Зноско-Боровский М.]]'' Православие, римо-католичество, протестантизм и сектантство. — Загорск, 1991.
# {{книга
|автор={{s|Ковальский, Ян Веруш.}}
|заглавие=Папы и папство
|издание=
|место=М.
|издательство=[[Политиздат]]
|год=1991
|страниц=236
|isbn=5-250-01237-X
|тираж=2000
}}
# Культура эпохи Возрождения и Реформации. — {{Л.}}, 1981.
# ''Лемэтр Н.'' Католики и протестанты: религиозный раскол XVI века в новом освещении. // [[Вопросы истории|ВИ]]. — 1995. — № 10.
# Очерки истории западного протестантизма. — {{М.}}, 1995.
# {{книга
|автор={{s|Смирнов М. Ю.}}
|заглавие=Реформация и протестантизм : Словарь
|издание=
|место=СПб.
|издательство=[[СПбГУ|Издательство СПбГУ]]
|год=2005
|страниц=196
|isbn=5-288-03727-2
|тираж=
}}
# ''Соловьёв Э. Ю.'' Политико-юридические завоевания Реформации. // Философия эпохи ранних буржуазных революций. — {{М.}}, 1983.
# ''[[Фромм, Эрих|Фромм Э.]]'' Бегство от свободы. — {{М.}}, 1990.
# {{книга
 |автор               = [[Цвейг, Стефан|Цвейг&nbsp;С.]]
 |заглавие         = Совесть против насилия: Кастеллио против Кальвина
 |ссылка             = http://book-read.ru/save.php?file=110863
 |издание           = 
 |место               = М.
 |издательство = [[Мысль (издательство, Москва)|Мысль]]
 |год                   = 1986
 |страниц           = 238
 |серия               = Библиотечная серия
}} {{Wayback|url=http://book-read.ru/save.php?file=110863 |date=20140818212935 }}
# {{Книга:Эпоха Реформации. Европа}}
# ''[[Жукоцкий, Владимир Дмитриевич|Жукоцкий В. Д.]]'' [https://web.archive.org/web/20110819203955/http://www.ec-dejavu.net/r/Reformation.html Реформация как универсалия культуры: перекличка эпох и поколений] // ''[[Жукоцкий, Владимир Дмитриевич|Жукоцкий В. Д.]], Жукоцкая З. Р.'' Русская Реформация XX века: статьи по культурософии советизма. — {{М.}}: Новый хронограф, 2008. — С. 4—52.
# ''Ерохин В. Н.'' История религиозной Реформации в Европе в XVI — начале XVII веков Учебное пособие / В. Н. Ерохин. — Нижневартовск: [[Нижневартовский государственный гуманитарный университет|Издательство Нижневарт. пед. института]], 2004. — 310 с.
# The Reformation and Early Modern Europe: A Guide to Research (2007) — коллективная монография "Реформация и раннемодерная Европа" под редакцией Дэвида Уитфорда {[https://cyberleninka.ru/article/n/reformatsiya-i-evropa-rannego-moderna-rukovodstvo-k-issledovaniyu Рец.]}

;Ӏилманан къинхьегамаш (Реформацех лаьцна — мехкашкахула)
# Английская реформация: документы и материалы. — {{М.}}, 1990.
# ''Бецольд, Ф. фон.'' История Реформации в Германии. — {{СПб.}}, 1900.
# ''Дементьев Г. А.'' Введение реформации в Швеции. — {{СПб.}}, 1892.
# ''Дементьев Г. А.'' Введение реформации в Дании. — {{СПб.}}, 1900.
# ''Макаров И. В.'' [http://www.verigi.ru/?book=204 Очерки истории Реформации в Финляндии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220630170204/http://verigi.ru/?book=204 |date=2022-06-30 }}. — {{СПб.}}: Реноме, 2007. — ISBN 978-5-98947-083-9
# ''[[Клибанов, Александр Ильич|Клибанов А. И.]]'' Реформационные движения в России в XIV — первой половине XVI в. — {{М.}}, 1960.
# ''Лифшиц Г. М.'' Реформационное движение в Чехии и Германии. — {{Мн.}}, 1978.
# ''[[Смирин, Моисей Менделевич|Смирин М. М.]]'' Германия эпохи Реформации и Великой Крестьянской войны. — {{М.}}, 1962.
# ''Соколов В.'' Реформация в Англии. — {{М.}}, 1881.
# ''[[Чистозвонов, Александр Николаевич|Чистозвонов А. Н.]]'' Реформация как фактор германской истории XVI в. // Средние века. — {{М.}}, 1985. — Вып. 48.

;Теологиин къинхьегамаш
# {{книга
|автор=Кернс&nbsp;Эрл.
|заглавие=Дорогами Христианства. История церкви
|ссылка=http://stg10.ifolder.ru/download/?1331765&ZK2fpAIKk%2FVVfRFVh4Mz5Sj9%2BL2yt3IeiS%2FGh2lE5yoH0Joc3qw3tw%3D%3D
|место=М.
|издательство=Протестант
|год=1992
|том=
|страницы=
|страниц=416
|серия=
|isbn=
|тираж=
}}
# {{книга
|автор=Норт&nbsp;Дж.
|заглавие=История Церкви от дня Пятидесятницы до нашего времени
|ссылка=http://www.krotov.info/libr_min/14_n/nor/t_00.htm
|издание=
|место=М.
|издательство=Протестант
|год=1993
|страниц=413
}}
# {{книга|автор={{нп3|Хегглунд, Бенгт|Хегглунд Б.||Bengt Hägglund}} |заглавие=История теологии |оригинал= |ссылка=https://web.archive.org/web/20050317074602/http://skatarina.ru/library/bog/hegglund2.pdf |викитека= |ответственный=Пер.со швед. В. Ю. Володин; Под ред. [[Прилуцкий, Александр Михайлович|А. М. Прилуцкого]] |издание= |место=СПб |издательство=Светоч |год=2001 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=370 |серия= |isbn=5-7443-0058-9 |тираж=2000 |ref=Хегглунд}} {{Wayback|url=http://www.skatarina.ru/library/bog/hegglund2.pdf |date=20050317074602 }}

;Биографеш
# {{книга
|автор=Гобри&nbsp;Иван
|заглавие=Лютер
|ссылка=http://stg203.ifolder.ru/download/?1882674&%2FvRO83ql3nxrTBe%2FYeKevNQ7%2Bhd28TdHR%2Fw6HBxw8n3GaV6qlDj%2FBg%3D%3D
|издание=
|место=М.
|издательство=Молодая гвардия
|год=2000
|страниц=513
|серия=[[Жизнь замечательных людей]]
|isbn=5-235-02389-7
|тираж=5000
|ref=''Гобри, И.'' Лютер
}}
# ''Прозоровская Б.'' Мартин Лютер. Его жизнь и реформаторская деятельность. — {{СПб.}}, 1994.
# ''Флауэр А.'' Жизнь и вера М. Лютера. — {{СПб.}}, 1994.
# {{книга
|заглавие=Ян Гус; Лютер; Кальвин; Цвингли; Патриарх Никон: Биографические повествования
|издание=2-ое изд
|место=Челябинск
|издательство=Урал LT
|год=1998
|том=12
|страниц=521
|серия=Библиотека Флорентия Павленкова
|isbn=5-88294-077-X
|тираж=15000
}}

;Йаззамаш
# {{ВТ-ЭСБЕ|Реформация|[[Кареев, Николай Иванович|Н. Кареев]].}}
# {{Кругосвет|http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/religiya/REFORMATSIYA.html}}

== Хьажоргаш ==
{{Гергара проекташ}}
* [http://history.hanover.edu/early/prot.html Internet Archive of Related Texts and Documents]
* [http://www.tyndale.ca/seminary/mtsmodular/reading-rooms/history/16th-century 16th Century Reformation Reading Room] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140407080149/http://www.tyndale.ca/seminary/mtsmodular/reading-rooms/history/16th-century |date=2014-04-07 }}: Extensive online resources, Tyndale Seminary
* [https://www.loc.gov/rr/rarebook/coll/195.html The Reformation Collection] From the [https://www.loc.gov/rr/rarebook/ Rare Book and Special Collections Division] at the [[Library of Congress]]
* [http://www.vatican.va/roman_curia/pontifical_councils/chrstuni/lutheran-fed-docs/rc_pc_chrstuni_doc_2013_dal-conflitto-alla-comunione_en.html An ecumenical official valuation by Lutherans and Catholics 500 years later]
* [http://historyscoper.com/protestantscope.html The Historyscoper]

{{АХь}}
{{Европин истори|state=collapsed}}
{{Керсталлин истори}}
{{Руман-католикийн килсан истори}}
{{Протестантизм}}
{{Реформаци}}
{{Дин}}

[[Категори:Реформаци| ]]