Historija Kine

Teritorijalne izmjene u kineskoj historiji

Historija Kine prema tradiciji zasnovanoj na kasnijim historijskim zapisima počinje u periodu Tri Suverena i Pet Careva od oko prije 5.000 godina, a prvi arheološki nalazi koji te zapise djelimično potvrđuju datiraju od 16. vijeka p. n. e. Kina se zato smatra jednom od najstarijih kontinuiranih civilizacija. Oklopi kornjača s oznakama koje podsjećaju na drevno kinesko pismo iz doba dinastije Shang su radiokarbonski datirane na oko 1500. p. n. e. Kineska civilizacija je nastala u gradovima-državama u dolini Žute rijeke. Godina 221. p. n. e. se uzima kao datum kada je Kina konačno postala ujedinjena kao veliko kraljevstvo ili imperija. Dinastije koje su slijedile su razvile birokratske sisteme koje su omogućile kineskom caru da vlada velikom teritorijom.

Kinu je prvi ujedinio Qin Shi Huang godine 221. p. n. e. Kina je nakon toga prolazila kroz period političkog jedinstva i nejedinstva, a povremeno su njom dominirali stranci, većina od kojih se asimilirala u kinesko stanovništvo. Kulturni i politički utjecaji iz mnogih dijelova Azije, preko valova doseljavanja, ekspanzije i asimilacije, stopili su se u kinesku kulturu.

Prahistorijska Kina

Historija Kine Historija Kine
DREVNA
3 Suverena & 5 Careva
Dinastija Xia 2100–1600 p.n.e.
Dinastija Shang 1600–1046 p.n.e.
Dinastija Zhou 1045–256 p.n.e.
Zapadni Zhou
Istočni Zhou
Period Proljeća i Jeseni
Period Zaraćenih država
CARSKA
Dinastija Qin 221 p.n.e.–206 p.n.e.
Dinastija Han 206 p.n.e.–220 n.e.
Zapadni Han
Dinastija Xin
Istočni Han
Tri kraljevstva 220–280
Wei, Shu & Wu
Dinastija Jin 265–420
Zapadni Jin	16 kraljevstava 304–439
Istočni Jin
Južne & Sjeverne dinastije 420–589
Dinastija Sui 581–618
Dinastija Tang 618–907
( Drugi Zhou 690–705 )
5 dinastija & 10 kraljevstava 907–960	Dinastija Liao 907–1125
Dinastija Song 960–1279
Sjeverni Song		Z. Xia
Južni Song	Jin
Dinastija Yuan 1271–1368
Dinastija Ming 1368–1644
Dinastija Qing 1644–1911
MODERNA
Republika Kina 1912–1949
Narodna Republika Kina 1949–	Republika Kina (Tajvan) 1945–
Srodni članci Kineska historiografija Hronologija kineske historije Dinastije u kineskoj historiji Lingvistička historija Historija umjetnosti Ekonomska historija Historija obrazovanja Historija nauke i tehnologije Pravna historija Kine Medijska historija Vojna historija Pomorska historija

Frula Gudi pronađena u Jiahu, Muzej u Henanu

Kina je geografski i klimatski bila pogodno mjesto za naseljavanje ljudi koji su se tim područjima počeli naseljavati prije 500.000 godina. Prije toga, u jugoistočnoj Kini, pronađeni su ostaci ranih hominida slični javanskom čovjeku. Pekinški čovjek, podvrsta homo erectusa, živio je oko Po Haia, na jugoistoku, ali i u srednjoj i južnoj Kini. Homo sapiens se pojavio u paleolitu u području Ordos, na sjeveru i jugozapadu, oko 30.000. p. n. e. Kasnije mezolitske kulture cvjetale su na sjeveru, jugu i jugozapadu te na Tajvanu.

Neolitske poljoprivredne zajednice, izravni preci kineske kulture, javile su se oko 7500. p. n. e. u južnoj Kini i u brdskim krajevima prekrivenima praporom, gdje je tlo riječnih terasa s dobrim odvodnjavanjem bilo idealno za ranu poljoprivredu. Jedno od najranijih nalazišta je Pan-p'o, s okruglim i pravouglim kućama, lončarskim pećima i grobljima. U dolini Žute rijeke postojao je uzgoj svinja, a rana poljoprivreda zavisila je od prosa, dok u delti rijeke Yangtze postoje dokazi o rižištima koja su postojala već u 5. mileniju p. n. e.

Shandong Longshan vaza, (oko 2500. - 2000. p. n. e.), Jiaoxian

Rana historija Kine, kojoj nedostaju pisani spomenici, je opisana u kasnijim dokumentima iz dinastije Shang mnogo vijekova kasnije. Kako su Kinezi pokušali introspektivno pisati o minulim vijekovima, često su miješali mitove sa činjenicama. U 6. mileniju p. n. e. javila se Jiahu kultura, a u Damaidi u Ningxia oblasti pronađeno je 3.172 neolitskih gravira na kamenu koje predstavljaju 8.453 znakova kao što su: sunce, mjesec, zvijezde, bogovi i scene lova. Ovi piktogrami se smatraju veoma sličnim najranijim znakovima kineskog pisma. Do 3000. p. n. e. razvile su se profinjene vještine, kao što je rezbarenje žada, a umjesto sela pojavljuju se male općine.

Prva značajnija neolitska kultura u Kini je kultura Yangshao (kineski: 仰韶文化; [[pinyin]]: Yǎngsháo wénhuà), koja se razvila u srednjem toku Žute rijeke, u današnjem Henanu, odnosno južnim dijelovima provincija Shanxi; njeni pripadnici su uzgajali proso, pšenicu i rižu, isto kao i svinje, koze i goveda, iako je glavni izvor hrane još uvijek bio lov i ribolov. Iz te kulture, koja je trajala od oko 5000. p. n. e. do oko 2500. p. n. e. datira i prva kineska keramika. Ljudski ostaci iz tog perioda sugerišu da se njeni nosioci nisu previše razlikovali od današnjih Kineza.

Kulturu Yangshao je zamijenila Kultura Longshan (2500. p. n. e – 1800. p. n. e) nazvana je po osebujnoj crnoj lončariji, a karakteriziraju je naselja s odbrambenim zidovima, prvo pripitomljavanje konja te nova, naprednija tehnologija, kao npr. lončarsko kolo.

Dinastija Xia

Glavni članak: Dinastija Xia

Dinastija Xia je prva koja je opisana u drevnim kineskim tekstovima kao što su Zapisi Velikog historičara i Anali na bambusu, iz oko 2100. p. n. e. do 1600. p. n. e.

Većina arheologa povezuje ovu dinastiju s iskopinama u Erlitou u središnjoj Henan provinciji, gdje su iskopane peći za bronzu iz oko 2000. p. n. e.

Kina od dinastije Shang do dinastije Han

Drevna Kina

Dinastija Shang

Glavni članak: dinastija Shang

Oko 1600. p. n. e. Kina je ušla u bronzano doba s prvom arheološki potvrđenom vladarskom dinastijom - dinastijom Shang, koja je vladala je od oko 1520. p. n. e. do 1027. p. n. e. U potrazi za rudnicima bakra dinastija Shang je mijenjala svoju prijestolnicu barem šest puta, a tri su iskopane: kod Cheng-choua, Erh-li-t'oua i An-yanga. Pronađena su i mnoga manja nalazišta, od kojih su neka smještena u dolini rijeke Yangtze i ukazuju na širenje dinastije Shang prema jugu.

Veliki gradovi sa zaštitnim zidovima, bogate grobnice, raskošne bakrene posude, razvijeni obrt i najraniji kineski zapisi pokazuju bogatstvo i originalnost Shang kulture. Tada se počela oblikovati kineska kultura u obliku pisanog jezika, filozofije, a postupno se javila i stabilna socijalno-politička i ekonomska struktura. Ta dinastija se počela razvijati i trgovačke veze sa područjima centralne, sjeverne i istočne Azije.

Veličina države Shanga se ne može precizno odrediti, iako joj je središte bilo u dolini Žute rijeke. Karakteristika Shang kulture su poznavanje pisma, razvoj prvih gradova i široko razvijena obrada bronze. U doba Shanga se počinje razvijati i kineska ekonomija, a puževi služe kao prvi oblik valute. Dok je u doba Shanga tehnologija bila dobro razvijena, bronza se smatrala izuzetno vrijednom, te se koristila gotovo isključivo za izradu oružja ili izradu dragocjenih predmeta. Većina Kineza je još uvijek živjela na nivou kamenog doba.

Religija u doba Shanga je relativno nepoznata, ali su tadašnji Kinezi Shang vladare smatrali polubožanstvima i nazivali ih sinovima Neba. Vjeruje se kako je postojao panteon na čijem čelu je bio bog Ti. Vjeruje se da iz tog perioda potiče i kineski običaj štovanja predaka.

Dinastija Chou

Glavni članak: Dinastija Chou

U 11. vijeku p. n. e. su područja dinastije Shang pokorili osvajači porijeklom iz zapadnih dijelova doline Žute rijeke, nekadašnji vazali Shanga, koji će potom ustanoviti dinastiju Chou (Zhou), najdugovječniju vladarsku dinastiju u kineskoj historiji, za čiji početak se tradicionalno navodi 1027. p. n. e, a kraj 256. p. n. e. Period dinastije Chou, koji se smatra vrhuncem kineskog bronzanog doba, je važan zbog razvoja mnogih institucija kineske kulture, uključujući filozofiju i religije kao što su konfucijanstvo i taoizam. U Kini se u to vrijeme nastavila širiti upotreba bronze, a javlja se i željezo.

Vladavina dinastije Chou se tradicionalno dijeli na dva velika perioda. Prvi od njih je Zapadni Chou, nazvan po tome što se prijestolnica vladara Choua nalazila na zapadu, oko današnjeg X'iana, i koji je trajao od 1027. p. n. e. do oko 772. p. n. e. Za njega je karakteristično da se kineska država i kultura po prvi put počela širiti na jug, odnosno javljati u područjima doline Yangtzea. Taj period je došao do kraja kada su prijestolnicu Choua napali i zauzeli "barbari" sa zapada. Kraljevi Choua su utočište morali pronaći na istoku, u području današnjeg Luoyanga, te se drugi period naziva Istočni Chou, a za njega je karakteristično slabljenje kraljevskog autoriteta, odnosno feudalna organizacija države. On se općenito dijeli na dva podperioda: period Proljeća i Jeseni (772. p. n. e - 481. p. n. e) i period Zaraćenih država (481. p. n. e - 256. p. n. e).

Period Proljeća i Jeseni

Glavni članak: period Proljeća i Jeseni

Period Proljeća i Jeseni, koji je počeo 772. p. n. e. i, prema tradiciji, završio sa Konfucijevom smrću 481. p. n. e., ime je dobio po historijskom tekstu Anali Proljeća i Jeseni. U njemu su kraljevi Choua, preseljeni iz svoje postojbine na istok i prisiljeni zavisiti od milosti svojih vazala, postepeno gubili svoje političke ovlasti, te postajali ceremonijalne figure. To je dovelo do razvoja feudalizma, odnosno niza manjih političkih entiteta od kojih će neki postepeno postajati države, a čiji će broj porasti na stotinu. Među njihovim vladarima se javljalo intenzivno suparništvo i borba za teritoriju, koja se odražavalo kroz niz oružanih sukoba, ali je isto tako dovelo i do potrebe za međusobnim savezima i razvoja diplomatije. Kineski feudalni gospodari su zbog stalnog međusobnog nadmetanja poticali razvoj tehnologije i reforme državne uprave, a što je poticalo i razvoj kineske inteligencije čiji predstavnici, kasnije poznati kao Sto škola mišljenja, su im služili kao savjetnici. Uz konfucijanizam i taoizam, u tom periodu se razvio i legalizam i mohizam.

Period Zaraćenih država

Glavni članak: period Zaraćenih država

Do početka 5. vijeka p. n. e. su veliki kineski feudalci, odnosno njihove države, uspjeli postepeno anektirati male, tako da se njihov broj značajno smanjio. S druge strane malobrojne feudalne države dobijaju toliko vojne, političke i ekonomske snage da se njihovi vladari postepeno počinju nazivati kraljevima i odbacivati čak i formalnu odanost ceremonijalnim vladarima Choua. Te države također počinju provoditi značajne upravne i organizacijske reforme u smjeru vlastite centralizacije, te iz tog perioda potiče podjela Kine na provincije i okruge koja se održala do modernih vremena. Do 3. vijeka p. n. e. tzv. Sedam zaraćenih država je u stanju mobilizirati dotada nezamislivo brojne vojske. U svemu tome je najviše uspjeha imala zapadna i u ranijim periodima marginalizirana država Qin, koja je krajem 4. vijeka p. n. e. osvajanjem bogatog Sečuana stekla značajnu prednost nad svojim suparnicima.

Ujedinjenje Kine

Glavni članak: dinastija Qin

Jačanje države Qin se nastavilo i u 3. vijeku p. n. e. ali je njene vojne, ekonomske i intelektualne resurse maksimalno iskoristio njen vladar Zheng Ying, koji će kasnije postati poznat kao Qin Shi Huang. U nizu vojnih pohoda od 230. p. n. e. do 221. p. n. e. je pokorio svih šest suparničkih država, te se nakon toga proglasio prvim carem. Zbog toga ga kineska historija tradicionalno smatra osnivačem dinastije Qin, odnosno od 221. p. n. e. potiče tzv. carska era Kine koja će završiti uspostavom Republike 1911.

Qin Shi Huang je značajan vladar prije svega zbog toga što je prvi uspio ujediniti Kinu u politički entitet koji bi se mogao nazvati nacionalnom državom u savremenom smislu riječi. To je proveo ne samo vojnim putem, nego i brutalnom politikom državne centralizacije, odnosno standardizacije mjera, pisma i jezika kojom su gušene regionalne posebnosti. Qin Shi Huang je također sagradio prvi Kineski zid (dograđen u doba kasnije dinastije Ming) uz pomoć robovske radne snage. Zid je izgrađen kao odbrana od neprijateljskih plemena iz srednje Azije Zaštićeno Kineskim zidom, carstvo Qin obuhvatalo je današnju sjevernu i istočnu Kinu, te se počelo širiti na jug.

Dinastija Qin se, međutim, nije održala. Njegov sin Qin Shi Er se pokazao nesposobnim ugušiti seriju seljačkih ustanaka, te je svrgnut 207. p. n. e. nakon čega je Kina pala u doba višegodišnje anarhije.

Karta iz vremena dinastije Han

Dinastija Han

Glavni članak: Dinastija Han

Razjedinjenost Kine nakon propasti dinastije Qin je kratko trajala. Već 202. p. n. e. je Liu Bang (刘邦), jedan od ustaničkih vođa, uspio sebe nametnuti svim ostalima i proglasiti se novim carem po imenu Gaozu (高祖) te osnovati dinastiju sa sjedištem u Chang'anu poznatu kao dinastija Han. Njegova vladavina je predstavljala svojevrstan kompromis između feudalizma karakterističnog za Zaraćene države i centralizma dinastije Han. U tu svrhu počelo je promoviranje konfucijanstva kao svojevrsne državne ideologije i strogog meritokratskog sistema kadroviranja, koji je omogućio kvalitetu i stabilnost državne uprave. U takvim uvjetima je u Kini došlo do procvata kulture i tehnologije, ali su stvoreni uvjeti za teritorijalnu ekspanziju, koja je bila karakteristična za dugotrajnu vladavinu cara Wua kada se kineska vlast krajem 2. vijeka p. n. e. i početkom 1. vijeka p. n. e. proširila na dijelove današnje Sjeverne Koreje i Vijetnama.

Vlast dinastije Han je nakratko prekinuta zahvaljujući ambicioznom kancelaru Wang Mangu koji je 9. godine n. e. preuzeo prijestolje proglasivši se carem i osnivačem dinastije Xin. Taj period je kratko trajao, jer je Wang Mangova vlada godine 23. srušena u seljačkim ustancima. Nekoliko godina kasnije je Liu Xiu, jedan od pobunjeničkih vođa u srodstvu sa ranijim carevima, sebe proglasio novim carem pod imenom Guangwu. Prijestolnica je premještena na istok u Luoyang, zbog čega se ovaj period naziva Istočna dinastija Han, a raniji period Zapadna dinastija Han. Guangwu i njegovi nasljednici su donijeli novi period blagostanja i procvata kulture u Kini; iz tog perioda potiče pronalazak papira. Istovremeno je došlo do prodora kineske vojske na zapad u Tarimsku zavalu odakle se počeo kontrolirati Put svile. Preko njega je u Kinu po prvi put počeo dolaziti i budizam.

U drugoj polovini 2. vijeka na dvoru dinastije Han sve više počinje jačati utjecaj eunuha, zahvaljujući kojim je zavladala sveopća korupcija u carskoj upravi. Sve teži nameti za obično stanovništvo, serija prirodnih katastrofa, kao i djelovanje apokaliptičnih taoističkih sekti je 184. dovelo do velikog seljačkog ustanka čiji su učesnici bili poznati kao Žuti turbani. Iako ustanici nisu uspjeli svrgnuti carsku vlast, ona je izgubila svoj autoritet te postala tek običnom marionetom u rukama vojnih komandanata, pretvorenih u gospodare rata, a čije suparništvo je preraslo u permanentni građanski rat koji je raskomadao zemlju.

Šest dinastija

Propast dinastije Han je slijedio period viševjekovne anarhije i razjedinjenosti Kine poznat kao Šest dinastija.

Tri kraljevstva

Glavni članak: Tri kraljevstva

Detalj vaze s prikazom ratnika dinastije Zapadni Chin

Od svih gospodara rata na kraju dinastije Han najviše uspjeha je imao Cao Cao, čija je baza bila u sjevernoj Kini, i koji je od 196. držao pod "zaštitom" Xiana, posljednjeg cara dinastije Han, te kao kancelar koristio njegov autoritet da proširi njegovu teritoriju i pokuša ponovno ujediniti zemlju. Njegovi napori su doživjeli neuspjeh zahvaljujući velikoj bici kod Crvenih stijena 208. u kojoj su sjevernjačku vojsku zaustavile udružene snage druge dvojice velikih gospodara rata, Liu Beija, čija je baza bila u današnjem Sečuanu i Sun Quana, koji je kontrolirao dolinu Yangtzea. Nakon još nekoliko godina međusobnih sukoba Kina se podijelila na tri velika područja pod njihovom kontrolom. Godine 220. je Cao Caov sin Cao Pi formalno svrgnuo cara Xiana i proglasio sebe carem nove dinastije Wei, koja je u stvarnosti kontrolirala samo sjevernu Kinu, odnosno državu kasnije poznatu kao Cao Wei. Liu Bei i Sun Quan su slijedili njegov primjer te se također proglasili carevima, osnovavši tako države poznate kao Shu Han i Istočni Wu. Te tri države su kasnije postale poznate kao Tri kraljevstva, te predmet inspiracije za brojna djela kineske umjetnosti, književnosti i kulture, od kojih je najpoznatije Romansa Tri kraljevstva.

Period Wei i Jin (265 - 420)

Tako stvorena podjela Kine na Tri kraljevstva se održala četrdeset godina, sve dok se Cao Wei nije postala dovoljno snažna da napadne i anektira državu Shu Han 263. Međutim, u samoj Cao Wei je naglo ojačao klan vezan uz premijera Sima Yija, čiji su potomci samo dvije godine kasnije svrgnuli potomke Cao Cao te osnovali novu carsku dinastiju pod imenom Jin. Pod njihovom vlašću je 280. pokoren Istočni Wu te je Kina ponovno ujedinjena. Period političkog jedinstva je vrlo kratko potrajao.

Period Wu Hu (304 - 439)

Dinastija Jin nije bila u stanju osigurati političku stabilnost. Tako su već 291. članovi same dinastije otpočeli Rat osam prinčeva, koji je imao katastrofalne posljedice. Nastali metež su iskoristili Wu Hu ili tzv. "Pet barbarskih naroda" koji su živjeli na zapadnim i sjevernim granicama Kine, odnosno kao najamnici/kolonisti u njenom sjevernom dijelu. Početkom 4. vijeka je došlo do velikog Wu Hu ustanka koji je doveo do kolapsa carske vlasti na sjeveru zemlje, koja se bila prisiljena povući južno od rijeke Huai, a zajedno sa njom i veliki broj domicilnog kineskog stanovništva; taj ezgodus će se odraziti na kulturnu podjelu između Sjeverne i Južne Kine koja se odražava do danas. Pobjednički Wu Hui su u sjevernoj Kini počeli osnivati vlastite države kao Cheng Han i Han Zhao; one nisu dugo trajale, a njihove vladarske dinastije su brzo padale kao žrtve dinastijskih i međusobnih sukoba. Taj period je poznat kao Šesnaest kraljevstava. Uprkos dugotrajnog haosa i značajnih demografskih promjena, najveći broj Wu Hua se u tom periodu postepeno sinizirao.

Sjeverne i Južne dinastije (420 - 589)

Godine 420. je u južnoj Kini svrgnut posljednji car dinastije Jin. To je značilo početak niza kratkotrajnih dinastija i u tom području Kine, koje se nazivaju Južne dinastije, dok su na sjeveru potomci Wu Hu dinastija poznati kao Sjeverne dinastije. Usprkos permanentnog građanskog rata, došlo je do procvata kulture, dijelom i zbog toga što se uz dotada dominantno konfucijanstvo kao vladajuća ideologija počeo koristiti dugo potisnuti taoizam, ali i nova religija, mahajana budizam, koji će značajno pridonijeti očuvanju kulturnog jedinstva u tom politički haotičnom periodu. Isti je period zabilježio i tehnološki napredak, tako da kineska konjica počinje koristiti stremen, a zabilježen je i napredak na polju medicine, astronomije, matematike i kartografije.

Dinastija Sui (589 - 618)

Godine 581. je na sjeveru Kine dinastiju Sjeverni Zhou srušio Yang Jian (楊堅), koji se proglasio carem Wenom i osnovao novu dinastiju Sui. Godine 588. je poduzeo veliki pohod na jug, prisilivši na predaju tamošnju dinastiju Chen. Tako je godine 589. Kina prvi put ujedinjena nakon više od tri vijeka. Wen je uložio veliki napor u ponovno stvaranje ne samo političkih, nego i ekonomskih i kulturnih veza između Sjeverne i Južne Kine, kao što je gradnja Velikog kanala. Svi ti projekti su dugoročno uspjeli, ali su kratkoročno iscrpili državnu blagajnu, a porezi stvorili duboko nezadovoljstvo koje će eskalirati za vrijeme Wenovih manje sposobnih nasljednika i dovesti seljačkog ustanka i pada dinastije 618. Kineski historičari su kasnije dinastiju Sui počeli uspoređivati sa isto tako kratkotrajnom dinastijom Qin.

Dinastija T'ang

Glavni članak: Dinastija T'ang

Carski dvor dinastije T'ang u igri pola, slika sa zida grobnice princa Zhang Huaia iz 706 godine, Xi'an

Godine 618. je vlast u Kini preuzeo aristokrat po imenu Li Yuan, koji se proglasio carem Gaozuom i osnovao dinastiju Tang. Njena vladavina, koja je potrajala sve do 907. godine, se smatra jednim od zlatnih doba kineske historije, odnosno periodom dugotrajnog mira, prosperiteta i konstatnog jačanja države. Gaozu i njegovi nasljednici su se u svojoj politici naslanjali na dostignuća dinastije Sui, ali su nastojali izbjegavati njihove pogreške. Period je poznat po usponu budizma koji postaje državna religija. Istovremeno su otvorene nove trgovačke rute prema zapadu i jugu, te je Kina imale razvijene trgovačke i diplomatske odnose sa mnogim udaljenim zemljama, istovremeno uspostavivši svoju kulturnu i vojnu hegemoniju nad mnogim susjednim zemljama Dalekog istoka.

Na unutrašnjem planu je njeno postignuće Carski ispitni sistem, čiji zadatak je bio izabrati obrazovane građane da služe carstvu; on se održao do početka 20. vijeka. Čitava Kina bila je povezana mrežom poštanskih putova, dok je prijevoz dobara između područja u dolini rijeke Yangtze i sjevera bila omogućena efikasnom mrežom kanala i plovnih putova. Carevi dinastije Tang su također uveli i brojne agrarne reforme čija svrha je bila poboljšati položaj običnih seljaka.

Dinastija je počela slabiti zahvaljujući graničarskom generalu An Lushanu koji je 755. pokrenuo An Shi pobunu kako bi se domogao vlasti. Iako je ipak na kraju izgubio 763., brutalni građanski rat odnio je živote oko 33.000.000 Kineza. Mnogo ozbiljnije posljedice imala je pobuna generala Huang Chaoa, koji je 881. nakratko osvojio carsku prijestolnicu. Iako na kraju ugušena, ova pobuna je značajno načela autoritet carske dinastije, kako na međunarodnom, tako i na unutrašnjem planu.

Dinastija Sung

Glavni članak: Dinastija Sung

Pad dinastije Tang godine 907. je doveo do još jednog perioda dugotrajnog političkog nejedinstva i stalnih sukoba, poznatih kao Pet dinastija i Deset kraljevstava. "Pet dinastija" se odnosi na pet dinastija koje su se do 960. izredale u sjevernoj Kini kao nominalni vladari cijele zemlje. U isto vrijeme su u južnim i zapadnim dijelovima Kine kolaps centralne vlasti iskoristili lokalni velmože i gospodari rata koji su stvorili 12 nezavisnih država, iako se tradicionalno navodi samo "Deset kraljevstava".

Godine 960. dinastija Sung, čija prijestolnica je bila u Kaifengu, je uspjela donijeti kakvu-takvu stabilnost i uspostaviti vlast nad najvećim dijelom Kine. Period od sljedećih nekoliko vijekova je također karakterizirao relativni prosperitet i mir, iako se morala pomiriti sa postojanjem suparničkih dinastija koje su to vrijeme držale velike dijelove Kine. Na sjeveru je to bila dinastija Liao ili Kitansko carstvo (916 - 1125) od koje potiče riječ "Kitaj" kojom se u nekim jezicima označava "Kina". Na zapadu je to bila dinastija Zapadni Xia (1038 - 1227). Uprkos toga, dinastija Sung je ostala upamćena po razvoju kulture i tehnologije. Prva je izdavala banknote, koristila barut u vojne svrhe, uvela moderne tehnike štampe i osnovala prvu stalnu ratnu mornaricu u kineskoj historiji.

Dinastija Sung je godine 1121. nastojeći poraziti dinastiju Liao sklopila savez sa Jurčenima, nomadskim narodom na sjeveru, koji se smatraju precima današnjih Mandžuraca. Godine 1125. Jurčeni su porazili dinastiju Liao, ali su se dvije godine kasnije okrenuli protiv svojih saveznika, zauzeli Kaifeng i protjerali dinastiju Sung iz sjeverne Kine. Jurčenski vladari su tada osnovali vlastitu dinastiju Jin, a dinastija Sung, koja se otad naziva Južni Sung, im je bila prisiljena plaćati danak i smatrati ih suzerenima.

Kina pod Mongolskim Carstvom

Kublaj-Kan

Glavni članak: Dinastija Yuan

Početkom 13. vijeka je dotada razjedinjena nomadskih Mongola počeo ujedinjavati Temudžin, kasnije poznat kao Džingis-Kan. Pod njegovim vodstvom su Mongoli 1209. zauzeli područje države Zapadni Xia, a potom godine 1211. napali sjevernu Kinu, odnosno područje pod upravom dinastije Jin, osvojivši do 1215. sjeverni dio njenog područja. Džingis Kan se potom okrenuo osvajanju drugih područja Evroazije, dok će osvajanje ostatka Kine (kojeg je držala dinastija Južni Sung) nastavili njegovi nasljednici. Džingis-Kanov unuk Kublaj-Kan, koji je bio veliki poklonik kineske kulture, se godine 1271. proglasio kineskim carem i osnovao dinastiju Yuan. Nakon toga pokrenuo je pohod na jug, poznat kao prvi u historiji u kojem je važnu ulogu imalo vatreno oružje i kojim je 1279. okončana dinastija Sung. Kina je u tom trenutku prvi put postala ujedinjena nakon kraja dinastije Tang, iako prvi put potpuno pod vlašću stranih osvajačia. Kublaj Kanova država se istovremeno prostirala na širom području Evroazije, pa se može reći, ako Mongolsko carstvo shvatimo kao Kinesko carstvo, da je u tom trenutku Kina imala najveći teritorijalni opseg u historiji, odnosno predstavljala najprostraniju državu u historiji uopće.

Kublaj Kan i njegovi nasljednici su na svom ogromnom području donijeli mir i političku stabilnost kasnije poznatu kao Pax Mongolica, odnosno preduvjete za dotada nezapamćen razvoj trgovine i kulturnih veza među njegovim podanicima. Smatra se kako je takvo stanje iskoristio poznati svjetski putnik Marko Polo, zahvaljujući kome je Kina po prvi put došla u nešto čvršći kontakt sa zapadnim svijetom. Sa druge strane, popisi stanovništva i drugi podaci sugeriraju da su mongolska osvajanja zbog svoje brutalnosti imali ozbiljne demografske posljedice po Kinu; također se smatra da je bubonska kuga, odnosno epidemija koja će kasnije biti poznata kao Crna smrt, pod mongolskom vlašću u 14. vijeku pogodila i samu Kinu. Vjeruje se da je ta i druge katastrofe potakla dugo tinjajući nacionalizam među Kinezima, odnosno pokret za zbacivanje strane vlasti. On će rezultirati ustankom kojim je godine 1368. dinastija Yuan istjerana iz Kine od strane Taizija, osnivača dinastije Ming. Ostaci dinastije Yuan su vladali Mongolijom, da bi u 17. vijeku formalno vlast predali mandžurskoj dinastiji Qing.

Dinastija Ming

Porculanska posuda iz dinastije Ming

Glavni članak: Dinastija Ming

Taizi je, nakon što je otjerao Mongole, sebe proglasio carem po imenu Hung Wu, ustanovivši dinastiju Ming sa sjedištem u Pekingu. Na svom početku dinastija Ming je Kinu ne samo oslobodila, nego učinila i velikom vojnom silom. U doba dinastije Ming podignut je, kao zaštita od provale naroda iz unutrašnje Azije, čuveni Kineski zid. Drži se da je početkom 15. vijeka Kina bila najciviliziranija, najbogatija, najprosvjećenija i najnaprednija država na svijetu. U to doba je čuveni moreplovac Ženg He krenuo u svoje ekspedicije. Od 16. vijeka počinje i intenziviranje kontakata sa evropskim zemljama, odnosno evropske u Kini, a istodobno se razvijaju trgovačke veze s indijskim prostorima.

U kasnijim periodima dinastija Ming je Kinu, prvenstveno pod uticajem konzervativne neokonfucijanske ideologije, agrarnih shvaćanja koja su poticala predrasude prema trgovini i ksenofobije sve više izolirala od ostatka svijeta. Dijelom je to bila i posljedica ranih uspjeha dinastije Ming, koji su doveli do sinocentričkog i konformističkog pogleda na svijet, koji je gušio inovativnost. To je postepeno dovelo do stagnacije i pada koji je godine 1644. Kinu doveo pod vlast dinastije Qing. U 19. i 20. vijeku, pod snažnim dojmom stranih osvajanja, kolonizacije i bezbrojnih poniženja, Kinezi su često dinastiju Ming idealizirali kao zlatno doba vlastite historije.

Dinastija Ch'ing (Qing)

Glavni članak: Dinastija Qing

Car Zongli Yamen prima britanskog ambasadora 1896. godine.

Godine 1616. se Nurhaci, mandžurski velmoža i kineski carski vazal, se odmetnuo od dinastije Ming, te, na osnovu vlastitog jurčenskog porijekla proglasio kineskim carem, odnosno nasljednikom jurčenske dinastije Jin. Njegove snage, koristeći blagodati vojne organizacije poznate kao Osam barjaka, su počele osvajati okolna područja, uključujući područje današnje Mongolije i Koreje. Godine 1644. seljački ustanak i vojni puč Li Tzu-ch'enga dali su priliku Mandžurcima da probiju Kineski zid, zauzmu Peking te da svog vođu Hong Taijia učine carem i osnivačem nove dinastije pod imenom Qing. Dijelovi Kine su nastavili pružati otpor mandžurskim zavojevačima, te je cijela Kina bila potpuno pacificirana tek 1683.

Vladavina dinastije Qing je bila upamćena po nastojanju da se mandžurska vlast konsolidira tjeranjem kineskih podanika da nose mandžursku odjeću i frizure, a što je vijekovima izazivalo duboko nezadovoljstvo i potpirivalo ksenofobiju. Sa druge strane, mandžurska vojna organizacija se u 17. i 18. vijeku pokazala dovoljno uspješnom da omogući veliku teritorijalnu ekspanziju kineske države, koja je osvojila današnji Xinjiang, Tibet i Tajvan, odnosno povećala teritoriju dva puta u odnosu na dinastiju Ming. U 18. vijeku je zabilježen dramatičan porast stanovništva, ali je on istovremeno izazvao ekonomske probleme i brojne seljačke ustanke. Uprkos toga, vladari dinastije Qing su se smatrali najmoćnijima na svijetu, i njihovo prezrivo tretiranje svih ostalih naroda i država kao "barbarskih" podanika je možda najviše došlo do izražaja u fijasku britanskog Macartneyejevog izaslanstva 1792. godine.

Kina je početkom 19. vijeka po kvantitativnim kriterijima (broj stanovnika, vojnika, BDP) bila uistinu najmoćnija država na svijetu, ali su sve te prednosti bile anulirane viševjekovnim tehnološkim zaostajanjem za zapadnim državama. To je prvi put došlo do izražaja kada je 1839. između Britanije i Kine izbio prvi opijumski rat, u kojem su britanske snage, usprkos malobrojnosti, lahko odnijele pobjede te koji je 1842. rezultirao po Kinu ponižavajućim mirom u Nankingu, odnosno brojnim ekonomskim, političkim i teritorijalnim ustupcima. Britanski primjer će kasnije slijediti i druge zapadne sile kao Francuska, Rusija, SAD i Njemačka, koristeći kombinaciju oružane sile i diplomatskih pritisaka kako bi od Kine oduzele teritoriju ili na njenoj teritoriji stvarali vlastite de facto kolonije. Istovremeno se dinastija Qing morala nositi i sa tajpinškim ustankom, koji je od 1851. do 1864. odnio nekoliko desetaka miliona života te Kinu dodatno oslabio u vojnom, ekonomskom i političkom pogledu.

Razlog za dodatni gubitak prestiža dinastije Qing je i predstavljao i susjedni Japan, koji je u drugoj polovini 19. vijeka prošao kroz nekoliko decenija intenzivne modernizacije, a na kraju se i sam priključio zapadnim državama koje su komadale Kinu. Prvi japansko-kineski rat je tako 1895. završio još jednim ponižavajućim porazom carske Kine, odnosno gubitkom Tajvana. Nastojeći očuvati kakvu-takvu popularnost u narodu, carica Ciksi je godine 1900. pružila podršku popularnom konzervativnom pokretu tzv. Boksera, koji su nastojali izbaciti strance iz Kine, ali je zapadna vojna intervencija donijela još jedno poniženje. Kod dijela kineskih intelektualaca, ali i vojnih oficira, se nakon tih događaja počela stvarati svijest kako se Kina može ravnopravno nositi sa zapadnim silama jedino ako prihvati ne samo njihovu tehnologiju, nego i ideje kao što su nacionalizam, demokratija, liberalizam, ali republikanstvo i socijalizam.

Republika Kina

Glavni članak: Republika Kina

Sun Yat-sen, osnivač Republike Kine

Dana 10. oktobra 1911. u gradu Wuhan je došlo do vojne pobune pod vodstvom Tongmenghuija, tajnog revolucionarnog udruženja, čiji pripadnici su formirali privremenu vladu, a njihov primjer su slijedile brojni garnizoni širom zemlje, što je dovelo do Xinhai revolucije, tokom koje je početkom 1912. carski general Yuan Shikai formalno svrgnuo posljednjeg cara Puyija, označivši kraj dinastije Qing, kao i carske Kine. 12. marta 1912. je Sun Yat-sen, vodeći reformistički političar, u Nanjingu formirao privremenu vladu Republike Kine, a kasnije od brojnih revolucionarnih grupa osnovao političku stranku Kuomintang.

Nova republikanska vlada nije bila u stanju uspostaviti autoritet na cijeloj teritoriji carstva. Nije bila u stanju spriječiti Mongoliju i Tibet da iste godine proglase nezavisnost, kao ni Yuan Shikaija da 1915. nakratko obnovi monarhiju, proglasivši sebe carem. Godine 1916. je Yuan Shikai abdicirao, ali je njegova smrt stvorila vakuum moći koji su zloupotrijebili regionalni vojni komandanti, započevši tzv. eru gospodara rata. U Kini su nešto kasnije odredbe Versajskog mirovnog ugovora izazvale pokret 4. maja, odnosno ideju da kineska modernizacija, odnosno nastojanje da se zemlja oslobodi stranog utjecaja mora ići zajedno sa radikalnim društvenim reformama. Tom pokretu značajan poticaj dala je i oktobarska revolucija u susjednoj Rusiji, odnosno građanski rat koji je mnoge kineske intelektualce potakao da pronalaze sličnosti problema dvije zemlje, i pokušaju koristiti ista rješenja. To je svoj odraz pronašlo i u stvaranju Komunističke partije Kine 1920.

Komunisti su ispočetka djelovali u okviru širokog revolucionarnog fronta, koji je pod Sun Yat-senovim vodstvom iz svoje baze u južnoj Kini pokušao zauzeti kontrolu nad drugim dijelovima zemlje. Nakon Sunove smrti 1925. je vođom Kuomintanga postao Chiang Kai-shek; pod njegovim vodstvom su revolucionari, okupljeni u Nacionalnu revolucionarnu armiju, u Sjevernoj ekspediciji uspjeli pod svoj nadzor staviti najveći dio južne i centralne Kine, te osigurati nominalnu odanost gospodara rata na sjeveru. Godine 1927. Chiang je iznenada prekinuo svoj savez sa komunistima, smatrajući ih svojim glavnim neprijateljima. 12. aprila 1927. je organizirao Šangajski masakr, koji je desetkovao komuniste u velikim gradovima, ali ih je isto tako natjerao da sklonište potraže u ruralnim područjima. Tamo su organizirali prve jedinice Narodnooslobodilačke armije koje će se suprotstaviti Chiangu u dugogodišnjem građanskom ratu. Područja pod upravom komunista na jugu Kine su 1931. postale Kineska Sovjetska Republika; Chiang i njegovi nacionalisti su je uspjeli uništiti tek nakon što je 1934. komunistički vođa Mao Zedong smijenjen i pod uticajem sovjetskih savjetnika obustavljena njegova uspješna gerilska strategija. Preživjeli komunisti, nad kojima je komandu ponovno preuzeo Mao, su prisiljeni na dvogodišnji iscrpljujući Dugi marš na kraju koga su 1936. pronašli utočište u sjevernoj provinciji Yenan.

Godine 1937. je sukob komunista i nacionalista privremeno obustavljen, i to zahvaljujući Japanu, čije su snage, koristeći incident kod mosta Marka Pola kao izgovor, započele masovnu invaziju Kine. Japan je, koristeći haos u kome se našla Kina, već 1931. zauzeo Mandžuriju i uspostavio marionetsku državu Mandžukuo, a potom postepeno širio svoj utjecaj preko pro-japanskih gospodara rata. Otvoreni sukob u julu 1937. je postao poznat kao drugi japansko-kineski rat, a u Kini taj događaj smatraju početkom Drugog svjetskog rata. Chiang i Mao su nevoljko pristali na prestanak međusobnog sukoba, ali Chiangu od toga, barem u početku, nije bilo neke koristi. Chiangova vojska se pokazala neravnopravnim protivnikom brojčano slabijim, ali bolje izvježbanim i vođenim japanskim snagama koje su uz podršku mornarice i avijacije zauzele ne samo Peking, nego i Šangaj, a potom sve važnije luke i gradove na istoku zemlje, prisiljavajući Kineze da se povlače u unutrašnjost. Chiang je zbog nesposobnosti da se suprostavi zavojevaču postepeno gubio podršku u narodu, za razliku od komunista čija je gerilska strategija Japancima izazivala daleko veće probleme.

Japanska okupacija Kine je završila u ljeto 1945. kada je Japan kapitulirao pred Saveznicima. To je dovelo do kraja ujedinjenog fronta, odnosno stvorilo uvjete za nastavak građanskog rata, koji je ponovno izbio u ljeto 1946. Chiangove snage su u njemu uživale američku, a Maove sovjetsku logističku podršku. Nakon početnih uspjeha i usprkos nominalne brojčane nadmoći, nacionalisti su se od ljeta 1947. suočili sa komunističkom ofanzivom koja ih je postepeno potiskivala na jug. Do kraja 1949. je pod nadzorom nacionalista ostali jedino ostrva, od kojih je najveće bio Tajvan.

Komunistička Kina

Glavni članci: Historija NR Kine i Historija Republike Kine (1949-)

Komunisti su 1. oktobra 1949. simbolički proglasili svoju pobjedu formiranjem Narodne Republike Kine u Pekingu. Iako je taj događaj simbolično označio kraj građanskog rata, neprijateljstva su nastavljena i sljedeće godine kada su komunisti zauzeli Hainan i još nekoliko ostrva; otada nije bilo većih vojnih operacija, osim povremenih artiljerijskih dvoboja i pomorskih blokada, koje će uglavnom prestati do kraja 1950-ih. Neprijateljstva nikada nisu formalno okončana nikakvim sporazumom, a što je dovelo do komplicirane međunarodnopravne situacije poznate kao Dvije Kine. Tajvan se danas smatra nastavljačem Republike Kine i pretendira na današnje teritorije NR Kine (i Mongolije); NR Kina ga smatra "odmetnutom provincijom", koju ima pravo vratiti pod svoju vlast, ako je potrebno, i vojnom silom. Dvije države su kroz nekoliko decenija postigle svojevrsni modus vivendi i uspostavile ekonomsku saradnju, s time da je objema deklarativni cilj ponovno i mirno ujedinjenje.

Tajvan je ispočetka preživljavao prvenstveno uz američku vojnu i ekonomsku podršku, da bi se zahvaljujući liberalnoj ekonomskoj politici 1970-ih i 1980-ih naglo ekonomski ojačao i postao jednim od azijskih tigrova. Na njemu je, s druge strane, dugo vremena vladao Chiangov autokratski režim i tek je postepeno uvedena liberalna demokratija u zapadnom smislu, odnosno načeta politička dominacija Kuomintanga. Od 1990-ih je u Tajvanu ojačao i pokret za tajvansku nezavisnost koji se zalaže za kidanje svih državnopravnih veza i pretenzija na kopnenu Kinu.

U kopnenoj Kini je komunistička vlast na međunarodnom planu dodatno konsolidirana kada je u oktobru 1950. zauzet Tibet (gdje će devet godina kasnije izbiti kratki antikineski ustanak) kao i relativno uspješnom intervencijom na strani Sjevera u korejskom ratu. Uprkos vanjskih problema, prve godine Maove vlasti su ostale zabilježene kao period stabilnosti nezabilježene od vremena opijumskog rata. Uvedene su brojne društvene reforme kojima je poboljšan položaj seljaka, ali i žena. Međutim, Mao je već 1958. pokrenuo katastrofalan program brze industrijalizacije poznat kao Veliki korak naprijed, koji je, zbog potpunog zanemarivanja poljoprivredne proizvodnje doveo do slabe žetve te neminovne gladi od koje je preminulo najmanje 20.000.000 Kineza. Maov je autoritet značajno oslabljen, a došlo je i do sukoba sa sovjetskim saveznicima, prije svega zbog nastojanja da Kina razvije vlastito nuklearno oružje, što joj je uspjelo 1964, ali i ideoloških razloga, odnosno Maovog odbacivanja "revizionističkog" sovjetskog modela, pogotovo nakon destaljinizacije u SSSR-u. Mao je 1960-ih svoj autoritet nastojao poboljšati pokretanjem znamenite Kulturne revolucije 1966. koja je predstavljala još jednu veliku čistku "reakcionarnih" elemenata, i koja je imala teške kadrovske posljedice po Kinu. Sukob sa Sovjetima, koji je 1969. dvije zemlje doveo do manjeg oružanog sukoba 1969. i straha od nuklearnog rata, je potakao politiku rapprochementa sa SAD, koja je započela sa predsjednikom Nixonom početkom 1970-ih. Dominacija radikalnih ljevičara u kineskoj vlasti je prekinuta Maovom smrću 1976. kada su na vlast došli umjereni ljevičari na čelu sa Hua Guofengom i Deng Xiaopingom.

Deng je do 1978. uspio u borbi za vlast marginalizirati Huoa, koji je nastojao u Kini uvesti realni socijalizam sovjetskog tipa. Umjesto toga se Deng započeo program radikalnih ekonomskih reformi, koristeći kao argument kinesko tehnološko zaostajanje, koje je između ostalog, postalo vidljivo i u kinesko-vijetnamskom ratu 1979. Dengov je pristup, s jedne strane, insistirao na postepenoj ekonomskoj liberalizaciji, pa su tako u Kinu uvedeni slobodno tržište i kapitalizam dok je, sa druge strane, zadržan autoritarni jednopartijski sistem i politička represija, zahvaljujući kojoj su se provodile i neke nepopularne reforme, poput politike jednog djeteta kojoj je cilj bio smanjiti budući demografski pritisak i uz njega vezane socijalne i političke tenzije. Dengove reforme krajem 1980-ih izazvale su i pokret za političke reforme među studentima, koji će eskalirati Tjenanmenskim demonstracijama u proljeće 1989. Njihovo brutalno i krvavo gušenje je izazvalo veliki odijum prema NR Kini u međunarodnoj javnosti, ali su u samoj NR Kini Dengove reforme nastavljene sve do danas. Godine 1997. je NR Kina od Britanaca preuzela Hong Kong, a od Portugala 1999. Makao. Akumulacija bogatstva je u posljednje dvije decenije NR Kinu učinila jednom od vodećih industrijskih sila svijeta. Od početka 21. vijeka NR Kina se počinje sve više smatrati i političkom silom sa ambicijama da istisne SAD sa mjesta globalnog hegemona.

Hronološka tabela

Godina	Važni historijski događaji
oko 1650-1027. p. n. e.	Dinastija Shang vlada sjevernom Kinom; razvijaju se rad sa broncom i pisanje.
221. p. n. e.	Prvi car Qin Shi Huangdi utemeljuje dinastiju Qin i ujedinjuje zemlju.
221. p. n. e.- 618.	Gradi se Kineski zid
589-618	Kratkovječna dinastija Sui povezuje postojeće kanale i dovršava Veliki kanal Kine što povezuje velike rijeke.
618-906	Dinastija Tang donosi Kini veliki napredak; cvjetaju umjetnost i trgovina.
960-1279	U vrijeme dinastije Song dolazi do industrijske revolucije.
1279	Mongoli pod vodstvom Kublaj-Kana zauzimaju Kinu; duž Put svile cvjeta trgovina sa Europom.
1368-1644	Pod dinastijom Ming Kina postaje svjetska sila.
1644-1911	Mandžurijska dinastija.
1911	U Kini proglašena republika.
1949	Komunisti proglašavaju Narodnu Republiku Kinu.
1966	Mao Zedong pokreće Kulturnu revoluciju.
1997	Umire Deng Xiaoping. UK vraća Kini Hong Kong.
1999	Portugal vraća Macao Kini.

Također pogledajte

• Kineska umjetnost
• Kineska kultura