Izvorni kôd stranice Evropa

{{Istaknuti članak}}
{{Drugo značenje|Evropa (čvor)}}
{{Infokutija kontinent
| naziv              = Evropa
| slika              = Europe (orthographic projection).svg
| površina           = 10.180.000 km<sup>2</sup>
| stanovništvo       = 746.419.440 (2018)
| gustoća            = 72,9 km<sup>2</sup>
| nominalni_BDP      = 21,79 biliona [[Američki dolar|$]]<ref>{{cite web|title=GDP Nominal, current prices
|url=http://www.imf.org/external/datamapper/NGDPD@WEO?year=2019 |publisher=[[Međunarodni monetarni fond|MMF]]|date=2019|access-date=6. 3. 2019}}</ref>
| BDP_PPP            = 29,01 biliona [[Američki dolar|$]] (2019)<ref>{{Cite web|url=http://www.imf.org/external/datamapper/PPPGDP@WEO?year=2019|title=GDP PPP, current prices |publisher= MMF|date=2019|access-date=20. 4. 2019}}</ref> 
| denonim            = [[Evropljani]]
| države             = 50
| {{ZD|Albanija}} [[Tirana]]
| {{ZD|Andora}} [[Andorra la Vella]]
| {{ZD|Austrija}} [[Beč]]
| {{ZD|Belgija}} [[Brisel]]
| {{ZD|Bjelorusija}} [[Minsk]]
| {{ZD|Bosna i Hercegovina}} [[Sarajevo]]
| {{ZD|Bugarska}} [[Sofija]]
| {{ZD|Crna Gora}} [[Podgorica]]
| {{ZD|Češka}} [[Prag]]
| {{ZD|Danska}} [[Kopenhagen]]
| {{ZD|Estonija}} [[Kaunas]]
| {{ZD|Finska}} [[Helsinki]]
| {{ZD|Francuska}} [[Pariz]]
| {{ZD|Grčka}} [[Atina]]
| {{ZD|Hrvatska}} [[Zagreb]]
| {{ZD|Holandija}} [[Hag]] 
| {{ZD|Irska}} [[Dablin]]
| {{ZD|Island}} [[Rejkjavik]]
| {{ZD|Italija}} [[Rim]]
| {{ZD|Latvija}} [[Riga]]
| {{ZD|Lihtenštajn}} [[Vaduz]]
| {{ZD|Litvanija}} [[Vilnius]]
| {{ZD|Mađarska}} [[Budimpešta]]
| {{ZD|Malta}} [[Lavaleta]]
| {{ZD|Moldavija}} [[Kišnjev]]
| {{ZD|Norveška}} [[Oslo]]
| {{ZD|Njemačka}} [[Berlin]]
| {{ZD|Poljska}} [[Varšava]]
| {{ZD|Portugal}} [[Lisabon]]
| {{ZD|Rumunija}} [[Bukurešt]]
| {{ZD|Ruska Federecija}} [[Moskva]]
| {{ZD|San Marino}} [[San Marino]]
| {{ZD|Sjeverna Makedonija}} [[Skoplje]] 
| {{ZD|Slovačka}} [[Bratislava]]
| {{ZD|Srbija}} [[Beograd]]
| {{ZD|Španija}} [[Madrid]]
| {{ZD|Švedska}} [[Štokholm]]
| {{ZD|Turska}} [[Ankara]]
| {{ZD|Ukrajina}} [[Kijev]]
| {{ZD|Ujedinjeno Kraljevstvo}} [[London]]
}}
[[Datoteka:Location of Europe.svg|desno|250p|mini|Položaj Evrope na karti svijeta]]
[[Datoteka:Europe countries map bs.png|desno|250p|mini|Države Evrope]]
'''Evropa''' je [[kontinent]] koji zauzima zapadni dio [[Evroazija|Evroazije]] i u potpunosti je na [[Sjeverna hemisfera|sjevernoj hemisferi]], odnosno većim dijelom unutar [[Istočna hemisfera|istočne hemisfere]]. Izraz "kontinent" obično podrazumijeva fizičku geografiju velike kopnene mase s potpunim ili gotovo potpunim vodenim okruženjem na njenim granicama. Međutim, granica Evrope i Azije donekle je proizvoljna i nedosljedna po toj definiciji zbog djelomičnog naslanjanja na [[Ural]] i [[Kavkaz]], a ne zbog niza djelomično spojenih vodenih puteva, što je 1715. predložio kartograf [[Herman Moll]].<ref name="NatlGeoAtlas">{{Cite book|title=National Geographic Atlas of the World |edition= 7. |year= 1999 |location= Washington, DC|publisher=[[Nacionalno geografsko društvo|National Geographic]]|isbn=978-0-7922-7528-2}} "Europe" (str. 68–69); "Asia" (str. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe&nbsp;... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."</ref>

Te vodene granice idu od turskih moreuza do gornjeg toka [[Ob]]a, gdje se ta rijeka ulijeva u [[Arktički okean]]. Granica između Evrope i Azije mijenjana je nekoliko puta od svoje prve koncepcije iz vremena [[Antika|klasične antike]] kao niz rijeka, mora i moreuza za koje se vjerovalo da se protežu do nepoznate udaljenosti istočno i sjeverno od [[Sredozemno more|Sredozemnog mora]], bez uključivanja bilo kojih planinskih lanaca.

Sadašnja podjela Evroazije na dva kontinenta odražava kulturološke, jezičke i etničke razlike između Istoka i Zapada, koji se razlikuju po spektru osobina, a ne po oštroj razdijelnoj liniji. Geografska granica između Evrope i [[Azija|Azije]] ne slijedi nikakve državne granice i sada slijedi samo nekoliko vodenih površina. [[Turska]] je transkontinentalna zemlja koja je u cijelosti odvojena vodom, dok su [[Rusija]] i [[Kazahstan]] samo dijelom odvojeni vodenim tokovima. Prema sadašnjoj konvenciji, [[Gruzija]] i [[Azerbejdžan]] transkontinentalne su zemlje u kojima su planine potpuno zamijenile vodene puteve kao prirodna granica između kontinenata.
 
Granice evropskog kontinenta određuju [[Arktički okean]] na sjeveru, [[Atlantski okean]] na zapadu, [[Azija]] na istoku i [[Sredozemno more]] na jugu. 
Od oko 1850. Evropa se najčešće smatra zasebnim kontinentom, odvojenim od Azije rijekom [[Ural (rijeka)|Ural]], planinama [[Ural (planina)|Uralom]] i [[Kavkaz (planina)|Kavkazom]], [[Kaspijsko jezero|Kaspijskim jezerom]] i [[Crno more|Crnim morem]], kao i [[Turski moreuzi|turskim moreuzima]].<ref name="NatlGeoAtlas" /> S površinom 10.180.000 [[Kvadratni kilometar|km<sup>2</sup>]], osim [[Australija (kontinent)|Australije]], najmanji je kontinent i čini približno 2% [[Zemlja (planeta)|Zemljine]] površine i 6,8% njenog kopna. Poslije [[Azija|Azije]] i [[Afrika|Afrike]] Evropa je sa 742.452.000 stanovnika (2018) treći najnaseljeniji [[kontinent]] (11% svjetskog stanovništva).<ref>http://esa.un.org/unpd/wpp/ ''Podaci o svjetskoj populaciji''</ref>

Na klimu Evrope uveliko utječu tople atlantske struje, koje ublažavaju zime i ljeta na većem dijelu kontinenta, čak i na [[Geografska širina|geografskim širinama]] na kojima su klimatski uvjeti u Aziji i [[Sjeverna Amerika|Sjevernoj Americi]] hladni. Dalje od mora vidljivije su sezonske razlike. Politički, Evropa je podijeljena na pedesetak nezavisnih država, od kojih je [[Rusija]] najveća i najmnogoljudnija s približno 39% učešća u površini (evropski dio Rusije) i 15% učešća u stanovništvu. S druge strane, [[Vatikan]] je i po broju stanovnika i po površini njena najmanja država.

Evropa, a posebno [[antička Grčka]] i [[Rimsko Carstvo|stari Rim]], rodno su mjesto [[Zapadna kultura|zapadne civilizacije]].<ref>{{cite book|author=Kim Covert|title=Ancient Greece: Birthplace of Democracy|url=https://books.google.com/books?id=KVMYJNvUiYkC&pg=PP5|year=2011|publisher=Capstone|isbn=978-1-4296-6831-6|page=5|quote=Ancient Greece is often called the cradle of western civilization. ... Ideas from literature and science also have their roots in ancient Greece.}}</ref><ref name="Duchesne2011">{{cite book|author=Ricardo Duchesne|title=The Uniqueness of Western Civilization|url=https://books.google.com/books?id=pWmDPzPo0XAC&pg=PA297 |year= 2011 |publisher= Brill |isbn=978-90-04-19248-5|page=297|quote=The list of books which have celebrated Greece as the "cradle" of the West is endless; two more examples are Charles Freeman's The Greek Achievement: The Foundation of the Western World (1999) and Bruce Thornton's Greek Ways: How the Greeks Created Western Civilization (2000)}}</ref> [[Pad Rimskog Carstva|Pad Zapadnog Rimskog Carstva]] 476. i kasnija [[Velika seoba naroda]] označili su kraj [[Stari vijek|starog]] i početak [[Srednji vijek|srednjeg vijeka]]. [[Renesansni humanizam]], [[velika geografska otkrića]] [[Renesansna umjetnost|umjetnost]] i [[Nauka u renesansi|nauka]] doveli su do [[Svjetska historija|modernog doba]]. Otkad su [[Portugalsko Carstvo|Portugalsko]] i [[Špansko Carstvo]] počeli doba velikih geografskih otkrića, Evropa je imala glavnu ulogu u svjetskim poslovima. Između 16. i 20. stoljeća evropske sile kontrolirale su u različitim vremenima [[Amerika|američki kontinent]], gotovo cijelu [[Afrika|Afriku]] i [[Okeanija|Okeaniju]] te većinu [[Azija|Azije]].

[[Prosvjetiteljstvo|Doba prosvjetiteljstva]] i kasnija [[Francuska revolucija]] i [[Napoleonovi ratovi]] oblikovali su kontinent kulturno, politički i ekonomski od kraja 17. do prve polovine 19. stoljeća. [[Industrijska revolucija]], koja je počela u [[Velika Britanija|Velikoj Britaniji]] krajem 18. stoljeća, dovela je do radikalnih ekonomskih, kulturnih i društvenih promjena u [[Zapadna Evropa|zapadnoj Evropi]], a na kraju i u većem dijelu svijeta. Oba [[Svjetski rat|svjetska rata]] odvijala su se većim dijelom u Evropi, doprinoseći padu prevlasti zapadne Evrope u svjetskim poslovima do sredine 20. stoljeća, dok su [[Sovjetski Savez]] i [[Sjedinjene Američke Države]] zauzeli vodeće pozicije. Tokom [[Hladni rat|hladnog rata]] Evropa je bila podijeljena duž [[Željezna zavjesa|željezne zavjese]] između [[NATO]]-a na zapadu i [[Varšavski pakt|Varšavskog pakta]] na istoku sve do [[Revolucije 1989.|revolucija 1989.]] i pada [[Berlinski zid|Berlinskog zida]].

Godine 1949. osnovano je [[Vijeće Evrope]] s idejom objedinjavanja Evrope u postizanju zajedničkih ciljeva. Daljnje evropsko objedinjavanje dovelo je do formiranja [[Evropska unija|Evropske unije]] (EU) kao zasebnog političkog entiteta, koja je negdje između [[Konfederacija|konfederacije]] i [[Federacija|federacije]].<ref>{{cite web|url=http://www.ies.ee/iesp/No11/articles/03_Gabriel_Hazak.pdf|title=The European union—a federation or a confederation?|publisher=}}</ref> Evropsa unija nastala je u zapadnoj Evropi, ali se [[Proširenje Evropske unije|širi prema istoku]] od [[Raspad Sovjetskog Saveza|raspada Sovjetskog Saveza]] 1991. Valuta većine zemalja Evropske unije, [[euro]], najčešće se koristi među [[Evropljani]]ma, a [[Šengenska zona]] EU-a ukida graničnu i imigracijsku kontrolu između većine država članica Unije.

== Porijeklo imena ==
{{Glavni|Europa (mitologija)}}
[[Datoteka:Anaximander world map-en.svg|thumb|200px|desno|Prva rana mapa svijeta po [[Anaksimandar|Anaksimandru]] (6. stoljeće p. n. e.)]]
U klasičnoj [[Grčka mitologija|grčkoj mitologiji]] [[Evropa (mitologija)|Evropa]] ([[Starogrčki jezik|starogrčki]]: Εὐρώπη) bila je [[Fenicija|feničanska]] princeza, koju je oteo [[Zeus]] u liku bika.<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Deu%29ru%2Fs εὐρύς], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus.</ref> Ipak, mit ne objašnjava zašto je kontinent nazvan po njoj. U Grčkoj se taj pojam prvi put spominje u 6. stoljeću p. n. e. Čini se da su u početku tako zvali kontinentalni dio Grčke sjeverno od Korintskog zaliva, a zatim i sve zemlje sjeverno od Sredozemnog mora. Postoji i drugo objašnjenje – da ime kontinenta potječe od riječi ''ereb'', koja na [[Semitski jezici|semitskim jezicima]] znači "zalazak Sunca", tj. mjesto zalaska Sunca. Naime, za semitske (bliskoistočne) narode Sunce zalazi nad Evropom.<ref>Michael A. Barry: "L'Europe et son mythe : à la poursuite du couchant", u: ''Revue des deux Mondes'' (novembar / decembar 1999), str. 110; {{ISBN|978-2-7103-0937-6}}</ref>

== Definicija ==
=== Moderna definicija ===
{{Mapa Evrope}}
Preovladavajuća definicija Evrope kao geografskog naziva koristi se od sredine 19. stoljeća. Smatra se da je Evropa ograničena velikim vodenim tijelima na sjeveru, zapadu i jugu. Kao granice Evrope na krajnjem istoku obično se smatraju planina [[Ural (planina)|Ural]], rijeka [[Ural (rijeka)|Ural]] i [[Kaspijsko more]]. Na jugoistočnim su granicama [[Kavkaz (planina)|Kavkaz]], [[Crno more]] i vodeni putevi koji povezuju Crno i Sredozemno more.<ref name="Encarta">{{cite encyclopedia |last=Microsoft Encarta Online Encyclopaedia 2007 |title=Europe |url= http://encarta.msn.com/encyclopaedia_761570768/Europe.html |access-date=27. 12. 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091028013857/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761570768/Europe.html |archive-date=28. 10. 2009 |url-status=dead }}</ref>

Ostrva su uglavnom grupisana s najbližim kontinentalnom kopnom, pa se [[Island]] smatra dijelom Evrope, dok je obližnje ostrvo [[Grenland]] obično dodijeljeno Sjevernoj Americi, iako politički pripada [[Danska|Danskoj]]. Ipak, postoje neke iznimke koje se temelje na sociopolitičkim i kulturološkim razlikama. [[Kipar]] je najbliži [[Anadolija|Anadoliji]] (ili [[Mala Azija|Maloj Aziji]]), ali se političkim dijelom smatra dijelom Evrope i član je EU. Malta se stoljećima smatrala ostrvom koje pripada [[Magrib]]u, ali sada se smatra i dijelom Evrope.<ref>Falconer, William; Falconer, Thomas. [https://books.google.com/books?id=B3Q29kWRdtgC&pg=PA50 ''Dissertation on St. Paul's Voyage''], BiblioLife (BiblioBazaar), 1872. (1817.), p. 50, {{ISBN|1-113-68809-2}} ''These islands Pliny, as well as Strabo and Ptolemy, included in the African sea''</ref>

"Evropa" (kako se izričito koristi u britanskom engleskom), može se odnositi i isključivo na [[Kontinentalna Evropa|kontinentalnu Evropu]].<ref>{{cite web|url=http://wordnetweb.princeton.edu/perl/webwn?s=europe|title=Europe&nbsp;— Noun|publisher=Princeton University|access-date=9. 6. 2008}}</ref>

=== Historija pojma Evropa ===
[[Datoteka:T and O map Guntherus Ziner 1472.jpg|thumb|250px|desno|Srednjovjekovna [[Terrarum Orbis karta]] koju je 1472. godine ispisao [[Günther Zainer]], a koja prikazuje tri kontinenta kao domene sinova Nuha - od Azije do ([[Šem]]a), od Evrope do ([[Jafet]]a) i od Afrike do [[Šam]]a]].

==== Rana historija ====
Prva zabilježena upotreba Evrope kao geografskog pojma može se pronaći u [[Homer]]ovoj [[Himna|himni]] ''Delian Apolonu'' o zapadnoj obali [[Egejsko more|Egejskog mora]]. Kao naziv za dio poznatog svijeta prvi put ga koriste u 6. vijeku p. n. e. [[Anaksimandar]] i [[Hekatej Milećanin]]. Anaksimandar je postavio granicu između Azije i Evrope uz rijeku Fazis (današnja rijeka [[Rioni]] na teritoriji [[Gruzija|Gruzije]]) na [[Kavkaz (regija)|Kavkazu]], ustaljeni naziv koji je još uvijek slijedio [[Herodot]] u 5. vijeku p. n. e.<ref>''[[Histories (Herodotus)|Histories]]'' 4.38. C.f. James Rennell, ''The geographical system of Herodotus examined and explained'', Volume 1, Rivington 1830, [https://books.google.com/books?id=enQ-AAAAcAAJ&pg=PA244 p. 244]</ref> Herodot je spomenuo da su nepoznate osobe svijet podijelile u tri dijela, Evropu, Aziju i Libiju (Afrika), s tim da rijeke [[Nil]] i Faza sačinjavaju njihove granice. On je također izjavio da su neki smatrali rijeku [[Don (rijeka)|Don]], a ne Fazis kao granicu između Evrope i Azije. Istočnu granicu Evrope odredio je u 1. vijeku p. n. e. geograf [[Strabon]] na rijeci Don. U drevnom jevrejskom tekstu [[Knjiga jubileja]] opisani su kontinenti kao zemlje koje je [[Nuh|Noa]] dao svojoj trojici sinova. Prema ovom tekstu, Evropa se proteže od [[Herkulovi stubovi|Herkulovih stubova]] na [[Gibraltarski moreuz|Gibraltarskom moreuzu]], razdvajajući ih od Sjeverozapadne Afrike pa sve do rijeke do Dona, razdvajajući ih od Azije.<ref>{{Cite book|title=Genesis and the Jewish antiquities of Flavius Josephus|first= Thomas W.|last= Franxman|publisher=Pontificium Institutum Biblicum|year= 1979|isbn=978-88-7653-335-8|pages=101–102}}</ref>

Ovaj ustaljeni običaj određivanja evropskih granica nastavljen je i u [[Srednji vijek|Srednjem vijeku]], a današnje određivanje granica koje je u upotrebi potječe iz vremena [[Antički Rim|Antčkog Rima]], koju su koristili autori iz tog vremena poput Posidonija,<ref>W. Theiler, ''Posidonios. Die Fragmente'', vol. 1. Berlin: De Gruyter, 1982, fragm. 47a.</ref> Strabona <ref>I. G. Kidd (ed.), ''Posidonius: The commentary'', Cambridge University Press, 2004, {{ISBN|978-0-521-60443-7}}, [https://books.google.com/books?id=_iXs1aCr1ckC&pg=PA738 p. 738].</ref> i [[Ptolomej]]a,<ref>''[[Geography (Ptolemy)|Geographia]]'' 7.5.6 (ed. Nobbe 1845, [https://books.google.com/books?id=vHMCAAAAQAAJ vol. 2], p. 178) {{lang|grc|Καὶ τῇ Εὐρώπῃ δὲ συνάπτει διὰ τοῦ μεταξὺ αὐχένος τῆς τε Μαιώτιδος λίμνης καὶ τοῦ Σαρματικοῦ Ὠκεανοῦ ἐπὶ τῆς διαβάσεως τοῦ Τανάϊδος ποταμοῦ. }}
"And [Asia] is connected to Europe by the land-strait between Lake Maiotis and the Sarmatian Ocean where the river Tanais crosses through."</ref>  koji su smatrali Tanais (današnja rijeka Don) kao prirodnu evropsku granicu.

Izraz ''Evropa'' prvi se put koristi za kulturnu sferu u [[Karolinška renesansa|Karolinškoj renesansi]] u 9. vijeku. Od tada je ovaj naziv označavao sferu utjecaja [[Rimokatolička crkva|zapadne crkve]], nasuprot istočnjačkim [[Pravoslavna crkva|pravoslavnim crkvama]] i [[Islamski svijet|islamskom svijetu]].

Kulturna definicija Evrope kao zemalja latinskog hrišćanstva nastala je u 8. vijeku, označavajući novu kulturnu zajednicu nastalu spajanjem njemačkih tradicija i hrišćansko-latinske kulture, koji je djelomično definiran u kontrastu s [[Bizantijum|Bizantom]] i [[Islam]]om. Ograničen je na sjeverno [[Pirinejsko poluostrvo]], Britanskih ostrva, [[Francuska|Francuske]], kristijaniziranog dijela zapadne Njemačke, alpske regije te sjeverne i središnje [[Italija|Italije]].<ref>[[Norman F. Cantor]], ''The Civilization of the Middle Ages'', 1993, ""Culture and Society in the First Europe", pp185ff.</ref>

=== Savremene definicije ===
[[Datoteka:Europa Prima Pars Terrae in Forma Virginis.jpg|thumb|250px|desno|[[Europa regina]] (bosanski: Kraljica Evropa), prikaz iz 1582. godine]]
Pitanje određivanja precizne istočne granice Evrope postavlja se u ranom modernom razdoblju, budući da je istočni nastavak preko [[Velika Moskovska Kneževina|Velike Moskovske Kneževine]] počeo uključivati i [[Sjeverna Azija|Sjevernu Aziju]].

Kroz Srednji vijek pa sve do 18. vijeka, tradicionalna podjela kopnene evroazije na dva kontinenta, Evropu i Aziju, pratila je Ptolomejevu podjelu, s granicom koja slijedi Turski tjesnac, Crno more, [[Kerčki tjesnac]], [[Azovsko more]] i rijeku Don (drevni grad [[Tanais (grad)|Tanais]]). Ali karte proizvedene tokom 16. do 18. vijeka obično su se razlikovale u tome kako nastaviti granicu izvan zavoja rijeke Don kod [[Kalač-na-Donu|Kalača na Donu]] (gdje je najbliža [[Volga|Volgi]], a sad joj je pridružen i [[kanal Volga-Don]]), na teritoriju koju drevni geografi nisu detaljno opisali. Oko 1715. godine, kartograf [[Herman Moll]] izradio je mapu na kojoj je prikazan sjeverni dio rijeka [[Ob]] i njene glavne pritoke [[Irtiš]], kao komponente niza djelomično spojenih vodotokova koji su graničili između Evrope i Azije od rijeke Don pa sve do [[Arktički okean|Arktičkog okeana]]. Godine 1721. izradio je noviju kartu koja se lakše čitala. Međutim, njegovu ideju da se velike rijeke koriste gotovo isključivo kao razgraničenje nikada nije preuzelo [[Rusko Carstvo]].
[[Datoteka:Herman Moll A New Map of Europe According to the Newest Observations 1721.JPG|thumb|250x250px|''Nova Karta Evrope'' prema najnovijim opažanjima (1721.) Hermanna Molla, koji je crtao istočnu granicu Evrope duž rijeke Don koja teče na jugozapad, i rijeka Tobol, Irtiš i Ob koje teku prema sjeveru|alt=]]
Četiri godine kasnije, 1725, [[Švedska|švedski]] kartograf [[Philip Johan von Strahlenberg]] prvi je odstupio od klasične granice na rijeci Don. Umjesto toga, predlažio je da se planinski lanci uključe kao granice između kontinenata, kad god se smatra da ne postoje odgovarajući plovni putovi, bez obzira na Ob i Irtiš. Nacrtao je novu liniju duž Volge, slijedeći Volgu prema sjeveru do [[Samara|Samare]], između [[Obšiji Sirt|Obšijeg Sirta]] ([[vododijelnica]] između Volge i Urala), a zatim na sjever uz Uralske planine.<ref>{{Cite book|title=Das Nord-und Ostliche Theil von Europa und Asia|url=https://archive.org/details/dasnordundostli00kruegoog|author=Philipp Johann von Strahlenberg|year=1730|language=German|page=[https://archive.org/details/dasnordundostli00kruegoog/page/n137 106]}}</ref> To je usvojila [[Ruska Imperija]] i ovaj dogovor je vremenom postao opšteprihvaćen, ali ne bez kritika mnogih modernih analitičkih geografa poput [[Halford Mckinder|Halforda Mckindera]], koji su u Uralskim planinama vidjeli malu valjanost kao granicu između kontinenata.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=jrVW9W9eiYMC&pg=PA8 |title=Europe: A History |page=8 |publisher=|access-date=23. 8. 2010|isbn=978-0-19-820171-7|date=1996|last1=Davies|first1=Norman}}</ref>
Kartografska izdanja sve do 19. stoljeća i dalje su se razlikovala po graničnoj liniji između donjeg toka rijeke Don i Samare. Atlas iz 1745. koji je objavila [[Ruska akademija nauka]] ima granicu koja slijedi tok rijeke Don, iza Kalača pa sve do [[Serafimovič]]a prije nego što zasiječe sjeverno prema [[Arhangelsk]]u. Međutim, kartografski crtači od 18. do 19. vijeka, poput engleskog kartografa [[John Cary|Johna Caryja]], slijedili su Strahlenbergov recept. Na jugu je [[Kumo-manička udolina|Kumo-maničku dolinu]] koju je 1773. godine njemački prirodoslovac Peter Simon Pallas identificirao kao dolinu, koja je nekada spajala Crno i Kaspijsko more<ref name="oren-icn.ru">{{cite web|url=http://oren-icn.ru/index.php/discussmenu/retrospectiva/685-eagraniza |title=Boundary of Europe and Asia along Urals |language=Russian |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120108153922/http://oren-icn.ru/index.php/discussmenu/retrospectiva/685-eagraniza |archive-date=8. 1. 2012  }}</ref><ref>Peter Simon Pallas, ''Journey through various provinces of the Russian Empire'', vol. 3 (1773)</ref> , a potom je predložena kao prirodna granica između kontinenata.

Sredinom 19. vijeka postojale su 3 glavne konvencije: jedna je slijedila Don, [[kanal Volga-Don]] i Volgu, druga je slijedila Kumo-maničku udolinu do Kaspijskog mora, zatim rijeku Ural, a treća je napuštala Don sveukupnim slijedom [[Veliki Kavkaz|Velikog Kavkaza]] koji se slivao u Kaspijsko more. Pitanje je i dalje bilo tretirano kao "kontroverza" u [[Geografija|geografskoj]] literaturi tokom 1860-ih. Jedan od osnivača [[Geografsko udruženje|Geografskog udruženja]], [[Douglas Freshfield]] zagovarao je granicu kavkaskog grebena kao "najbolju moguću", pozivajući se na podršku raznih "modernih geografa."<ref>Douglas W. Freshfield, "[https://books.google.com/books?id=ips8AAAAIAAJ&pg=PA71 Journey in the Caucasus]", ''Proceedings of the Royal Geographical Society'', Volumes 13–14, 1869.
Cited as de facto convention by Baron von Haxthausen, ''Transcaucasia'' (1854); review [https://books.google.com/books?id=SN0EAAAAQAAJ&pg=PA140 Dublin University Magazine]</ref>
U Rusiji i Sovjetskom Savezu, granica duž Kumsko–maničke udoline najčešće se koristila već 1906.<ref>[http://dlib.rsl.ru/view.php?path=/rsl01004000000/rsl01004103000/rsl01004103489/rsl01004103489.pdf#?page=163 "Europe"]{{dead link|date=august 2016}}, ''[[Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary]]'', 1906</ref> 1958. Sovjetsko geografsko društvo službeno je preporučilo da se granica u udžbenicima između Evrope i Azije povuče od [[Bajdaracki zaljev|Bajdarackog zaljeva]], na [[Karsko more|Karskom moru]], uz istočno podnožje Uralskih planina, zatim slijedeći preko Urala do [[Mugodžarsko gorje|Mugodžarskog gorja]], pa tokom rijeke [[Emba (rijeka)|Emba]] i Kumo-maničke udoline,<ref>{{cite web|url=http://velikijporog.narod.ru/st_evraz_gran.htm|title=Do we live in Europe or in Asia?|language=Russian}}</ref> čime bi se Kavkaz potpuno smjestio u Aziju, a Ural u Evropu.<ref>{{cite web|url=http://www.i-u.ru/biblio/archive/orlenok_fisicheskaja/06.aspx |title=Physical Geography |year=1998 |author=Orlenok V. |language=Russian |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20111016212930/http://www.i-u.ru/biblio/archive/orlenok_fisicheskaja/06.aspx |archive-date=16. 10. 2011  }}</ref> Međutim, većina geografa u Sovjetskom Savezu zalagala se za granicu duž kavkaskog grebena<ref>E.M. Moores, R.W. Fairbridge, ''Encyclopedia of European and Asian regional geology'', Springer, 1997, {{ISBN|978-0-412-74040-4}}, p. 34: "most Soviet geographers took the watershed of the Main Range of the Greater Caucasus as the boundary between Europe and Asia."</ref> i to je postao uobičajeni sporazum u kasnijem 20. vijeku, iako je "Kumo-manička" granica ostala u upotrebi na nekim kartama iz 20. vijeka.

== Historija ==
{{glavni|Historija Evrope}}

=== Prahistorija ===
{{Glavni|Prahistorijska Evropa}}
[[Datoteka:Lascaux painting.jpg|thumb|lijevo|upright=1.2|Paleolitsko pećinsko slikarstvo iz [[Pećina Lascaux|pećine Lascaux]] u [[Francuska|Francuskoj]] (oko 15.000 p. n. e.)]]
[[Homo erectus georgicus]], koji je živio prije otprilike 1,8 miliona godina u [[Gruzija|Gruziji]], najraniji je [[hominid]] koji je otkriven u Evropi.<ref>{{Cite journal|author1=A. Vekua |author2=D. Lordkipanidze |author3=G.P. Rightmire |author4=J. Agusti |author5=R. Ferring |author6=G. Maisuradze | year = 2002 | title = A new skull of early ''Homo'' from Dmanisi, Georgia | journal = Science | volume = 297 | pages = 85–89 | doi = 10.1126/science.1072953 | pmid = 12098694 | issue = 5578 | ref = harv|display-authors=etal|bibcode=2002Sci...297...85V |url=https://semanticscholar.org/paper/0c9c26004aa8d7b3709d887928bdbcee3b6db815 }}</ref> Ostali ostaci hominida, stari oko 1 milion godina, otkriveni su u arheološkom nalazištu [[Atapuerca]] u [[Španija|Španiji]].<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/6256356.stm The million year old tooth from ] [[Atapuerca Mountains|Atapuerca]], [[Spain]], found in June 2007</ref> [[Neandertalac|Neandertalski čovjek]] (nazvan po dolini neandertalaca u [[Njemačka|Njemačkoj]]) pojavio se u Evropi prije 150.000 godina (prije 115.000 godina nalazi se već u [[Poljska|Poljskoj]]) i nestao je iz fosilnog zapisa prije otprilike 28.000 godina, s tim da je njihovo konačno utočište bilo u [[Portugal]]u.
Neandertalce su zamijenili [[Kromanjonci]], koji su se u Evropi pojavili prije otprilike 43.000 do 40.000 godina.<ref name="natgeo 21">National Geographic, 21.</ref> 
Najstarija nalazišta u Evropi od prije 48. 000 godina su [[Balzi Rossi]] ([[Italija]]), [[Geissenklösterle]] ([[Njemačka]]) i [[Isturitz]] ([[Francuska]]).<ref name=range>{{cite journal |last1=Fu |first1=Qiaomei |display-authors=etal|title=The genome sequence of a 45,000-year-old modern human from western Siberia |journal=Nature |volume=514 |issue=7523 |pages=445–449 |date=23. 10. 2014 |doi=10.1038/nature13810|pmid=25341783 |pmc=4753769 |bibcode=2014Natur.514..445F |hdl=10550/42071 }}</ref><ref>42.7–41.5 ka ([[68–95–99.7 rule|1σ CI]]).
Katerina Douka et al., A new chronostratigraphic framework for the Upper Palaeolithic of Riparo Mochi (Italy), ''Journal of Human Evolution'' 62(2), 19 December 2011, 286–299, {{doi|10.1016/j.jhevol.2011.11.009}}.</ref>
[[Datoteka:Stonehenge, Condado de Wiltshire, Inglaterra, 2014-08-12, DD 09.JPG|thumb|250x250px|Stonehenge u [[Velika Britanija|Velikoj Britaniji]] (kasni neolitski period od 3000–2000 p. n. e.)|alt=]]
[[Neolitska Evropa|Evropski period neolita]] obilježen je uzgojem usjeva i stoke, te povećanim brojem naselja i širokom upotrebom [[Keramika|keramike]]. Počeo je oko 7000. godine p. n. e. u [[Grčka|Grčkoj]] i na [[Balkansko poluostrvo|Balkanu]], vjerovatno pod utjecajem ranijih poljoprivrednih praksi u [[Anadolija|Anadoliji]] i na [[Bliski istok|Bliskom istoku]].<ref name="Borza">{{Citation | last = Borza | first = E.N. | title = In the Shadow of Olympus: The Emergence of Macedon | page = 58 | url = https://books.google.com/books?id=614pd07OtfQC&pg=PA58 | publisher = Princeton University Press | year = 1992| isbn = 978-0691008806 }}</ref> Širio se od Balkana duž doline [[Dunav]]a i [[Rajna|Rajne]] ([[Kultura trakaste keramike]]) i duž [[mediteran]]ske obale ([[Impresso kultura]]). Između 4500. i 3000. p. n. e. ove srednjoevropske neolitske kulture razvijale su se dalje ka zapadu i sjeveru, prenoseći novostečene vještine izrade [[Bakar|bakrenih]] predmeta. U [[Zapadna Evropa|Zapadnoj Evropi]] razdoblje neolita obilježavaju: nevelika poljoprivredna naselja, vanjski spomenici, poput ogradnih zavoda, [[tumuli]] i [[Megalitska kultura|megalitske grobnice]].<ref>{{Cite book|first=Chris|last=Scarre|authorlink=Chris Scarre|title=The Oxford Companion to Archaeology|url=https://archive.org/details/oxfordcompaniont0000unse_x4u7|editor-first=Brian M.|editor-last= Fagan|publisher= [[Oxford University Press]]|year=1996|pages=[https://archive.org/details/oxfordcompaniont0000unse_x4u7/page/215 215]–216|ref=harv|postscript=<!--None-->|isbn=978-0-19-507618-9|editor-link=Brian M. Fagan}}</ref> Kulturni horizont [[Kultura vrpčaste keramike|Kulture vrpčaste keramike]] procvjetao je na prijelazu iz neolita u [[Bakarno doba]]. U tom su razdoblju širom Zapadne i [[Južna Evropa|Južne Evrope]] izgrađeni gigantski megalitski spomenici, poput [[Megalitski hramovi na Malti|megalitskih hramova na Malti]] i [[Stonehenge]]u.<ref>[[Richard J. C. Atkinson|Atkinson, R.J.C.]], ''Stonehenge'' ([[Penguin Books]], 1956)</ref><ref>{{Cite encyclopedia|encyclopedia=Encyclopedia of Prehistory|title=European Megalithic|volume=4 : Europe|editor1-first=Peter Neal|editor1-last=Peregrine|editor1-link=Peter N. Peregrine|editor2-first=Melvin|editor2-last=Ember|editor2-link=Melvin Ember|publisher=Springer|year= 2001|isbn=978-0-306-46258-0|pages=157–184}}</ref>
Oko 3200. godine p. n. e. počelo je [[evropsko bronzano doba]] s [[Minojska civilizacija|Minojskom civilizacijom]] na ostrvu [[Krit]]u u Grčkoj, prvom naprednom civilizacijom u Evropi.<ref>{{cite web|url=https://www.britishmuseum.org/explore/cultures/europe/ancient_greece.aspx |publisher=British Museum |title=Ancient Greece |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120615141437/http://www.britishmuseum.org/explore/cultures/europe/ancient_greece.aspx |archive-date=15. 6. 2012 }}</ref> Za njom je slijedila [[Mikenska kultura]], koja je iznenada propala oko 1200. p. n. e, pokrenuvši [[evropsko željezno doba]].<ref>{{cite web|url=http://www.arch.ox.ac.uk/classical-archaeology-periods.html|title=Periods – School of Archaeology|publisher=University of Oxford|access-date=25. 12. 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181119063421/http://www.arch.ox.ac.uk/classical-archaeology-periods.html|archive-date=19. 11. 2018|url-status=dead}}</ref> Naseljavanjem [[Grci|Grka]] i [[Feničani|Feničana]] na području [[Sredozemlje|Sredozemlja]] tokom željeznog doba nastali su rani mediteranski gradovi. Rano željezno doba u Italiji i [[Arhajski period u Grčkoj|Grčkoj]] započelo je otprilike u 8. vijeku p. n. e. i postepeno je rađalo historijsku klasičnu antiku, za čiji početak se ponekad uzima 776. godina p. n. e, kada su održane prve [[Antičke Olimpijske igre|Olimpijske igre]].<ref>{{Citation | first = John R. | last = Short | title = An Introduction to Urban Geography | page = 10 | url = https://books.google.com/books?id=uGE9AAAAIAAJ&pg=PA10 | publisher = Routledge | year = 1987| isbn = 978-0710203724 }}</ref>

=== Klasična Antika ===
{{Glavni|Antika}}
{{Glavni|Antička Grčka}}
{{Glavni|Antički Rim}}
[[Datoteka:The Parthenon in Athens.jpg|thumb|250x250px|[[Partenon]] u [[Atina|Atini]] (432. p. n. e.)|alt=]]
Stara Grčka se smatra kolijevkom evropske kulture, kojoj se često pripisuju zasluge za razvoj evropske [[Demokratija|demokratske]] i [[Racionalizam|racionalističke]] kulture. Prema [[Homer]]u, u početku je samo srednja [[Grčka]] bila Evropa.
Kasnije je cijela teritorija Grčka nazivana "Evropa", da bi 500. p. n. e. naziv Evropa označavao cijelo područje sjeverno od Grčke.
Grčki grad država ([[polis]]), bila je osnovna politička jedinica klasične Grčke.<ref name="Daly2013">{{cite book|author=Jonathan Daly|title=The Rise of Western Power: A Comparative History of Western Civilization|url=https://books.google.com/books?id=9aZPAQAAQBAJ|year=2013|publisher=A&C Black|isbn=978-1-4411-1851-6|pages=7–9}}</ref> 508. godine p. n. e, [[Klisten]] je u Atini uspostavio prvi demokratski sistem vlasti na svijetu.<ref name="BKDunn1992">{{Citation | first = John | last = Dunn | title = Democracy: the unfinished journey 508 BC&nbsp;– 1993 AD | publisher = Oxford University Press | year = 1994 | isbn = 978-0-19-827934-1}}</ref> Grčke političke ideale ponovno su otkrili evropski filozofi i idealisti u kasnom 18. vijeku. Grčka je također dala brojne kulturne doprinose: u [[Filozofija|filozofiji]], [[Humanizam|humanizmu]] i racionalizmu pod [[Aristotel]]om, [[Sokrat]]om i [[Platon]]om; u historiji s [[Herodot]]om i [[Tukidid]]om; u dramskim i narativnim stihovima, počevši od [[Homer]]ovih epskih pjesama; u [[Drama|drami]] sa [[Sofokle|Sofoklom]] i [[Euripid]]om, u [[Medicina|medicini]] s [[Hipokrat]]om i [[Galen]]om; i u nauci s [[Pitagora|Pitagorom]], [[Euklid]]om i [[Arhimed]]om.<ref name="Heath">{{Cite book| first=Thomas Little | last=Heath| authorlink= T. L. Heath| title=A History of Greek Mathematics, Volume I| publisher=[[Dover Publications]]| year=1981| isbn=978-0-486-24073-2| ref=harv| postscript=<!--None-->}}</ref><ref name="Heath_Vol_2">{{Cite book| first=Thomas Little| last=Heath| authorlink= T. L. Heath| title=A History of Greek Mathematics, Volume II| publisher=Dover publications| year=1981| isbn=978-0-486-24074-9}}</ref><ref>Pedersen, Olaf. ''Early Physics and Astronomy: A Historical Introduction''. 2nd edition. Cambridge: [[Cambridge University Press]], 1993.</ref> Tokom 5. vijeka p. n. e., nekoliko grčkih polisa uspjeli su da zaustave [[Ahemenidsko carstvo|ahemenidski]] perzijski vojni prodor u Evropi kroz [[Grčko-perzijski ratovi|Grčko-perzijske ratove]], što se smatralo jednim od glavnih događaja u svjetskoj historiji. Pedesetogodišnji period mira koji je uslijedio poznat je kao [[Zlatno doba Atine]]. Bilo je to jedno od najvažnijih razdoblja drevne Grčke, koje je postavilo mnoge temelje [[Zapadna kultura|Zapadne civilizacije]]. Osvajanja [[Aleksandar Veliki|Aleksandra Velikog]] dovela su i Bliski Istok u grčku kulturnu sferu.
[[Datoteka:Roman Republic Empire map.gif|thumb|250x250px|500. godine p. n. e. [[Rim]] je bio mali [[grad-država]] na [[Apeninsko poluostrvo|apeninskom poluostrvu]]. Do 200. godine p. n. e. Rim je osvojio cijelu današnju [[Italija|Italiju]], a tokom naredna dva vijeka osvojio je: Drevnu Grčku i [[Hispanija|Hispaniju]] ([[Španija]], [[Portugal]]), [[Sjeverna Afrika|sjevernoafričku]] obalu, veći dio [[Srednji istok|Bliskog istoka]], [[Galija|Galiju]] ([[Francuska]] i [[Belgija]]), i [[Britanija (rimska provincija)|Britaniju]] ([[Engleska]] i [[Vels]]). Četrdeset godina [[Rimsko osvajanje Britanije|rimskog osvajanje Britanije]] ostavilo je 250.000 mrtvih Britanaca, a car [[Antonin Pio]] sagradio je [[Antoninov zid]] preko [[Centralni pojas (Škotska)|Centralnog pojasa]] u [[Škotska|Škotskoj]] kako bi odbranio provinciju od [[Kaledonci|Kaledonaca]]. Ovaj bedem označavao je najsjeverniju granicu Rimskog carstva.|alt=]]
Grčku je slijedio Rim, koji je ostavio svoj trag u zakonu, politici, jeziku, inženjerstvu, arhitekturi, vladi i mnogim drugim ključnim aspektima zapadne civilizacije. Rim je započeo kao grad-država, osnovan, prema tradiciji, 753. p. n. e. kao izborno kraljevstvo. Tradicija kaže da je s [[Romul]]om, osnivačem bilo 7 kraljeva Rima i zadnjim [[Lucije Tarkvinije Oholi|Lucijem Tarkvinijem Oholim]], koji je bio svrgnut nakon republičkog ustanka predvodenim [[Lucije Junije Brut|Lucijem Junijem Brutom]]. Međutim, današnji naučnici sumnjaju u mnoge od tih priča, pa čak i sami Rimljani priznaju da je pljačka Rima od strane Gala 390. p. n. e. nakon [[Bitka na Aliji|bitke na Aliji]], uništila mnoge izvore iz njihove rane historije.

Proširivši se iz baze u središnjoj Italiji počevši od 3. vijeka p. n. e., Rimljani su se postepeno proširili da bi na kraju milenijuma vladali čitavim mediteranskim bazenom i Zapadnom Evropom. [[Rimska Republika]] završila je 27. godine p. n. e, kada je [[Oktavijan August]] proglasio [[Rimsko Carstvo]]. Dva stoljeća koja su uslijedila poznata su kao [[Pax Romana]] ([[Bosanski jezik|bosanski]]: Rimski mir), razdoblje neviđenog mira, prosperiteta i političke stabilnosti u većem dijelu Evrope.<ref name="mieawl">{{Cite book|last=McEvedy|first=Colin|title=The Penguin Atlas of Medieval History|url=https://archive.org/details/penguinatlasofme0000unse_e8a6|publisher=Penguin Books|year=1961}}</ref>

Carstvo je nastavilo sa širenjem pod carevima poput [[Antonin Pio|Antonina Pija]] i [[Marko Aurelije|Marka Aurelija]], koji su se za vrijeme njihove vladavine na sjevernoj granici Carstva borili protiv [[Germani|germanskih]], [[Pikti|piktskih]] i [[Škoti|škotskih]] plemena.<ref name="natgeo 123">National Geographic, 123.</ref><ref>Foster, Sally M., ''Picts, Gaels, and Scots: Early Historic Scotland.'' Batsford, London, 2004. {{ISBN|0-7134-8874-3}}</ref> [[Konstantin Veliki]] je legalizirao [[hrišćanstvo]] 313. godine poslije tri stoljeća carskih progona. On je također trajno preselio glavni grad carstva iz Rima u grčki grad-državu [[Bizantijum]], koji je 330. godine preimenovan u [[Konstantinopolj]] u njegovu čast (današnji [[Istanbul]]). Hrišćanstvo je postalo jedina službena religija carstva 380. godine n. e, a 391-392. n. e. [[Teodozije I Veliki|car Teodozije]] zabranio je [[Paganizam|paganske]] religije.<ref name="FriellWilliams2005">{{cite book|author1=Gerard Friell|author2=Peabody Professor of North American Archaeology and Ethnography Emeritus Stephen Williams|author3=Stephen Williams|title=Theodosius: The Empire at Bay|url=https://books.google.com/books?id=I8KRAgAAQBAJ|year=2005|publisher=Routledge|isbn=978-1-135-78262-7|page=105}}</ref> Ova odluka se ponekad smatra krajem perioda antike. Međutim, također se smatra da se period antike završava [[Pad Zapadnog Rimskog Carstva|padom Zapadnog Rimskog Carstva]] 476. godine i zatvaranjem paganske [[Platonova Akademija|Platonove Akademije]] u [[Atina|Atini]] 529. godine n. e.<ref>{{cite book |title=A History of Greek Literature |last=Hadas |first=Moses |year=1950 |publisher=Columbia University Press |isbn=978-0-231-01767-1 |pages=273, 327 |url=https://books.google.com/books?id=dOht3609JOMC&pg=PA273}}</ref> ili usponom [[Islam]]a početkom 7. vijeka n. e.

=== Rani Srednji vijek ===
{{Multiple image
 | align     = left
 | direction = vertical
 | width     = 240
 | image1    = Europe around 650.jpg
 | caption1  = Evropa oko 650. godine
 | image2    = Frankish Empire 481 to 814-en.svg
 | footer  = [[Karolinško Carstvo]] 814. godine
}}
Rimsko Carstvo, a s njim i hrišćanstvo, ujedinilo je veliki dio evropskog kontinenta s težištem na Sredozemlju.
Za vrijeme pada Rimskog Carstva, Evropa je ušla u dugo razdoblje promjena koje je proizišlo iz onoga što historičari nazivaju "Velikom seobom naroda". Bilo je brojnih upada i seoba među Gotima, Vandalima, Hunima, Francima, Anglima, Saksonicma, Slavenima, Avarima, Bugarima, a kasnije i Vikinzima, Pečenezima, Kumanima i Madžarima. [[Renesansa|Renesansni]] mislioci poput [[Francesco Petrarca|Petrarke]] ove događaje će kasnije nazvati "mračnim dobom".<ref>''Journal of the History of Ideas'', Vol. 4, No. 1. (Jan. 1943), pp. 69–74.</ref>

Izolirane samostanske zajednice bile su jedino mjesto za zaštitu i sakupljanje prethodno prikupljenih pisanih znanja. Osim ovog, vrlo malo pisanih djela iz područja literature, filozofije, matematike i drugih dostignuća iz klasičnog razdoblja je sačuvano u [[Zapadna Evropa|Zapadnoj Evropi]], iako su bili sačuvani na istoku, u [[Bizantijsko Carstvo|Bizantijskom Carstvu]].<ref>[[Norman Cantor|Norman F. Cantor]], ''The Medieval World 300 to 1300''.</ref>

Dok je Rimsko Carstvo na zapadu nastavilo opadati, rimske tradicije i rimska država ostale su snažne u pretežno grčkom govornom istočnom dijelu rimskog carstva, poznatom i kao Bizantijsko Carstvo. Tokom većeg dijela svoga postojanja, Bizantijsko Carstvo je bilo najmoćnija ekonomska, kulturna i vojna sila u Evropi. Car [[Justinijan I]] predsjedavao je prvim zlatnim dobom u Konstantinopolju: uspostavio je pravni zakonik ([[Justinijanov zakonik]]) koji čini osnovu mnogih modernih pravnih sistema, finansirao izgradnju [[Aja Sofija|Haja Sofije]] i stavio hrišćansku crkvu pod državnu kontrolu. Ponovo je [[Bizantsko-vandalski rat|osvojio Sjevernu Afriku]], južnu Španiju i Italiju.<ref>{{cite book |last1=Corbishley |first1=Mike |title=Illustrated Encyclopedia of Ancient Rome |page=82}}</ref> [[Ostrogotsko Kraljevstvo]] koje je nastojalo sačuvati rimsku kulturu i usvojiti njene vrijednosti, kasnije je promijenilo kurs i postalo protivnik Konstantinopolja. Zbog toga je Justinijan 30 godina vodio rat protiv Ostrogota i uništio veći dio gradskog života u Italiji, a poljoprivredu sveo na egzistencijalnu poljoprivredu.<ref>{{cite book |last1=Martin |first1=Michael |title=City of the Sun: Development and Popular Resistance in the Pre-Modern West |date=2017 |page=146}}</ref>

Od 7. vijeka nadalje, Bizantinci i susjedno [[Sasanidsko Carstvo]] bili su oslabljeni zbog dugotrajnih, viševjekovnih i učestalih [[Bizantijsko-prezijski|Bizantijsko-perzijskih ratova]], muslimanski [[Arapi]] počeli su vojnički upadati u historijsko rimsko područje, zauzimajući [[Levant]] i Sjevernu Afriku i čineći upade u Malu Aziju. Sredinom 7. vijeka nakon [[Muslimansko osvajanje Perzije|muslimanskog osvajanja Perzije]], islam je proširio na područje Kavkaza.<ref>{{cite book |quote=(..) It is difficult to establish exactly when Islam first appeared in Russia because the lands that Islam penetrated early in its expansion were not part of Russia at the time, but were later incorporated into the expanding Russian Empire. Islam reached the Caucasus region in the middle of the seventh century as part of the Arab [[Muslim conquest of Persia|conquest]] of the Iranian Sassanian Empire.|title=Islam in Russia: The Politics of Identity and Security|first=Shireen |last= Hunter | publisher= M.E. Sharpe | date = 2004 |page=3 |display-authors=etal}}</ref> Tokom narednih vijekova muslimanske snage zauzele su: Kipar, Maltu, Krit, Siciliju i dijelove južne Italije.<ref>Kennedy, Hugh (1995). "The Muslims in Europe". In McKitterick, Rosamund, ''The New Cambridge Medieval History: c. 500 – c. 700'', pp. 249–272. Cambridge University Press. 052136292X.</ref>

Između 711. i 726. godine, [[Emevijski halifat|Omajadski halifat]] [[Arapsko osvajanje Pirinejskog poluostrva|osvojio]] je [[Vizigotsko kraljevstvo|Visigotsko kraljevstvo]], koje je okupiralo Iberijsko poluostrvo i [[Septimanija|Septimaniju]] (jugozapadna Francuska). Neuspješna [[druga opsada Konstantinopolja 717-718]] (717. godine) oslabila je dinastiju Omajada i smanjila njihov ugled. Omajadi su tada poraženi od [[Franačka država|franačkog]] vođe [[Karlo Martel|Karla Martela]] u [[Bitka kod Poitiersa|bici kod Poitiersa]] 732, čime je okončan njihov napredak prema sjeveru. U udaljenijim dijelovima sjeverozapadne Iberije i srednjih Pirineja muslimanske vojne snage nisu dospjele. Ovdje su postavljeni temelji hrišćanskih kraljevina [[Kraljevina Asturija|Asturija]], [[Kraljevina Leon|Leon]] i [[Kraljevina Galicija|Galicija]], odakle će započeti ponovno osvajanje Iberijskog poluostrva. Međutim, nije bio učinjen nikakav koordinirani pokušaj izbacivanja [[Mauri|Maura]]. Hrišćanska kraljevstva su uglavnom bila usredotočena na svoje vlastite borbe za vlast. Kao rezultat toga, [[rekonkvista]] je trajala više od 800 godina, u kom razdoblju će se dugački popis vladara Alfonsoa, Sanchosa, Ordoñosa, Ramirosa, Fernandosa i Bermudasa podjednako boriti protiv svojih hrišćanskih suparnika i protiv muslimanskih okupatora.

Jedna od najvećih prijetnji tokom mračnog doba bili su [[Vikinzi]], norveški moreplovci koji su vršili racije, silovanja i pljačke širom zapadnog svijeta. Mnogi su Vikinzi poginuli u bitkama u kontinentalnoj Evropi, a 844. godine izgubili su mnoge ratnike i brodove u borbi protiv kralja [[Ramiro I od Asturije|Ramira I od Asturije]] na sjeveru Španije.<ref>{{cite book |last1=Haywood |first1=John |title=Northmen: The Viking Saga, AD 793–1241 |date=2015 |page=166 |url=https://books.google.com/books?id=JGmoCgAAQBAJ&pg=PT189#v=onepage&q&f=false}}</ref> Nekoliko mjeseci kasnije, druga vikinška flota zauzela je Sevilju, samo da bi malo kasnije bili poraženi sa velikim gubicima.<ref>{{cite book |last1=Brink |first1=Stefan |last2=Price |first2=Neil |title=The Viking World |url=https://archive.org/details/vikingworld00brin |date=2008 |publisher=Routledge |page=[https://archive.org/details/vikingworld00brin/page/n488 464]}}</ref> 911. Vikinzi su napali Pariz, a Franci su odlučili dati kralju vikinga Rollou zemlju uz obalu [[La Manche]]a u zamjenu za mir. Kasnije je ova zemlja dobila ime po staronordijskom "Normandija" (bosanski: sjevernjaci). [[Norveška|Norveški]] doseljenici postali su poznati kao [[Normani]], te su usvojili francusku kulturu i jezik i postali francuski [[vazal]]i. Normani su 1066. krenuli u [[Normansko osvajanje Engleske|osvajanje Engleske]] u prvoj uspješnoj vojnoj invaziji preko engleskog kanala još od rimskih vremena.<ref>{{cite book |last1=Grant |first1=R.G. |title=Battle at Sea: 3,000 Years of Naval Warfare |url=https://books.google.com/books?id=AE8dQ8gvow8C&pg=PT82&lpg=#v=onepage&q&f=false}}</ref>

Za vrijeme mračnog doba Zapadno Rimsko Carstvo je palo pod kontrolu raznih plemena. Germanska i slavenska plemena uspostavila su svoja područja nad Zapadnom i Istočnom Evropom. Na kraju su se franačka plemena ujedinila pod [[Klodvig I|Klodvigom I]]. Klodvig je 507. porazio Vizigote u [[Bitka kod Vouilléa|bici kod Vouilléa]], pogubivši kralja [[Alarik II|Alarika II]] i osvojivši južne dijelove Galije za Franke. Njegova osvajanja postavila su temelj Franačkom kraljevstvu. [[Karlo Veliki]], franački kralj iz dinastije [[Karolinzi|Karolinga]], koji je osvojio veći dio Zapadne Evrope, papa ga je 800. godine pomazao "svetim rimskim carem". To je 962. godine dovelo do osnivanja [[Sveto Rimsko Carstvo|Svetog Rimskog Carstva]], koje je s vremenom postalo rasprostranjeno u njemačkim kneževinama Srednje Evrope. Karlo Veliki je na taj način udario temelje jedne nove, Zapadne Evrope, čije središte više nije bilo u Rimu. Međutim, Evropa ostaje rascjepkana zbog pokušaja njemačkih careva [[Sveto Rimsko Carstvo|Svetog Rimskog Carstva]] da prošire svoju vladavinu na ostatak kontinenta. Riječ Evropa se gubi, a umjesto nje preovladava pojam hrišćanski svijet i jedinstveni poduhvati u tom smislu ([[Krstaški ratovi]], [[katedrala|katedrale]]).

U istočnom dijelu Srednje Evrope stvorene su prve slavenske države koje su prihvatile hrišćanstvo (oko 1000. n. e.). Moćna [[Zapadni Slaveni|zapadnoslavenska]] država [[Velikomoravska Kneževina|Velika Moravska]] proširila je svoje područje sve do Balkana, dosegnuvši svoj najveći teritorijalni obim za vrijeme vladavine [[Svjatopluk I|Svjatopluka I]], prouzrokujući niz oružanih sukoba s [[Istočna Franačka|Istočnom Franačkom]]. Dalje na jugu pojavile su se prve, [[Južni Slaveni|južnoslavenske]] države krajem 7. i 8. stoljeća, koje su prihvatile hrišćanstvo: [[Prvo Bugarsko Carstvo]], [[Kneževina Srbija (626–969)|Kneževina Srbija]] (kasnije [[Kraljevina Srbija (1217-1345)|Kraljevina]] i [[Dušanovo Carstvo]]) i [[Primorska Hrvatska (kneževina)|Kneževina Hrvatska]] (kasnije [[Hrvatsko Kraljevstvo|Kraljevina Hrvatska]]). Na istoku, [[Kijevska Rusija]] se proširila od svog glavnog grada u [[Kijev]]u, da bi do 10. vijeka postala najveća država u Evropi. Godine 988. [[Vladimir I, veliki knez Kijeva]] prihvatio je [[Pravoslavlje|pravoslavno]] hrišćanstvo kao državnu religiju. Dalje na istoku, [[Povolška Bugarska]] je postala islamska država u 10. vijeku, ali je na kraju pripojena u Rusiju nekoliko stoljeća kasnije.

=== Visoki i Kasni srednji vijek ===
{{Glavni|Visoki srednji vijek|Kasni srednji vijek|Srednji vijek|Srednjovjekovna demografija}}
[[Datoteka:Cleric-Knight-Workman.jpg|thumb|desno|250px|Srednjovijekovni francuski [[Iluminacija|ilumirani manuskript]] na kojem su prikazana tri društvena staleža iz Srednjeg vijeka: oni koji se mole bogu (sveštenstvo), oni koji ratuju (vitezovi,), i oni koji obrađuju zemlju (kmetovi).<ref name=Whitton134>Whitton "Society of Northern Europe" ''Oxford Illustrated History of Medieval Europe'' p. 134</ref> Odnosi između ovih društvenih klasa bili su regulisani u okviru [[Feudalizam|feudalizma]] i zemljoposjedništva.<ref name=Gainty352>thumb|200px|desno|Gainty and Ward ''Sources of World Societies'' str. 352</ref> (''Li Livres dou Sante'', 13. vijek)]]
Razdoblje između 1000. i 1300. godine poznato je kao Visoki srednji vijek, tokom kojeg je stanovništvo Evrope doživjelo značajan privredni rast, a vrhunac je dostignut tokom [[Renesansa|renesanse]] u 12. stoljeću. Ekonomski rast, zajedno s nedostatkom sigurnosti na trgovačkim kopnenim putevima, omogućio je razvoj glavnih trgovačkih ruta duž obale Sredozemnog i [[Baltičko more|Baltičkog mora]]. Rastuće bogatstvo i nezavisnost nekih primorskih gradova davali su pomorskim republikama vodeću ulogu na evropskoj sceni.
Tokom Srednjeg vijeka u Evropi su dominirala dva gornja sloja društvene strukture: [[plemstvo]] i sveštenstvo. [[Feudalizam]] se razvio u Francuskoj u ranom Srednjem vijeku i ubrzo se proširio po cijeloj Evropi. Borba za utjecaj između plemstva i [[Monarhija|monarhije]] u Engleskoj dovela je do pisanja [[Magna Carta|Magna Carte]] i uspostave parlamenta. Glarni izvor [[Kultura|kulture]] u ovom razdoblju potječe iz [[Rimokatolička crkva|Rimokatoličke crkve]], koja je kroz manastire i katedralne škole bila odgovorna za obrazovanje u većem dijelu Evrope.

Papinstvo je dostiglo vrhunac svoje moći tokom Visokog srednjeg vijeka. [[Crkveni raskol]] 1054. godine podijelio je nekadašnje Rimsko Carstvo po vjerskoj osnovi, s [[Pravoslavna crkva|Istočnom pravoslavnom crkvom]] u okviru [[Bizantijsko Carstvo|Bizantijskog Carstva]] i Rimokatoličkom crkvom u bivšem Zapadnom Rimskom Carstvu. Godine 1095. [[papa Urban II]] pozvao je na [[Krstaški ratovi|krstaški rat]] protiv [[musliman]]a koji su okupirali [[Jerusalem]] i [[Sveta zemlja|Svetu zemlju]]. U samoj Evropi Crkva je organizovala [[Inkvizicija|inkviziciju]] protiv [[heretik]]a. Na Iberijskom poluostrvu, [[rekonkvista]] je zaključila padom [[Alhambra|Granade]] 1492. godine, okončavši više od 700 godina islamske vladavine na jugozapadnom evropskom poluostrvu.

Na istoku je ponovo ustaljeno Bizantijsko Carstvo muslimanima oduzelo ostrva [[Krit]] i [[Kipar]] i osvojilo Balkan. [[Konstantinopolj]] je bio najveći i najbogatiji grad u Evropi od 9. do 12. vijeka, sa oko 400.000 stanovnika. Carstvo je oslabilo nakon poraza u [[Bitka kod Manzikerta|bici kod Manzikerta]], a posebno nakon [[Pad Konstantinopolja (1204)|Pada Konstantinopolja]] 1204. godine, tokom [[Četvrti krstaški rat|Četvrtog krstaškog rata]].<ref name="DuikerSpielvogel2010">{{cite book|author1=William J. Duiker|author2=Jackson J. Spielvogel|title=The Essential World History|url=https://books.google.com/books?id=UJpI18JaEL0C&pg=PA330|access-date=20. 1. 2013|year=2010|publisher=Cengage Learning|isbn=978-0-495-90227-0|page=330|quote=The Byzantine Empire also interacted with the world of Islam to its east and the new European civilization of the west. Both interactions proved costly and ultimately fatal.}}</ref><ref name="Findlay2006">{{cite book|author=Ronald Findlay|title=Eli Heckscher, International Trade, And Economic History|url=https://books.google.com/books?id=VOE-sRivB6kC&pg=PA179|access-date=20. 1. 2013|year=2006|publisher=MIT Press|isbn=978-0-262-06251-0|pages=178–179|quote=These Christian allies did not accept the authority of Byzantium, and the Fourth Crusade that sacked Constantinople and established the so-called Latin Empire that lasted until 1261 was a fatal wound from which the empire never recovered until its fall at the hands of the Ottoman Turks in 1453 (Queller and Madden 1997).}}</ref><ref name="Browning1992">{{cite book|author=Robert Browning|title=The Byzantine Empire (Revised Edition)|url=https://books.google.com/books?id=qAlcKDsubMgC&pg=PA253|access-date=20. 1. 2013|year=1992|publisher=CUA Press|isbn=978-0-8132-0754-4|page=253|quote=And though the final blow was struck by the Ottoman Turks, it can plausibly be argued that the fatal injury was inflicted by the Latin crusaders in 1204.}}</ref><ref name="Byfield2008">{{cite book|author=Ted Byfield|title=A Glorious Disaster: A.D. 1100 to 1300: The Crusades: Blood, Valor, Iniquity, Reason, Faith|url=https://books.google.com/books?id=o8hJgj5q5IEC&pg=PA136|access-date=20. 1. 2013|year=2008|publisher=Christian History Project|isbn=978-0-9689873-7-7|page=136|quote=continue to stand for another 250 before ultimately falling to the Muslim Turks, but it had been irrevocably weakened by the Fourth Crusade.}}</ref><ref name="Golna2004">{{cite book|author=Cornelia Golna|title=City of Man's Desire: A Novel of Constantinople|url=https://books.google.com/books?id=xHXGa8HSQIQC&pg=PA424|access-date=20. 1. 2013|year=2004|publisher=Go-Bos Press|isbn=978-90-804114-4-9|page=424|quote=1204 The Fourth Crusade sacks Constantinople, destroying and pillaging many of its treasures, fatally weakening the empire both economically and militarily}}</ref><ref name="Powell2001">{{cite book|author=John Powell|title=Magill's Guide to Military History: A-Cor|url=https://books.google.com/books?id=lBYZAQAAIAAJ|access-date=20. 1. 2013|year=2001|publisher=Salem Press|isbn=978-0-89356-015-7|quote=However, the fifty-seven years of plunder that followed made the Byzantine Empire, even when it retook the capital in 1261, genuinely weak. Beginning in 1222, the empire was further weakened by a civil war that lasted until 1355.&nbsp;... When the Ottomans overran their lands and besieged Constantinople in 1453, sheer poverty and weakness were the causes of the capital city's final fall.}}</ref><ref name="Irvin2002">{{cite book|author=Dale T. Irvin|title=History of the World Christian Movement: Volume 1: Earliest Christianity To 1453|url=https://books.google.com/books?id=C2akvQfa-QMC&pg=PA405|access-date=20. 1. 2013|date=10. 1. 2002|publisher=Continuum International Publishing Group|isbn=978-0-567-08866-6|page=405|quote=Not only did the fourth crusade further harden the resentments Greek-speaking Christians felt toward the Latin West, but it further weakened the empire of Constantinople, many say fatally so. After the restoration of Greek imperial rule the city survived as the capital of Byzantium for another two centuries, but it never fully recovered.}}</ref><ref name="Frucht2004">{{cite book|author=Richard C. Frucht|title=Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture|url=https://books.google.com/books?id=lVBB1a0rC70C&pg=PA856|access-date=20. 1. 2013|year=2004|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-800-6|page=856|quote=Although the empire was revived, the events of 1204 had so weakened Byzantium that it was no longer a great power.}}</ref><ref name="DuikerSpielvogel2010v2">{{cite book|author1=William J. Duiker|author2=Jackson J. Spielvogel|title=The Essential World History|url=https://books.google.com/books?id=UJpI18JaEL0C&pg=PA386|access-date=20. 1. 2013|year=2010|publisher=Cengage Learning|isbn=978-0-495-90227-0|page=386|quote=Later they established themselves in the Anatolian peninsula at the expense of the Byzantine Empire.&nbsp;... The Byzantines, however, had been severely weakened by the sack of Constantinople in the Fourth Crusade (in 1204) and the Western occupation of much of the empire for the next half century.}}</ref> Iako će uspjeti da obnovi Konstantinopolj 1261. godine, Bizantija je pala 1453. godine kada je Osmanlijsko Carstvo uspjelo da zauzme ovaj grad.<ref name="natgeo 211">National Geographic, 211.</ref><ref name="Peters2006">{{cite book|author=Ralph Peters|url=https://books.google.com/books?id=63zoSincJE0C|title=New Glory: Expanding America's Global Supremacy|date=29. 8. 2006|publisher=Sentinel|isbn=978-1-59523-030-0|quote=Western Christians, not Muslims, fatally crippled Byzantine power and opened Islam's path into the West.|access-date=20. 1. 2013}}</ref><ref name="Chronicles">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=Ay0RAQAAMAAJ|title=Chronicles|publisher=Rockford Institute|year=2005|quote=two-and-a-half centuries to recover from the Fourth Crusade before the Ottomans finally took Constantinople in 1453,&nbsp;... They fatally wounded Byzantium, which was the main cause of its weakened condition when the Muslim onslaught came. Even on the eve of its final collapse, the precondition for any Western help was submission in Florence.|access-date=20. 1. 2013}}</ref>  
[[Datoteka:Mongols suzdal.jpg|thumb|200px|lijevo|Pljačka [[Suzdalj]]a kojom je komandovao [[Batu-kan]] 1238. tokom [[Mongolski pohod na Evropu|mongolskog pohoda na Evropu]].]]
U 11. i 12. stoljeću, stalni napadi nomadskih [[Turkijski narodi|turkijskih naroda]], poput [[Pečenezi|Pečenega]], [[Kumani|Kumana]] i [[Kipčaci|Kipčaka]], uzrokovali su masovnu seobu slavenskog stanovništva u sigurnije, šumovitija sjeverna područja i privremeno zaustavili širenje ruske država ka jugu i istoku.<ref name="Klyuch1">{{Cite book|last=Klyuchevsky|first=Vasily|title=The course of the Russian history|location=v.1|url=http://www.kulichki.com/inkwell/text/special/history/kluch/kluch16.htm|isbn=978-5-244-00072-6|year=1987|publisher="Myslʹ}}</ref><ref name="The Destruction of Kiev">{{cite web|url=https://tspace.library.utoronto.ca/citd/RussianHeritage/4.PEAS/4.L/12.III.5.html |archive-url=https://archive.today/20110427075859/https://tspace.library.utoronto.ca/citd/RussianHeritage/4.PEAS/4.L/12.III.5.html|archive-date=27. 4. 2011 |title=The Destruction of Kiev|publisher=University of Toronto|access-date=10. 6. 2008}}</ref> Kao i u mnogim drugim dijelovima Evroazije, ovom teritorijom su nadvladali [[Mongoli]] [[Mongolsko osvajanje Kijevske Rusije|osvajanjem Kijevske Rusije]].<ref name="The Destruction of Kiev"/> Osvajači koji su postali poznati kao Tatari, bili su uglavnom narodi turskog govornog područja pod mongolskim [[suzerenstvo]]m. Uspostavili su državu pod nazivom [[Zlatna horda]] sa sjedištem na Krimu, koja je kasnije prihvatila islam kao religiju i vladala današnjom južnom i srednjom Rusijom više od 3 stoljeća.<ref>"[http://www.britannica.com/eb/article-9037242/Golden-Horde Golden Horde]", in ''[[Encyclopædia Britannica]]'', 2007.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.accd.edu/sac/history/keller/Mongols/states3.html |title=Khanate of the Golden Horde (Kipchak) |publisher=Alamo Community Colleges |access-date=10. 6. 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080607055652/http://www.accd.edu/sac/history/keller/Mongols/states3.html |archive-date=7. 6. 2008 |df= }}</ref> Nakon pada mongolske vladavine, u 14. vijeku, pojavile su se prve [[Rumunija|rumunske]] države (kneževine): [[Moldavija]] i [[Vlaška]]. Ranije su ta područja bila pod naismjeničnom kontrolom Pečenega i Kumana.<ref>Spinei, Victor. The Romanians and the Turkic Nomads North of the Danube Delta from the Tenth to the Mid-Thirteenth Century, Brill, 2009, {{ISBN|978-9004175365}}</ref> Od 12. do 15. vijeka, [[Velika Moskovska Kneževina]] prerasla je iz malene kneževine pod mongolskom vlašću u najveću evropsku državu, svrgnuvši Mongole 1480. godine. S vremenom je postala [[Rusko Carstvo]], a učvrstila se za vrijeme vladavine [[Ivan III, veliki knez Moskve|Ivana III Velikog]] i [[Ivan Grozni|Ivana Groznog]], neprestano se širivši na istok i jug tokom sljedećih stoljeća.

Početkom 13. stoljeća [[Atina]] je postala vojvodstvo kojim je upravljao francuski krstaški vitez, čiji je nasljednik angažirao [[Katalonci|katalonske]] plaćenike da se bore protiv suparničke države, da bi ih oni svrgli tek 1311. Iako je jezgra njihove vojske bila lahka naoružana [[pješadija]], nije u vojnoj opremi bila toliko nadmoćna kao [[Legija|legije]] iz vremena starog Rima. Međutim, katalonska vojska je u svom [[Katalonski vojni pohod na Malu Aziju|vojnom pohodu na Orijent]] srela i porazila vojske Turaka, [[Kavkaz (regija)|Kavkazaca]], balkanske gorštake, đenovačke strijelce i konjicu, [[Tračani|tračansku]], [[Makedonija (regija)|makedonsku]], te azijsku Bizantijsku vojsku i reprezentativni niz francuskog viteštva. Na taj način su osvojili velike teritorije i vladali većinom Grčke tokom velikog dijela 14. stoljeća.<ref>{{cite book |title=Infantry Warfare in the Early Fourteenth Century: Discipline, Tactics, and Technology |publisher=Boydell & Brewer Ltd |page=58}}</ref>

[[Velika glad (1315–1317)]] bila je prva [[kriza 14. stoljeća]] koja je pogodila Evropu u kasnom Srednjem vijeku.<ref>[http://www.oglethorpe.edu/faculty/%7Eb_smith/ou/bs_foundations_chapter9.htm The Late Middle Ages] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151102090226/http://www.oglethorpe.edu/faculty/~b_smith/ou/bs_foundations_chapter9.htm |date=2. 11. 2015 }}. Oglethorpe University.</ref> Razdoblje između 1348. i 1420. godine bilo je svjedokom najtežih gubitaka. Broj stanovnika Francuske smanjen je za polovinu.<ref>Baumgartner, Frederic J. ''France in the Sixteenth Century.'' London: [[Macmillan Publishers (United States)|Macmillan Publishers]], 1995. {{ISBN|0-333-62088-7}}.</ref><ref>Don O'Reilly. "[http://www.historynet.com/magazines/military_history/3031536.html Hundred Years' War: Joan of Arc and the Siege of Orléans]". ''TheHistoryNet.com''. {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20061109043743/http://www.historynet.com/magazines/military_history/3031536.html |date=9. 11. 2006 }}</ref> Srednjovjekovnu Britaniju pogodilo je 95 kriza gladi,<ref>[https://www.telegraph.co.uk/opinion/main.jhtml?xml=/opinion/2004/08/08/do0809.xml&sSheet=/opinion/2004/08/08/ixop.html Poor studies will always be with us]{{Mrtav link}}. By James Bartholomew. Telegraph. 7 August. 2004.</ref> a Francuska je u istom periodu pretrpjela 75 ili više posljedica kriza gladi.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/201392/famine Famine]. Encyclopædia Britannica.</ref> Sredinom 14. vijeka Evropu je opustošila [[crna smrt]], jedna od najsmrtonosnijih [[pandemija]] u ljudskoj historiji, koja je ubila oko 25 miliona ljudi samo u Evropi - trećinu evropskog stanovništva u to vrijeme.<ref>{{cite magazine|url=http://science.nationalgeographic.com/science/health-and-human-body/human-diseases/plague-article.html|title=Plague: The Black Death|magazine=National Geographic|access-date=1. 4. 2012|archive-date=28. 11. 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071128194106/http://science.nationalgeographic.com/science/health-and-human-body/human-diseases/plague-article.html|url-status=dead}}</ref>

Kuga je imala razorni učinak na evropsku socijalnu strukturu, a to je navelo ljude da uživaju i žive za dati trenutak, kao što je to ilustrirao [[Giovanni Boccaccio]] u svom djelu pod nazivom [[Dekameron]] (1353).
Bio je to ozbiljan udarac Rimokatoličkoj crkvi i doveo je do pojačanog progona [[Jevreji|Jevreja]], prosjaka i [[Lepra|gubavaca]]. Smatra se da se kuga pojavljivala tokom svake generacije s različitim stepenom [[Virulencija|virulencije]] i smrtnosti sve do 18. stoljeća.<ref>{{cite web|url=http://www.infoplease.com/cig/dangerous-diseases-epidemics/bubonic-plague.html |title=Epidemics of the Past: Bubonic Plague&nbsp;— Infoplease.com |publisher=Infoplease.com |date= |access-date=3. 11. 2008}}</ref> U tom periodu više od 100 epidemija kuge pojavilo se širom Evrope.<ref name="Revill">{{cite news|url=https://www.theguardian.com/uk/2004/may/16/health.books |title=Black Death blamed on man, not rats &#124; UK news &#124; The Observer |newspaper=The Observer |author=Jo Revill |date= 16. 5. 2004|access-date=3. 11. 2008 | location=London}}</ref>

=== Rano moderno doba ===
{{Glavni|Rano moderno doba}} {{Glavni|Reformacija}} {{Glavni|Naučna revolucija}} {{Glavni|Velika geografska otkrića}}
[[Datoteka:La scuola di Atene.jpg|thumb|250x250px|[[Atinska škola]], slikarsko djelo [[Raffaello Santi|Rafaela Santija]]  iz 1511. na kojem su prikazani njegovi savremenici [[Michelangelo]] i [[Leonardo da Vinci]] (u sredini) u klasičnim odorama iz vremena renesanse.|alt=]]

Evropa se redefiniše u 16. vijeku pod utjecajem [[Renesansa|Renesanse]] i prekookeanskih kolonija.
Renesansa je bilo razdoblje kulturnih promjena koje su počele iz [[Firenca|Firence]], a kasnije su se proširila i na ostatak Evrope. Uspon novog [[Humanizam|humanizma]] popraćen je obnavljanjem zaboravljenih klasičnih grčkih i [[Nauka u srednjovjekovnom islamskom svijetu|arapskih znanja]] iz samostanskih biblioteka, često prevedenih s [[Arapski jezik|arapskog]] na [[latinski jezik]].<ref>[[Roberto Weiss|Weiss, Roberto]] (1969) ''The Renaissance Discovery of Classical Antiquity'', {{ISBN|1-59740-150-1}}</ref><ref>{{Cite book|author=Jacob Burckhardt|origyear=1878|url=https://archive.org/details/civilizationofre00burc_0|title=The Civilisation of the Renaissance in Italy|edition=translation by S.G.C Middlemore|year=1990|isbn=978-0-14-044534-3|publisher=Penguin Books|location=London|author-link=Jacob Burckhardt}}</ref> Renesansa se proširila Evropom između 14. i 16. vijeka, a bila je propraćena: cvjetanjem umjetnosti, filozofije, muzike i nauke koju je doživjela pod zajedničkim pokroviteljstvom kraljeva, plemstva, rimokatoličke crkve i nove trgovačke klase.<ref>Jensen, De Lamar (1992), ''Renaissance Europe'', {{ISBN|0-395-88947-2}}</ref><ref>{{Cite book|last=Levey|first=Michael|title=Early Renaissance|url=https://archive.org/details/earlyrenaissance0000leve|publisher=Penguin Books|year=1967}}</ref> Pokrovitelji u Italiji, među koje spadaju i porodica firentinskih bankara [[Medici]] i pape u Rimu, finansirali su plodne umjetnike iz perioda [[Rana renesansa|Rane renesanse]] (quattrocento) i [[Visoka renesansa|Visoke renesanse]] (cinquecento) poput: [[Raffaello Santi|Rafaela]], [[Michelangelo Buonarroti|Michelangela]] i [[Leonardo da Vinci|Leonarda da Vincija]].<ref name="natgeo 292">National Geographic, 292.</ref><ref>{{Cite book|last=Levey|first=Michael|title=High Renaissance|publisher=Penguin Books|year=1971}}</ref>

Politička spletka unutar Crkve sredinom 14. stoljeća izazvala je [[zapadni raskol]]. Tokom ovog četrdesetogodišnjeg perioda, dvojica papa - jedan u francuskom gradu [[Avignon]]u i jedan u Rimu - preuzeli su vlast nad Crkvom. Iako su doktrinarna neslaganja koja su izazvala raskol na kraju riješena 1417. godine, duhovni autoritet pape pretrpio je velike gubitke. U 15. stoljeću Evropa se počela širiti izvan svojih geografskih granica. Španija i Portugal, najveće pomorske sile tog vremena, preuzele su ulogu u istraživanju svijeta.<ref>{{Cite book|last=John Morris Roberts|title=Penguin History of Europe|year=1997|publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-026561-3|url=https://archive.org/details/penguinhistoryof00robe_1}}</ref> Istraživanje je doseglo [[Južna hemisfera|južnu hemisferu]] Atlantskog okeana i najjužniji obod Afrike. [[Kristofer Kolumbo]] stigao je do [[Novi svijet|Novog svijeta]] 1492. godine, a [[Vasco da Gama]] otvorio je okeansku rutu prema Istoku povezujući Atlantik i [[Indijski okean]]. Godine 1498. [[Ferdinand Magellan]] stigao je do Azije zapadno preko Atlantskog i [[Tihi okean|Tihog okeana]] u španskoj ekspediciji Magellan-Elcano, što je dovelo do prvog putovanja oko svijeta, koji je završio [[Juan Sebastián Elcano]] (1519–1522). Ubrzo nakon toga, Španija i Portugal započeli su osnivanje velikih globalnih carstava u Americi, Aziji, Africi i [[Okeanija|Okeaniji]]. Francuska, Holandija i Engleska uskoro su slijedile u izgradnji velikih kolonijalnih carstava sa velikim imanjima u Africi, Americi i Aziji. [[Italijanski ratovi]] (1494–1559) doveli su do razvoja prve moderne profesionalne vojske u Evropi, [[Tercija]]. Njihova nadmoćnost postala je očita u [[Bitka kod Bicocca|bici kod Bicocca]]-e (1522.) protiv francusko-švicarsko-italijanskih vojnih snaga. Ovo je označilo kraj masovnih napada kopljima nakon što su hiljade švicarskih kopljanika poginuli od španskog streljačkog vatrenog oružja, [[arkebuza]], a da potonji nisu pretrpjeli ni jednu jedinu žrtvu.<ref>{{cite book |last1=Joseph |first1=Paul |title= The SAGE Encyclopedia of War: Social Science Perspectives |date=2016}}</ref> 
Tokom 16. vijeka španske i italijanske trupe krenule su na sjever kako bi se borile na holandskim i njemačkim ratištima, gdje su izginuli u velikom broju.<ref>{{cite book |last1=Nolan |first1=Cathal J. |title=Wars of the Age of Louis XIV, 1650-1715: An Encyclopedia of Global Warfare and Civilization |url=https://archive.org/details/warsagelouisxive00libg |date=2008 |page=[https://archive.org/details/warsagelouisxive00libg/page/n486 442]}}</ref><ref>{{cite book |last1=Paoletti |first1=Ciro |title=A Military History of Italy |url=https://archive.org/details/militaryhistoryi00paol |date=2008 |page=[https://archive.org/details/militaryhistoryi00paol/page/n41 27]}}</ref>
[[Datoteka:Spain1580.gif|thumb|250px|desno|U Habzburškom Carstvu, Španija je bila preovladavajuća sila u zajednici koja je obuhvatala današnju [[Belgija|Belgiju]], [[Luksemburg]], [[Holandija|Holandiju]], [[Burgundija|Burgundiju]] i veliki dio [[Italija|Italije]]. Glavna vojna baza Španije u Evropi bila je [[Milansko Vojvodstvo]].<ref>{{cite book |last1=Kamen |first1=Henry |title=Spain's Road to Empire: The Making of a World Power, 1492–1763 |page=221}}</ref>]]
Moć Crkve dodatno je oslabljena [[Protestantizam|protestantskom]] [[Reformacija|reformacijom]] 1517. godine, kada je njemački teolog [[Martin Luther]] zakucao na vrata crkve svojih [[Devedeset i pet teza]] kritizirajući prodaju oproštaja ([[indulgencija]]). Nakon toga ekskomuniciran je 1520. godine [[Papinska bula|papinskom bulom]] [[Exsurge Domine]], a njegovi sljedbenici osuđeni su u [[Wormski Reichstag|Wormskom Reichstagu]] 1521. godine, koji je njemačke knezove podijelio između protestantske i rimokatoličke vjere. Vjerske borbe i ratišta širili su se sa širenjem protestantizma. Prvi rat je izbio u Njemačkoj, gdje su španske trupe porazile protestantsku vojsku [[Schmalkaldski savez|Schmalkaldskog saveza]] u [[Bitka kod Mühlberga|bici kod Mühlberga]], čime je okončan [[Schmalkaldski rat]] (1546–1547).<ref>{{cite book |last1=Mortimer |first1=G. |title=Early Modern Military History, 1450-1815 |url=https://archive.org/details/earlymodernmilit00mort |date=2004 |page=[https://archive.org/details/earlymodernmilit00mort/page/n40 32]}}</ref> Između 2 i 3 miliona ljudi ubijeno je u [[Hugentski ratovi|Hugenotskim ratovima]] (1562–98). Osamdesetogodišnji rat (1568–1648) između katoličke Španije i holandskih [[Kalvinizam|kalvinista]] doveo je do smrti stotina hiljada ljudi.<ref name="remilitari">{{cite web|title=Victimario Histórico Militar|url=http://remilitari.com/guias/victimario9.htm}}</ref> Tokom [[Kölnski rat|Kölnskog rata]] (1583–88), španske i bavarske snage suočile su se sa njemačkim kalvinističkim i holandskim trupama. [[Tridesetogodišnji rat]] (1618–48) osakatio je Sveto rimsko carstvo i opustošio veći deo Njemačke, ubivši između 25 i 40 % stanovništva.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/195896/history-of-Europe/58335/Demographics History of Europe – Demographics]. Encyclopædia Britannica.</ref> Tokom Tridesetogodišnjeg rata, u kojem su se razne protestantske snage borile protiv carskih vojski, Francuska je davala subvencije neprijateljima [[Habsburg (dinastija)|Habsburga]], posebno [[Švedska|Švedskoj]]. Uništavanje švedske vojske od strane španskih terciosa u [[Bitka kod Nördlingena|bici kod Nördlingena]] prisililo je Francusku da vojno intervenira u Tridesetogodišnjem ratu. Francuska i stara švedska plemićka porodica [[Oxenstierna]] su 1638. pristale na ugovor u [[Hamburg]]u, produžujući godišnju francusku subvenciju od 400.000 riksdalera na tri godine, ali Švedska se neće boriti protiv Španije. Francuzi su 1643. godine porazili jednu od najboljih španskih armija u [[Bitka kod Rocroi|bici kod Rocroi]]. Nakon [[Westfaski mir|mira iz Westfalije]], Francuska je prevladala u Evropi. Ista država je vodila niz ratova zbog dominacije nad Zapadnom Evropom, uključujući [[Francusko-španski rat]], [[Francusko-holandski rat]], [[Rat velike alijanse]] i [[Rat za špansko naslijeđe]]. Ovi ratovi koštali su Francusku preko milion vojnih žrtava.<ref>{{cite book |title=Europe's Tragedy: A New History of the Thirty Years War |url=https://books.google.com/books?id=-YlL5mB-5e4C&pg=PT860&lpg=&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false}}</ref><ref>{{cite book |title=Warfare and Armed Conflicts: A Statistical Encyclopedia of Casualty and Other Figures, 1492-2015, 4th ed. |url=https://books.google.com/books?id=8urEDgAAQBAJ&pg=PA73#v=onepage&q&f=false}}</ref>
17. stoljeću  Srednjoj i Istočnoj Evropi bilo je razdoblje opšteg pada.<ref>{{cite web|url=http://libro.uca.edu/payne1/payne15.htm|title=The Seventeenth-Century Decline|access-date=13. 8. 2008|publisher=The Library of Iberian resources online}}</ref> Srednja i Istočna Evropa doživjela je više od 150 gladi u 200-godišnjem razdoblju između 1501. i 1700.<ref>"''[https://books.google.com/books?id=juvbIDu9ARIC&pg=PA51 Food, Famine And Fertilisers]''". Seshadri Kannan (2009). APH Publishing. str. 51. {{ISBN|81-313-0356-X}}</ref> Nakon potpisivanja [[Krevska unija|Krevske unije]] (1385) Srednja i Istočna Evropa bila je pod vlašću [[Kraljevina Poljska|Kraljevine Poljske]] i [[Veliko vojvodstvo Litvanija|Velikog vojvodstva Litvanije]]. Između 1648. i 1655. u Srednjoj i Istočnoj Evropi završila se nadmoćnost Poljsko-litvanske unije. Od 15. do 18. vijeka, kada su Rusiju osvojili raspadajući [[kanat]]i Zlatne horde, Tatari iz [[Krimski kanat|Krimskog kanata]] često su vršili prepade na istočnoslavenske zemlje kako bi zarobili robove.<ref>W.G. Clarence-Smith (2006). "''[https://books.google.com/books?id=nQbylEdqJKkC Islam And The Abolition Of Slavery]''". Oxford University Press. p. 13. {{ISBN|0-19-522151-6}}&nbsp;— "Lands to the north of the Black Sea probably yielded the most slaves to the Ottomans from 1450. A compilation of estimates indicates that Crimean Tartars seized about 1,750,000 Ukrainians, Poles, and Russians from 1468 to 1694."</ref> Dalje prema istoku, [[Nogajska horda]] i [[Kazahstanski kanat]] često su stoljećima napadali slavenska područja Rusije, Ukrajine i Poljske, sve do ruskog širenja i osvajanja većine sjeverne Evroazije (tj. Istočne Evrope, Srednje Azije i [[Sibir]]a).

Renesansa i [[Novi monarsi]] označili su početak ere otkrića, razdoblje istraživanja, pronalazaka i naučnog razvoja.<ref>{{Cite book
 | last = Hunt
 | first = Shelby D.
 | title = Controversy in marketing theory: for reason, realism, truth, and objectivity
 | url = https://books.google.com/books?id=07lchJbdWGgC&pg=PA18
 | publisher = M.E. Sharpe
 | year = 2003
 | page = 18
 | isbn = 978-0-7656-0932-8}}
</ref> Među velikim ličnostima zapadne naučne revolucije tokom 16. i 17. vijeka bili su: [[Kopernik]], [[Johannes Kepler|Kepler]], [[Galileo Galilei]] i [[Isaac Newton]].<ref>"[http://web.clas.ufl.edu/users/ufhatch/pages/03-Sci-Rev/SCI-REV-Home/05-sr-lng-timeline.htm Scientific Revolution: Chronological Timeline: Copernicus to Newton] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130723195302/http://web.clas.ufl.edu/users/ufhatch/pages/03-Sci-Rev/SCI-REV-Home/05-sr-lng-timeline.htm |date=23. 7. 2013 }}". Retrieved 23 June 2012.</ref> Prema Peteru Barrettu: {{Citat|Opšte je prihvaćeno da je "moderna nauka" nastala u Evropi u 17. vijeku (pred kraj renesanse), uvodeći novo razumijevanje prirodnog svijeta.}}<ref name="Barrett">Peter Barrett (2004), ''[https://books.google.com/books?id=fwxViwX6KuMC&pg=PA14 Science and Theology Since Copernicus: The Search for Understanding]'', pp. 14–18, [[Continuum International Publishing Group]], {{ISBN|0-567-08969-X}}</ref>

=== 18. i 19. vijek ===
{{Glavni|Savremena historija}}{{Glavni|Industrijska revolucija}}{{Glavni|Francuska revolucija}}{{Glavni|Prosvjetiteljstvo}}
[[Datoteka:Napoleons retreat from moscow.jpg|thumb|250px|desno|Napoleonovo povlačenje iz Rusije 1812.]]
Doba prosvjetiteljstva bio je snažan intelektualni pokret tokom 18. stoljeća, koji je unapređivao naučne i na razumu temeljene misli.<ref>{{Cite book|last=Goldie|first=Mark|last2= Wokler|first2=Robert |title=The Cambridge History of Eighteenth-Century Political Thought|publisher=Cambridge University Press|year=2006|isbn=978-0-521-37422-4}}</ref><ref>{{Cite book|last=Cassirer|first=Ernst |title=The Philosophy of the Enlightenment|publisher=Princeton University Press|year=1979|isbn=978-0-691-01963-5}}</ref><ref name="natgeo 255">National Geographic, 255.</ref> Nezadovoljstvo monopolom [[Aristokratija|aristokratije]] i klera na političku vlast u Francuskoj dovelo je do izbijanja Francuske revolucije i uspostavljanja [[Prva Francuska Republika|Prve Francuske Republike]], uslijed čega je [[monarhija]] i veliki dio [[Plemstvo|plemstva]] propalo za vrijeme početnog stadija [[Jakobinska diktatura|Jakobinske diktature]] i vladavine terora.<ref>{{Cite book|last=Schama|first=Simon|authorlink=Simon Schama|publisher=[[Alfred A. Knopf|Knopf]]|title=Citizens: A Chronicle of the French Revolution|year=1989|isbn=978-0-394-55948-3|title-link=Citizens: A Chronicle of the French Revolution}}</ref> [[Napoleon Bonaparte]] došao je na vlast nakon Francuske revolucije i osnovao [[Prvo Francusko Carstvo]] koje je za vrijeme [[Napoleonski ratovi|Napoleonskih ratova]] preraslo u opseg velikih dijelova Evrope prije nego što se 1815. godine srušilo nakon [[Bitka kod Waterlooa|bitke kod Waterlooa]].<ref name="natgeo 360">National Geographic, 360.</ref><ref>{{Cite book|last=McEvedy|first=Colin|title=The Penguin Atlas of Modern History|url=https://archive.org/details/penguinatlasofmo00coli|publisher=Penguin Books|year=1972|isbn=978-0-14-051153-6}}</ref> Napoleonova vladavina dovela je do daljnjeg širenja ideala Francuske revolucije, uključujući i [[Nacionalna država|nacionalne države]], kao i širokog usvajanja francuskih modela uprave, zakona i obrazovanja.<ref>{{Cite book|last=Lyons|first=Martyn|publisher= [[St. Martin's Press]]|year= 1994|isbn=978-0-312-12123-5|title=Napoleon Bonaparte and the legacy of the French Revolution|url=https://archive.org/details/napoleonbonapart0000lyon}}</ref><ref>{{Cite book|last=Grab|first=Alexander|title=Napoleon and the Transformation of Europe (European History in Perspective) |url=https://archive.org/details/napoleontransfor0000grab|publisher=Palgrave MacMillan|year=2003|isbn=978-0-333-68275-3}}</ref><ref name="natgeo 350">National Geographic, 350.</ref> 
Nastaju jaka kraljevstva i budi se nacionalizam. Francuska revolucija i [[industrijska revolucija]] donose inovacije kojima će Evropa u 19. vijeku zavladati cijelim svijetom.
[[Bečki kongres]] koji je bio sazvan nakon Napoleonovog pada, uspostavio je novu ravnotežu snaga u Evropi usredsređenu na pet "velikih sila": Veliku Britaniju, Francusku, Prusku, Austriju i Rusiju. Ova ravnoteža je ostala na snazi do [[Revolucija 1848-49|revolucije 1848. godine]], tokom koje su liberalni ustanci zahvatili cijelu Evropu, osim Rusije i Velike Britanije. Ove revolucije su na kraju srušili konzervativni elementi i došlo je do malo reformi. Godine 1859. došlo je do ujedinjenja [[Rumunija|Rumunije]] kao nacionalne države s manjim kneževinama. 1867. osnovano je [[Austro-Ugarska|Austrougarsko Carstvo]], a 1871. došlo je do ujedinjenja Italije i Njemačke, koje su ranije bile nacionalne države sa manjim kneževinama.<ref>{{Cite book|last=Davies|first=Norman|title=Europe: A History|publisher=Oxford University Press|year=1996|isbn=978-0-19-820171-7|url-access=registration|url=https://archive.org/details/europehistory00davi_0}}</ref>
Paralelno s tim, [[Istočno pitanje]] postajalo je složenije još od osmanlijskog poraza u [[Rusko-turski rat (1768–1774)|Rusko-turskom ratu (1768–1774)]]. Kako se raspad Osmanlijskog Carstva činio neizbježnim, velike sile su se borile da očuvaju svoje strateške i trgovačke interese u osmanskim oblastima. [[Ruska Imperija]] je imala koristi od pada, dok su Habsburško Carstvo i Britanija shvatili da je očuvanje Osmanlijskog Carstva u njihovom najboljem interesu. U međuvremenu, [[Prvi srpski ustanak|Prvi]] iz 1804, te [[Drugi srpski ustanak]] iz 1815. i [[Grčki rat za nezavisnost]] (1821.) označili su početak kraja osmanlijske vladavine na [[Balkan]]u, koji se završio [[Balkanski ratovi|Balkanskim ratovima]] 1912–1913.<ref>[http://www.historyworld.net/wrldhis/PlainTextHistories.asp?groupid=3044&HistoryID=ac79], ''Ottoman Empire – 19th century'', Historyworld</ref> Formalno priznanje faktički nezavisnih kneževina [[Kneževina Crna Gora|Crne Gore]], [[Kneževina Srbija|Srbije]] i Rumunije uslijedilo je na [[Berlinski kongres|Berlinskom kongresu]] 1878. Mnogi osmanlijski muslimani su se suočili ili s istrebljenjem od strane novih nezavisnih država ili su protjerani na sve manje osmanske posjede u Evropi ili u [[Anadolija|Anadoliju]]. Samo između 1821. i 1922. godine, više od 5 miliona osmanskih muslimana prognano je iz svojih domova, dok je još 5,5 miliona umrlo u ratovima ili zbog gladi i bolesti.<ref>{{cite book |last1=Travis |first1=Hannibal |title=The Assyrian Genocide: Cultural and Political Legacies |url=https://books.google.com/books?id=MsItDwAAQBAJ&pg=PT48&lpg=#v=onepage&q&f=false}}</ref>
[[Datoteka:Marshall's flax-mill, Holbeck, Leeds - interior - c.1800.jpg|thumb|250px|desno|Bivši mlinovi za mljevenje [[lan]]enog sjemena ("Temple Works") u engleskom gradu Holbecku (1840.), predstavlja dobar primjer industrijskog postrojenja tokom industrijske revolucije koja je započela u Velikoj Britaniji.]]
[[Industrijska revolucija]] započela je u Velikoj Britaniji krajem 18. stoljeća i proširila se po cijeloj Evropi. Izum i primjena novih tehnologija doveli su do brzog urbanog rasta, masovne zaposlenosti i porasta nove radničke klase.<ref>{{Cite book|first=George Macaulay|last=Trevelyan|title=A shortened history of England|publisher=Penguin Books|year=1988|isbn=978-0-14-010241-3|url-access=registration|url=https://archive.org/details/shortenedhistory00geor}}</ref> Uslijedile su reforme u socijalnoj i ekonomskoj sferi, uključujući prve zakone o dječijem radu, legalizaciji sindikata,<ref>{{Cite book|last=Webb|first=Sidney | title=History of Trade Unionism | publisher= AMS Press | year=1976 | isbn=978-0-404-06885-1}}</ref> i ukidanja [[Ropstvo|ropstva]].<ref>[http://www.britannica.com/blackhistory/article-24160 Slavery], ''Historical survey – Ways of ending slavery'', Encyclopædia Britannica</ref> U Britaniji je donesen ''Zakon o javnom zdravstvu iz 1875. godine'' koji je značajno poboljšao životne uslove u mnogim britanskim gradovima.<ref>{{Cite book|first=George Macaulay|last=Trevelyan|title=English Social History|url=https://archive.org/details/in.gov.ignca.11198|publisher=Longmans, Green|year=1942}}</ref> Stanovništvo Evrope povećalo se sa oko 100 miliona 1700. na 400 miliona do 1900. godine.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/387301/modernisation/12022/Population-change Modernisation – Population Change]. ''Encyclopædia Britannica''.</ref> Posljednja velika glad zabilježena u Zapadnoj Evropi ([[velika glad u Irskoj]], izazvala je smrt i masovno iseljavanje miliona [[Irci|Iraca]].<ref>"[https://www.bbc.co.uk/history/british/victorians/famine_01.shtml The Irish Famine]". BBC – History.</ref> U 19. stoljeću 70 miliona ljudi napustilo je Evropu u migracijama u različite evropske kolonije u inostranstvu i u [[Sjedinjene Američke Države]].<ref>[http://migration.ucdavis.edu/mn/more.php?id=1118_0_5_0 The Atlantic: Can the US afford immigration?]. ''Migration News''. December 1996.</ref> [[Demografija|Demografski]] rast značio je da je do 1900. godine udio Evrope u svjetskom stanovništvu iznosio 25%.<ref>[http://www.gmi.org/index.php/download_file/view/1561/ PoPulation – Global Mapping International] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140202232625/http://www.gmi.org/index.php/download_file/view/1561/ |date=2. 2. 2014 }}</ref>

=== 20. vijek pa do danas ===
{{Glavni|Historija Evrope}}{{Glavni|Prvi svjetski rat}}{{Glavni|Evropa i svijet između dva svjetska rata}}{{Glavni|Drugi svjetski rat}}{{Glavni|Hladni rat}}{{Glavni|Historija Evropske unije}}
[[Datoteka:Colonisation 1914.png|thumb|lijevo|260px|Mapa evropskog kolonijalnog carstva širom svijeta 1914. Francusko pripajanje [[Alžir]]a koštalo je života 15. 000 [[Francuzi|Francuza]] i 285. 000 [[Alžirci|Alžiraca]].<ref>[http://necrometrics.com/wars19c.htm#Algeria1830 ''French Conquest of Algeria (1829-47)'']</ref> Za vrijeme [[Ačehejski rat|Ačehejskog rata]] između sultanata Ačeha i Kraljevine Holandije, ubijeno je između 60.000 – 70.000 [[Indonežani|Indonežana]]. U [[Njemačka Istočna Afrika|Njemačkoj Istočnoj Africi]] tokom [[Maji Maji pobuna|Maji Maji pobune]] ubijeno je između 75.000–145.000 [[Afrikanci|Afrikanaca]]. Portugalsko osvajanje [[Mozambik]]a uzrokovalo je preko 100.000 mrtvih među protivnicima Portugala i domaćim stanovništvom. Tokom italijanskog osvajanja Etiopije u dva odvojena vremenska perioda domaće stanovništvo je bilo desetkovano nakon ubijanja 17.000 Etiopljana 1896, a još 275.000 od suprotstavljenih snaga 1936. godine.<ref>{{cite book |last1=Etemad |first1=Bouda |title=Possessing the World: Taking the Measurements of Colonisation from the 18th to the 20th Century |url=https://archive.org/details/possessingworldt0000etem |date=2007 |page=[https://archive.org/details/possessingworldt0000etem/page/87 87]}}</ref> Broj ubijenih tokom britanskog perioda kolonizacije je i do danas nepoznat.]]
Dva svjetska rata (koja su se najvećim dijelom vodila na evropskom tlu) i ekonomska depresija bili su preovladavajući događaji tokom prve polovine 20. vijeka. [[Prvi svjetski rat]] vodio se između 1914. i 1918., a počeo je kada je austrijskog nadvojvodu [[Franz Ferdinand|Franza Ferdinanda]] ubio [[Jugoslavenstvo|jugoslavenski nacionalista]]<ref>{{cite web|url=http://praguepost.com/world-news/39837-assassin-gavrilo-princip-gets-a-statue-in-sarajevo|title=Assassin Gavrilo Princip gets a statue in Sarajevo|access-date=11. 7. 2014|publisher=Prague Post|date=28. 6. 2014}}</ref> [[Gavrilo Princip]].<ref name="natgeo 407">National Geographic, 407.</ref> Većina evropskih naroda je nakon tog događaja bila uvučena je u rat, koji se vodio između sila [[Antanta|Antante]] (Francuska, Belgija, Srbija, Portugal, Rusija, Velika Britanija, a kasnije Italija, Grčka, Rumunija i Sjedinjene Države) i [[Centralne sile|Centralnih sila]] (Austrija Mađarska, Njemačka, Bugarska i Osmansko carstvo). Rat je ostavio više od 16 miliona ubijenih civila i vojnika, a više od 60 miliona evropskih vojnika bilo je mobilizirano od 1914. do 1918. godine.<ref>{{cite web|url=http://www.jimmyatkinson.com/papers/versaillestreaty.html |title=The Treaty of Versailles and its Consequences |access-date=10. 6. 2008 |publisher=James Atkinson |archive-url=https://web.archive.org/web/20080512224100/http://www.jimmyatkinson.com/papers/versaillestreaty.html |archive-date=12. 5. 2008 |url-status=dead  }}</ref>
[[Datoteka:Alliances militaires en Europe 1914-1918-fr.svg|thumb|250px|desno|Mapa na kojoj su prikazani vojni savezi tokom Prvog svjetskog rata od 1914–1918.]]
U Rusiji se dogodila [[Ruska revolucija]], koja je srušila carsku monarhiju i zamijenila je [[Komunizam|komunističkim]] [[Sovjetski Savez|Sovjetskim Savezom]]. Austro-Ugarska i Osmanlijsko Carstvo propadali su i raspali se u odvojene nacije, a mnoge su druge države prekrajale svoje granice. [[Versajski ugovor]], kojim je 1919. godine i zvanično okončan Prvi svjetski rat, bio je oštar prema Njemačkoj, na koju je stavio punu odgovornost za rat i uveo teške sankcije.<ref name="natgeo 443">''National Geographic'', 443.</ref>
Prekomjerni broj mrtvih u Rusiji tokom Prvog svjetskog rata i [[Ruski građanski rat|Ruskog građanskog rata]] (uključujući i poslijeratnu [[Glad u Povolžju (1921-1922)]]) odnijela je ukupno 18 miliona života.<ref>{{cite book | author = Mark Harrison| title = Accounting for War: Soviet Production, Employment, and the Defence Burden, 1940–1945| url = https://books.google.com/?id=yJcD7_Q_rQ8C&pg=PA167| date = 18. 7. 2002| publisher = Cambridge University Press| isbn = 978-0-521-89424-1| page = 167 }}</ref> U 1932-1933. godini, pod [[Staljin]]ovim vođstvom, konfiskacija žita od strane sovjetskih vlasti doprinijela je [[Glad u SSSR (1932-1933)|drugoj sovjetskoj gladi]] koja je prouzrokovala milionske žrtve.<ref>"[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/6179818.stm Legacy of famine divides Ukraine]". BBC News. 24 November 2006.</ref> Preživjeli [[Kulak|kulaci]] bili su progonjeni, a mnogi su poslani na prisilni rad u [[gulag]]e. Staljin je bio odgovoran i za [[Velika čistka|veliku čistku]] 1937–38. u kojoj je [[NKVD]] pogubio 681.692 ljudi,<ref>{{cite book | author = Abbott Gleason| title = A companion to Russian history| url = https://books.google.com/?id=JyN0hlKcfTcC&pg=PA373| year = 2009| publisher = Wiley-Blackwell| isbn = 978-1-4051-3560-3| page = 373 }}</ref> a milioni ljudi bili su deportovani i protjerani u udaljena područja Sovjetskog Saveza.<ref>{{cite book | author = Geoffrey A. Hosking| title = Russia and the Russians: a history| url = https://archive.org/details/russiarussianshi00hosk| url-access = registration| year = 2001| publisher = Harvard University Press| isbn = 978-0-674-00473-3| page = [https://archive.org/details/russiarussianshi00hosk/page/469 469] }}</ref>
[[Datoteka:Serbian retreat WWI.jpg|thumb|lijevo|250px|Učešće Srbije u ratnim operacijama (1914–1918) koštalo je tu državu četvrtinu ubijenih od njenog ukupnog stanovništva.<ref>{{cite web|url=https://pqasb.pqarchiver.com/latimes/access/337249982.html?dids=337249982:337249982&FMT=ABS&FMTS=ABS:AI&date=Jun+30%2C+1918&author=PIERRE+LOTI.+Special+Contributor+to+%22The+Times.%22&pub=Los+Angeles+Times&desc=FOURTH+OF+SERBIA'S+POPULATION+DEAD.&pqatl=google|title=Los Angeles Times: Archives – Fourth of Serbia's Population Dead|website=pqarchiver.com|access-date=8. 3. 2020|archive-date=21. 7. 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130721100208/http://pqasb.pqarchiver.com/latimes/access/337249982.html?dids=337249982%3A337249982&FMT=ABS&FMTS=ABS%3AAI&date=Jun+30%2C+1918&author=PIERRE+LOTI.+Special+Contributor+to+%22The+Times.%22&pub=Los+Angeles+Times&desc=FOURTH+OF+SERBIA%27S+POPULATION+DEAD.&pqatl=google|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=https://timesmachine.nytimes.com/timesmachine/1918/04/05/102687236.pdf|title=Asserts Serbians Face Extinction; Their Plight in Occupied Districts Worse Than Belgians', Says Labor Envoy|publisher=|access-date=19. 1. 2017}}</ref><ref>{{cite web|url=https://timesmachine.nytimes.com/timesmachine/1918/11/05/98273895.pdf|title=Serbia Restored|publisher=|access-date=19. 1. 2017}}</ref><ref>{{cite news| url=https://timesmachine.nytimes.com/timesmachine/1918/07/28/102728073.pdf| work=New York Times| title=Serbia and Austria| date=28. 7. 1918 }}</ref><ref>{{cite news| url=https://timesmachine.nytimes.com/timesmachine/1918/07/27/102727338.pdf| work=New York Times| title=Appeals to Americans to pray for Serbians| date=27. 7. 1918 }}</ref>]]
[[Socijalna revolucija|Socijalne revolucije]] koje su zadesile Rusiju zahvatile su i druge evropske narode nakon Velikog rata: 1919. godine s [[Vajmarska Republika|Vajmarskom Republikom]] u Njemačkoj i [[Prva Austrijska Republika|Prvom Austrijskom Republikom]], zatim 1922. godine [[Mussolini]]jevom jednopartijskom [[Fašizam|fašističkom]] vladom u [[Kraljevina Italija|Kraljevini Italiji]] i u [[Ataturk]]ovoj [[Turska|Turskoj Republici]] koja je usvojila zapadnu [[Azbuka|azbuku]] i državni [[sekularizam]]. Ekonomska nestabilnost, dijelom uzrokovana dugovima koji su nastali u Prvom svjetskom ratu i "zajmovi" Njemačkoj, uzrokovali su pustoš u Evropi krajem 1920-ih i 1930-ih. Sve ovo kao i [[Berzovni krah 1929.]] doveo je do [[Velika depresija|Velike svjetske depresije]]. Uz pomoć ekonomske krize, socijalne nestabilnosti i prijetnje komunizmom, fašistički pokreti razvili su se širom Evrope stavljajući [[Adolf Hitler|Adolfa Hitlera]]. na vlast, čime je nastala [[Nacistička Njemačka]].<ref name="hobsbawn">{{Cite book|last=Hobsbawm|first=Eric|publisher=Vintage|year=1995|isbn=978-0-679-73005-7|title=The Age of Extremes: A history of the world, 1914–1991|url=https://archive.org/details/ageofextremeshis00hobs_0}}</ref><ref name="natgeo 438">''National Geographic'', 438.</ref>

Godine 1933. Hitler je postao vođa Njemačke i počeo je raditi na svom cilju izgradnje Velike Njemačke, koja se ponovo proširila i preuzela [[Saarland]] i [[Rheinland]] 1935. i 1936. godine. 1938. Austrija je postala dio Njemačke nakon [[Anschluss]]a. Kasnije te iste godine, nakon [[Minhenski sporazum|Minhenskog sporazuma]] koji su potpisale Njemačka, Francuska, Ujedinjeno Kraljevstvo i Italija, Njemačka je anektirala [[Sudeti|Sudete]], koji su bili dio [[Čehoslovačka|Čehoslovačke]] naseljene etničkim Nijemcima, a početkom 1939. ostatak Čehoslovačke podijeljen je u [[Protektorat Češke i Moravske]], pod kontrolom Njemačke i [[Slovačka Republika (1939.-1945.)|Slovačke Republike]]. U to vrijeme Britanija i Francuska su se zalagale za politiku smirivanja.
[[Datoteka:Nazi Occupied Europe September 1943 Map.png|thumb|Karta okupirane Evrope od strane nacističke Njemačke, septembar 1943.|alt=|250x250piksel]]
S napetostima između Njemačke i [[Poljska|Poljske]] zbog spora o budućnosti [[Gdanjsk]]a (njem. Danzig), Nijemci su se okrenuli Sovjetima i potpisali [[Molotov-Ribbentrop pakt]], koji je omogućio Sovjetima da napadnu baltičke države i dijelove Poljske i Rumunije. Njemačka je napala Poljsku 1. septembra 1939, zbog čega su Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo 3. septembra objavile rat Njemačkoj, čime je započeo [[Evropsko ratište (Drugi svjetski rat)|Drugi svjetski rat u Evropi]].<ref name="natgeo 465">National Geographic, 465.</ref><ref>{{Cite book|last=Taylor|first=A. J. P.|title= The Origins of the Second World War|url=https://archive.org/details/originsofsecondw0000tayl|year=1996|publisher=Simon & Schuster| isbn=978-0-684-82947-0}}</ref> [[Sovjetska invazija na Poljsku]] započela je 17. septembra i Poljska je ubrzo pala nakon toga. 24. septembra Sovjetski Savez napao je baltičke zemlje, a kasnije i [[Finska|Finsku]]. Britanci su se nadali da će se spustiti u [[Narvik]] i poslati trupe da pomognu Finskoj, ali njihov glavni cilj u iskrcavanju bio je opkoliti Njemačku i odsjeći Nijemce od skandinavskih prirodnih resursa. Otprilike u isto vrijeme, Njemačka je premjestila trupe u [[Danska|Dansku]]. čije vojne snage su osvojile Dansku u jednom danu. [[Lažni rat]] se nastavio.

U maju 1940. godine Njemačka je [[Bitka za Francusku|napala Francusku]] sa sjevera preko [[Niske Zemlje|Niskih Zemalja]] (zemlje [[Beneluks]]a). Francuska je kapitulirala u junu 1940. Do augusta iste godine, Njemačka je započela ofanzivu na Britaniju, ali nije uspjela uvjeriti Britance da odustanu od odbrane. Veliki dio [[London]]a je uništen, a u "''[[Blitz (bombardovanje)|blitzu]]''" tokom bombardovanja je uništeno ili oštećeno 1.400.245 zgrada. Njemačka je 1941. godine napala Sovjetski Savez u vojnoj operaciji pod kodnim nazivom [[Operacija "Barbarossa"|Barbarossa]]. Dana 7. decembra 1941. napad carskog [[Japan]]a na [[Napad na Pearl Harbor|Pearl Harbor]] uvukao je Sjedinjene Države u sukob kao saveznika [[Britansko Carstvo|Britanskog Carstva]] i drugih [[Saveznici u Drugom svjetskom ratu|savezničkih snaga]].<ref name="natgeo 519">''National Geographic'', 519.</ref> 
[[Datoteka:Yalta Conference (Churchill, Roosevelt, Stalin) (B&W).jpg|thumb|250px|desno|Saveznici iz Drugog svjetskog rata (Velika trojka) tokom [[Konferencija u Jalti|Konferencije u Jalti]] 1945, sjede s lijeva: [[Winston Churchill]], [[Franklin D. Roosevelt]] i [[Josif Staljin]].]]
Nakon velike [[Bitka za Staljingrad|bitke za Staljingrad]] 1943. godine, njemačka ofanziva na Sovjetski Savez pretvorila se u stalno povlačenje. [[Bitka kod Kurska]], koja je obuhvatila najveću [[Bitka kod Prohorovke|tenkovsku bitku]] u historiji, bila je posljednja velika njemačka ofanziva na [[Istočni front (Drugi svjetski rat)|Istočnom frontu]]. U junu 1944. godine, britanske i američke snage napale su Francusku [[Iskrcavanje u Normandiji|iskrcavanjem u Normandiji]]. U pokušaju da ublaže napade njemačkih vojnih snaga, saveznici su bombardovali 1.570 francuskih gradova i sela između juna 1940. i maja 1945, ubivši 68.778 civila.<ref>Eddy Florentin: Quand les Alliés bombardaient la France, Perrin, Paris 1997.</ref> [[Bitka za Berlin|Berlin je konačno pao]] 1945. godine, čime je okončan Drugi svjetski rat u Evropi, koji je bio najveći i najrazorniji u ljudskoj historiji, sa 60 miliona mrtvih širom svijeta. Više od 40 miliona ljudi u Evropi umrlo je od posljedica Drugog svjetskog rata,<ref>"[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4526351.stm Europe honours war dead on VE Day]". ''BBC News''. 9 May 2005.</ref> uključujući između 11 i 17 miliona ljudi koji su poginuli za vrijeme [[holokaust]]a.<ref>Niewyk, Donald L. and Nicosia, Francis R. ''[https://books.google.com/books?id=lpDTIUklB2MC&pg=PP1#PPA45,M1 The Columbia Guide to the Holocaust]'', [[Columbia University Press]], 2000, pp. 45–52.</ref>  Sovjetski Savez je tokom rata izgubio oko 27 miliona ljudi (uglavnom civila), otprilike polovinu svih žrtava Drugog svjetskog rata.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4530565.stm|title=Leaders mourn Soviet wartime dead | work=BBC News | date=9. 5. 2005 | access-date=4. 1. 2010}}</ref> Do kraja Drugog svjetskog rata Evropa je imala više od 40 miliona izbjeglica.<ref>"[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,920455-2,00.html Refugees: Save Us! Save Us!] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110424085534/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,920455-2,00.html |date=24. 4. 2011 }}". ''Time''. 9 July 1979.</ref> Nekoliko poslijeratnih protjerivanja iz Srednje i Istočne Evrope raselilo je ukupno oko 20 miliona ljudi,<ref>{{Cite journal|last=Schechtman|first=Joseph B.|date=1953|title=Postwar Population Transfers in Europe: A Survey|url=https://archive.org/details/sim_review-of-politics_1953-04_15_2/page/151|journal=The Review of Politics|volume=15|issue=2|pages=151–178|jstor=1405220|doi=10.1017/s0034670500008081}}</ref> posebno [[Progon Nijemaca nakon Drugog svjetskog rata|etničkih Nijemaca iz cijele Istočne Evrope]].
[[Datoteka:Ministry of Foreign and European Affairs, Paris August 2008.jpg|thumb|200px|lijevo|[[Quai d'Orsay]], zgrada francuskog Ministarstva vanjskih poslova u kojoj je održan govor, a [[Schumanova deklaracija]] je dovela do stvaranja Evropske zajednice za ugalj i čelik. Time su počeli procesi integracije Evropske unije ([[Dan Evrope]] 9. maja 1950.)]]
Nakon Prvog, a posebno nakon Drugog svjetskog rata Evropa gubi svjetsku vlast i kolonije. Karta Evrope je izmijenjena na [[Konferencija u Jalti|Konferenciji u Jalti]], a [[hladni rat]] stvara jaku podjelu na [[Kapitalizam|kapitalističku]] Zapadnu Evropu pod kontrolom SAD-a i komunističku Istočnu Evropu pod kontrolom [[Sovjetski Savez|Sovjetskog Saveza]], razdvojene onim što je Winston Churchill kasnije nazvao "[[Željezna zavjesa|željeznom zavjesom]]". 
Dvije nove supersile, Sjedinjene Države i Sovjetski Savez bile su uključene u pedesetogodišnjem hladnom ratu usredotočenom na širenje [[Nuklearno oružje|nuklearnog naoružanja]]. U isto vrijeme, [[Dekolonizacija Afrike]], koja je započela već nakon Prvog svjetskog rata, postepeno je dovela do nezavisnosti većine evropskih kolonija u Aziji i Africi. Tokom 1980-ih, reforme [[Mihail Gorbačov|Mihaila Gorbačova]] i pokreta [[Solidarnost (sindikat)|Solidarnost]] u Poljskoj ubrzale su raspad istočnog bloka i kraj hladnog rata. Njemačka je ponovno ujedinjena, nakon simboličnog pada [[Berlinski zid|Berlinskog zida]] 1989. godine, a karte Srednje i Istočne Evrope ponovo su iznova izrađene.
[[Datoteka:Flag of Europe.svg|thumb|250px|desno|[[Zastava Evropske unije]], usvojena u [[Vijeće Evrope|Vijeću Evrope]] 1955. kao zastava cijele Evrope.<ref>[http://www.coe.int/en/web/about-us/the-european-flag The European flag], Council of Europe. Retrieved 27 October 2016.</ref>]]
[[Evropska integracija]] je također bila u usponu nakon Drugog svjetskog rata. Godine 1949. osnovano je [[Vijeće Evrope]] nakon govora Winstona Churchilla, s idejom objedinjavanja Evrope u postizanju zajedničkih ciljeva. Obuhvaća sve evropske države osim [[Bjelorusija|Bjelorusije]] i [[Vatikan]]a. [[Rimski ugovor|Rimskim ugovorom]] 1957. uspostavljena je [[Evropska ekonomska zajednica]] (EEZ) između šest zapadnoevropskih država s ciljem jedinstvene ekonomske politike i zajedničkog tržišta. 1967. godine EEZ, [[Evropska zajednica za ugalj i čelik]] i [[Evropska zajednica za atomsku energiju]] (Euratom) osnovali su [[Evropska ekonomska zajednica|Evropsku ekonomsku zajednicu]] koja je 1993. postala [[Evropska unija]]. EU je uspostavila [[Evropski parlament|parlament]], [[Evropski sud pravde]] i [[Evropska centralna banka|Evropsku centralnu banku]] i uvela [[euro]] kao jedinstvenu valutu. Između 2004. i 2013, više zemalja Srednje i Istočne Evrope počelo se pridruživati, proširivši EU na trenutnih 27 evropskih zemalja i ponovno učinivši Evropu velikim ekonomskim i političkim središtem moći. Međutim, u junu 2016. godine narod Velike Britanije je na neobavezujućem [[Referendum o članstvu Ujedinjenog Kraljevstva u Evropskoj uniji|Referendumu o članstvu Ujedinjenog Kraljevstva u EU]] glasao za izlazak iz Evropske unije ([[Brexit]]).

== Geografija ==
{{Glavni|Geografija Evrope}}
[[Datoteka:Europe topography map en.png|thumb|250px|desno|Mapa evropskog reljefa sa okolnim područjima.]]
Evropa čini zapadnu petinu [[Evroazija|evroazijske]] kopnene površine. [23] Evropa ima veći omjer obale i kopnene mase od bilo kojeg drugog kontinenta ili potkontinenta.<ref>{{Cite web|url=https://www.ft.com/content/51dd9432-db03-11e3-8273-00144feabdc0|title=Why Europe works|last=Kuper|first=Simon|date=23. 5. 2014|website=www.ft.com|language=en-GB|access-date=17. 2. 2020}}</ref> Njene morske granice su na [[Arktički okean|Arktičkom okeanu]] na sjeveru, [[Atlantski okean|Atlanskom okeanu]] na zapadu, te [[Sredozemno more|Sredozemnom]], [[Crno more|Crnom]] i [[Kaspijsko jezero|Kaspijskom]] [[More|moru]] na jugu.
[[Reljef]] zemljišta u Evropi pokazuje velike razlike na relativno malim područjima. Južna područja su planinska, dok se krećući prema sjeveru teren spušta od visokih [[Alpe|Alpa]], [[Pireneji|Pirineja]] i [[Karpati|Karpata]] preko brdovitog gorja, u široke, niske sjeverne nizine, koje su na istoku veoma prostrane. Ova proširena nizina poznata je kao [[Evropska nizija]], a u njenom središtu leži [[Sjevernonjemačka ravnica]]. Uz sjeverozapadnu obalu mora lučno se proteže uzvisina, koja počinje na zapadnim dijelovima ostrva Britanije i Irske, a zatim se nastavlja duž planinske, [[fjord]]ovske kičme Norveške.

Ovaj je opis pojednostavljen, jer podregije poput [[Iberijsko poluostrvo|Iberijskog]] i [[Apeninsko poluostrvo|Apeninskog poluostrva]] sadrže svoje složene značajke. Isti slučaj je i sa kontinentalnim dijelom Srednje Evrope, gdje reljef sadrži mnogo visoravni, riječnih dolina i slivova, koji kompliciraju opći trend. Podregije poput Islanda, Britanije i Irske su posebni slučajevi. Island je zemlja sama za sebe u sjevernom okeanu koja se ubraja u dio Evrope, dok su posljednje dvije bila planinska područja koja su nekada bila pripojena kopnu dok ih porast mora nije odsjekao.

=== Klima ===
{{Glavni|Klima u Evropi}}
[[Datoteka:Koppen-Geiger Map Europe present.svg|thumb|[[Köppenova klasifikacija klime]], mapa za Evropu.<ref>{{cite journal |last1=Beck |first1=Hylke E. |last2=Zimmermann |first2=Niklaus E. |last3=McVicar |first3=Tim R. |last4=Vergopolan |first4=Noemi |last5=Berg |first5=Alexis |last6=Wood |first6=Eric F. |title=Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution |journal=Scientific Data |date=30. 10. 2018 |volume=5 |pages=180214 |doi=10.1038/sdata.2018.214|pmid=30375988 |pmc=6207062 |bibcode=2018NatSD...580214B }}</ref>|alt=|250x250piksel]]
[[Datoteka:Vegetation Europe.png|thumb|[[Biom]]i u Evropi i okolnim područjima.]]
Evropa leži uglavnom u klimatskim zonama sa umjerenom klimom, a izložena je zapadnim vjetrovima umjerenog pojasa. Klima je blaža u odnosu na druga područja iste geografske širine u drugim krajevima svijeta, zbog utjecaja [[Golfsks struja|golfske struje]].<ref name="climate">{{cite web|url=http://www.worldbook.com/wb/Students?content_spotlight/climates/european_climate |title=European Climate |website=World Book |access-date=16. 6. 2008 |publisher=World Book, Inc |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061109230709/http://www.worldbook.com/wb/Students?content_spotlight%2Fclimates%2Feuropean_climate |archive-date=9. 11. 2006 |df= }}</ref> Golfska struja je dobila naziv "evropsko centralno grijanje", jer klimu čini toplijom i vlažnijom u Evropi nego što bi to inače bila. Ona ne samo da nosi toplu vodu do evropske obale, već i zagrijava preovladavajuće zapadne vjetrove koji pušu preko kontinenta iz Atlantskog okeana.

Stoga je prosječna temperatura u [[Napulj]]u tokom godine 16&nbsp;°C, dok je u [[New York City|New York]]u samo 12&nbsp;°C, iako su gotovo na istoj geografskoj širini. Berlin, [[Calgary]] u [[Kanada|Kanadi]] i [[Irkutsk]] u azijskom dijelu Rusije, leže na približno istoj geografskoj širini. Januarske temperature u Berlinu prosječno su za oko 8&nbsp;°C više od onih u Calgaryju, a gotovo su 22&nbsp;°C više od prosječnih temperatura u Irkutsku. Slično tome, sjeverni dijelovi [[Škotska|Škotske]] imaju umjerenu morsku klimu. Godišnja prosječna temperatura u gradu [[Inverness]] je 9.05&nbsp;°C. Međutim, grad Churchill iz [[Manitoba|Manitobe]] u Kanadi približno je iste geografske širine i ima prosječnu temperaturu od –6,5&nbsp;°C, što mu daje gotovo subarktičku klimu.

Evropa nije samo hladnija prema sjeveru u odnosu na jug, već postaje hladnija i od zapada prema istoku. Klima je više okeanska na zapadu, nego u istočnom dijelu Evrope. To se može ilustrirati u sljedećoj tablici prosječnih temperatura na lokacijama koje slijede otprilike 60., 55., 50., 45. i 40. geografske širine. Nijedan se ne nalazi na velikoj nadmorskoj visini i većina ih je blizu mora. (lokacija, približna širina i dužina, najhladniji prosječni mjesec, najtopliji prosjek mjeseca i prosječne godišnje temperature u stupnjevima C)
{| class="wikitable"
|+Temperature u °C
|-
! Lokacija !! Latituda !! Longituda !!Najhladniji<br>mjesec!!Najtopliji<br>mjesec!!Godišnja<br>prosječna temperatura
|-
| [[Lerwick]] || 60 S || 1 Z || 3.5 || 12.4 || 7.4
|-
| [[Stockholm]] || 59.5 S || 19 I || −1.7 || 18.4 || 7.4
|-
| [[Helsinki]] || 60 S || 25 I || −4.7 || 17.8 || 5.9
|-
| [[Sankt Petersburg]] || 60 S || 30 I || −5.8 || 18.8 || 5.8 
|-bgcolor="000000"
|colspan=6|
|-
| [[Edinburgh]] || 55.5 S || 3 Z || 4.2 || 15.3 || 9.3
|-
| [[Kopenhagen]] || 55.5 S || 12 I || 1.4 || 18.1 || 9.1
|-
| [[Klaipeda]] || 55.5 S || 21 I || −1.3 || 17.9 || 8.0
|-
| [[Moskva]] || 55.5 S || 30 I || −6.5 || 19.2 || 5.8 
|-bgcolor="000000"
|colspan=6|
|-
| [[Scilly]] || 50 S || 6 Z || 7.9 || 16.9 || 11.8
|-
| [[Bruxelles]] || 50.5 S || 4 I || 3.3 || 18.4 || 10.5
|-
| [[Krakow]] || 50 S || 20 I || −2.0 || 19.2 || 8.7
|-
| [[Kiev]] || 50.5 S || 30 I || −3.5 || 20.5 || 8.4 
|-bgcolor="000000"
|colspan=6|
|-
| [[Bordeaux]] || 45 S || 0 || 6.6 || 21.4 || 13.8
|-
| [[Venecija]] || 45.5 S || 12 I || 3.3 || 23.0 || 13.0
|-
| [[Beograd]] || 45 S || 20 I || 1.4 || 23.0 || 12.5
|-
| [[Astrahan]] || 46 S || 48 I || −3.7 || 25.6 || 10.5 
|-bgcolor="000000"
|colspan=6|
|-
| [[Coimbra]] || 40 S || 8 Z || 9.9 || 21.9 || 16.0
|-
| [[Valencia]] || 39.5 S || 0 || 11.9 || 26.1 || 18.4
|-
| [[Napulj]] || 40.5 S || 14 I || 8.7 || 24.7 || 15.6
|-
| [[Istanbul]] || 41 S || 29 I || 6.0 || 23.8 || 11.4 
|-
|}
Primjetno je kako se prosječne temperature za najhladnijeg mjeseca, kao i godišnje prosječne temperature, spuštaju sa zapada na istok. Na primjer, [[Edinburgh]] je topliji od Beograda tokom najhladnijeg meseca u godini, mada je Beograd udaljen oko 10° geografske širine prema jugu.

=== Geologija ===
{{Glavni|Geologija Evrope}}{{Glavni|Geološka historija Evrope}}
[[Datoteka:Mount Elbrus May 2008.jpg|thumb|lijevo|[[Elbrus]] u Rusiji je najviša planina u Evropi.]]
Geološka historija Evrope seže do nastanka [[Baltički štit|Baltičkog štita]] (Fennoscandia) i ''Sarmatskog [[kraton]]a'', prije otprilike 2,25 milijarde godina, a potom [[Volgo-uralski štit|Volgo-uralskog štita]]. Sva tri zajedno vode u ''Istočnoevropski kraton'' ([[Baltika (kontinent)|baltika]]) koji je postao dio [[superkontinent]]a [[Kolumbija (superkontinent)|Kolumbija]]. Prije otprilike 1,1 milijardu godina, Baltika i Arktika (kao dio [[Laurentia|Laurentijine]] ploče) pridružile su se [[Rodinia|Rodiniji]], kasnije se ponovno presijecajući prije oko 550 miliona godina da bi se preobrazile kao kontinent Baltika. Prije otprilike 440 miliona godina, [[Evroamerika]] (Laurussia) je nastala iz Baltike i Laurentie. Daljnjim spajanjem s [[Gondvana|Gondvanom]] tada je dovelo do nastanka [[Pangea|Pangee]]. Prije otprilike 190 miliona godina, Gondvana i Laurussia razdvojile su se zbog širenja Atlantskog okeana. Ubrzo nakon toga, Laurussia se opet podijelila, u Laurentiu (Sjeverna Amerika) i Evroazijski kontinent. Njihova kopnena veza trajala je dugo vremena, preko Grenlanda, što je dovelo do razmjene životinjskih vrsta. Otprilike prije 50 miliona godina, porast i pad nivoa mora odredili su stvarni oblik Evrope i njene veze s kontinentima kao što je Azija. Sadašnji oblik Evrope potječe još iz kasnog tercijarnog perioda prije oko pet miliona godina..<ref name="Encyclopædia Britannica">{{cite encyclopedia|url=http://www.britannica.com/eb/article-9106055 |title=Europe |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |year=2007 |access-date=10. 6. 2008 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071204015044/http://www.britannica.com/eb/article-9106055 |archive-date=4. 12. 2007 }}</ref>
[[Datoteka:Gibraltar-Europa-Point-LH-from-the-sea.jpg|thumb|250x250px|Vrh Evropa, pogled sa [[Gibraltarski moreuz|Gibraltarskog moreuza]].|alt=]]
Geologija Evrope vrlo je raznolika i složena i sačinjava široku raznolikost pejzaža koji se nalaze širom kontinenta, od škotskog gorja do ravnica [[Mađarska|Mađarske]].<ref>{{cite web|url=http://www.soton.ac.uk/~imw/jpg/eurogy.jpg|title=Geology map of Europe|year=1967|publisher=University of Southampton|access-date=9. 6. 2008}}</ref> Najznačajnija karakteristika Evrope je [[dihotomija]] između visočja i planinske Južne Evrope i ogromne, djelimično podvodne, sjeverne ravnice koja se proteže od Irske na zapadu do Uralskih planina na istoku. Ove su dvije polovice razdvojene planinskim lancima Pirineja, Alpa i Karpata. Sjeverne ravnice su na zapadu ograničene Skandinavskim planinama i planinskim dijelovima Britanskih ostrva. Glavna plitka vodena tijela koja potapaju dijelove sjevernih nizina su [[Keltsko more]], [[Sjeverno more]], kompleks Baltičkog mora i [[Barentsovo more]].

Sjeverna ravnica sadrži stari geološki kontinent Baltika, pa se stoga geološki može smatrati "glavnim kontinentom", dok periferne brdske i planinske regije na jugu i zapadu predstavljaju dijelove s raznih drugih geoloških kontinenata. Većina starije geologije Zapadne Evrope postojala je kao dio drevnog [[mikrokontinent]]a [[Avalonia]].

=== Flora ===
Budući da su milenijima živjele rame uz rame sa poljoprivrednim narodima, evropske životinje i biljke su snažno bile pogođene prisustvom i aktivnostima čovjeka. S izuzetkom [[Fennoscandia|Fennoscandie]] i sjeverne Rusije, malo je područja netaknute divljine u Evropi, osim različitih [[Nacionalni park|nacionalnih parkova]].
[[Datoteka:Europe land use map.png|thumb|lijevo|Zemljopisna karta Evrope sa obradivim poljoprivrednim zemljištima (žuta), šumama (tamnozelena), pašnjacima (svijetlozelena) i tundrom ili močvarama na sjeveru (tamno žuta).]]
Glavni prirodni vegetacijski pokrov u Europi je miješana [[šuma]]. Uslovi za rast su vrlo povoljni. Na sjeveru Golfska struja i [[Sjevernoatlantska struja]] zagrijavaju kontinent. Južna Evropa mogla bi se opisati kao da ima toplu, ali blagu klimu. U ovom su području česte ljetne suše. Gorski grebeni također utječu na uslove za rast vegetacije. Neki od ovih (Alpe, Pirineji) orijentisani su u pravcu istok - zapad i omogućavaju vjetru da u unutrašnjost nosi velike vodene mase iz okeana. Drugi su orijentirani u pravcu jug-sjever (Skandinavske planine, Dinaridi, Karpati, Apenini) i zato što kiša pada prvenstveno na onoj strani planina koje su orijentirane prema moru. Šume s ove strane dobro rastu, dok su s druge strane uslovi su mnogo manje povoljni. Malobrojne dijelove kopnene Evrope u nekom vremenskom periodu stoka nije koristila za ispašu, a sječa šuma prije nastanka poljoprivrede uzrokovala je poremećaje u izvornom biljnom i životinjskom ekosistemu.
[[Datoteka:Floristic regions in Europe (english).png|thumb|Floristička područja Evrope i susjednih područja prema Wolfgangu Freyu i Raineru Löschu.|alt=|250x250piksel]]
Vjerovatno je 80-90% Evrope nekada bilo pokriveno šumom.<ref>{{cite web|url=http://www.saveamericasforests.org/europages/history&geography.htm|title=History and geography|publisher=Save America's Forest Funds|access-date=9. 6. 2008}}</ref> Šumski pojas se protezao od Sredozemnog mora do Arktičkog okeana. Iako je više od polovine izvornih šuma u Evropi nestalo kroz višestoljetno krčenje šuma, Evropa i dalje posjeduje preko četvrtine svog kopnenog područja pokrivenog šumama, poput [[Širokolisne i mješovite šume umjerenih predjela|širokolisnih i mješovitih šuma]], [[Tajga|tajge]] u Skandinaviji i Rusiji, miješanih [[Kišna šuma|kišnih šuma]] Kavkaza i [[Hrast plutnjak|hrasta plutnjaka]] u šumama zapadnog Sredozemlja. 
U novije vrijeme krčenje šuma je usporeno i posađeno je mnogo stabala. Međutim, u mnogim slučajevima monokultura [[plantaža]] [[Četinari|četinara]] zamijenila je prvobitne mješovite prirodne šume, zbog bržeg rasta. Sadnice pokrivaju ogromne površine zemlje, ali nude siromašnija staništa mnogim evropskim životinjskim vrstama koje zahtijevaju mješavinu raznih vrsta drveća i raznolike strukture šuma. Količina prirodne šume u Zapadnoj Evropi je samo 2–3% ili manja, u evropskoj Rusiji 5–10%. Zemlja s najmanjim postotkom pošumljenih površina je Island (1%), dok je zemlja sa najviše šuma [[Finska]] (77%).<ref>{{cite web|url=http://www.mcpfe.net/system/files/u1/publications/pdf/state_of_europes_forests_2007.pdf |title=State of Europe's Forests 2007: The MCPFE report on sustainable forest management in Europe |publisher=EFI Euroforest Portal |page=182 |access-date=9. 6. 2008 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080624190612/http://www.mcpfe.net/system/files/u1/publications/pdf/state_of_europes_forests_2007.pdf |archive-date=24. 6. 2008 }}</ref>

U dijeu Evrope sa umjerenom temperaturom preovadava mješovita šuma sa listopadnim i crnogoričnim drvećem. Najznačajnije vrste u Srednjoj i Zapadnoj Evropi su [[bukva]] i [[hrast]]. Na sjeveru je tajga sa mješovitim šumama [[Smrča|smrče]],[[Obična smreka|smreke]] i [[Breza|breze]], a dalje na sjeveru Rusije i krajnjoj sjevernoj Skandinaviji, tajga ustupa mjesto [[Tundra|tundri]] kako se približava [[Arktik]]u. Na Sredozemlju je posađeno mnogo stabala [[maslina]] koje su veoma dobro prilagođene njenoj sušnoj klimi, a [[Obični čempres|mediteranski čempres]] također se sadi po cijeloj Južnoj Evropi. Polusušnim mediteranskim područjima preovladavaju grmovite šume. Uzak istočno-zapadni jezičak evroazijskih [[travnjak]]a ([[stepa]]) proteže se na istoku od [[Ukrajina|Ukrajine]] i južne Rusije i završava u Mađarskoj, te prelazi u tajgu na sjeveru.

=== Fauna ===
{{Glavni|Fauna Evrope}}
[[Datoteka:Europe biogeography countries.svg|thumb|lijevo|[[Biogeografija|Biogeografski regioni]] u Evropi i susjedni regioni|alt=|250x250piksel]]
[[Glacijacija]] tokom najnovijeg [[Ledeno doba|ledenog doba]] i prisustvo čovjeka utjecalo je na distraspodjelu evropske [[Fauna|faune]]. Kod životinja, u mnogim dijelovima Evrope većina velikih životinja i razne vrste grabežljivaca lovljena je do istrebljenja. [[Dlakavi mamut]] ({{la|Mammuthus Primigenius}}) je izumro prije kraja [[neolit]]a. Danas su ugroženi [[vuk]]ovi ([[mesožderi]]) i [[medvjed]]i (svaštojedi). Nekada su obitavali u većem dijelu Evrope. Međutim, krčenje šuma i lov uzrokovalo je da se ove životinje povlače sve dalje i dalje u nepristupačnije krajeve. Do Srednjeg vijeka staništa medvjeda bila su ograničena na manje ili više nepristupačne planine s dovoljnim šumskim pokrivačem. Danas [[evroazijski smeđi medvjed]] živi uglavnom na Balkanskom poluostrvu, Skandinaviji i u Rusiji. Mali broj je opstao i u drugim zemljama širom Evrope ([[Austrija]], Pireneji i dr), ali na ovim su područjima populacije smeđeg medvjeda raštrkane i marginalizirane zbog uništavanja njihovih staništa. Pored toga, [[polarni medvjed]]i mogu se naći na [[Svalbard]]u, norveškom [[arhipelag]]u krajnje sjeverno od Skandinavije. Vuk, drugi najveći grabežljivac u Evropi nakon smeđeg medvjeda, može se naći prije svega u Srednjoj i Istočnoj Evropi i na Balkanu, s velikim brojem čopora u udaljenim područjima Zapadne Evrope (Skandinavija, Španija, itd).
[[Datoteka:Neandertal - Wisent.jpg|thumb|[[Evropski bizon]]i su nekada davno lutali velikim umjerenim kontinentalnim šumama Evroazije, a  sada žive u prirodnim rezervatima kao na primjeru [[Bjelovjeska šuma|Bjelovjeske šume]], na granici između Poljske i Bjelorusije.<ref>{{cite web|url=http://www.ultimateungulate.com/artiodactyla/bison_bonasus.html|title=European bison, Wisent|publisher=|access-date=19. 1. 2017|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161226095419/http://www.ultimateungulate.com/artiodactyla/bison_bonasus.html|archive-date=26. 12. 2016}}</ref><ref>{{cite news| url=http://news.bbc.co.uk/earth/hi/earth_news/newsid_8182000/8182104.stm | work=BBC News | first=Matt | last=Walker | title=European bison on 'genetic brink' | date=4. 8. 2009}}</ref>|alt=|250x250piksel]]
Evropska divlja mačka, [[Lisica|lisice]] (posebno crvena lisica), [[šakal]] i različite vrste [[kuna (životinja)|kuna]], [[jež]]eva, različitih vrsta [[gmizavac]]a (poput [[zmija]] kao što su [[viperidae]] i travne zmije) i [[Vodozemci|vodozemaca]], različite vrste ptica ([[Sova|sove]], [[jastreb]]i i ostale grabljivice).

Važni evropski biljojedi su: [[puž]]evi, ličinke, ribe, različite vrste ptica i sisari, poput [[Glodari|glodara]], [[jelen]]a i srna, svinja koji žive u planinama, [[mrmot]]a, stenoboka, [[divokoza]] i drugih. Brojni insekti, poput malog leptira kornjače, pridodaju biološkoj raznolikosti.<ref>Bryant, S., Thomas, C. and Bale, J. (1997), Nettle-feeding nymphalid butterflies: temperature, development and distribution. Ecological Entomology, 22: 390–398. {{DOI|10.1046/j.1365-2311.1997.00082.x}}</ref>

Izumiranje [[Kritski niski konj|Kritskog nilskog konja]] ({{la|Hippopotamus creutzburgi}}) i patuljastih slonova povezano je s najranijim dolaskom ljudi na mediteranska ostrva.<ref>{{cite web|url=http://www.geocities.com/RainForest/3096/palaeol.html|title=Paleolithic Man and his Environment in Malta|last1=Savona-Ventura|first1=C.|last2=Mifsud|first2=A.|date=9. 4. 1997|access-date=19. 7. 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20091018195453/http://geocities.com/RainForest/3096/palaeol.html|archive-date=18. 10. 2009|url-status=dead}}</ref> 
Morska bića također su važan dio evropske flore i faune. Morska flora uglavnom je [[fitoplankton]]. Važne životinje koje žive u evropskim morima su [[zooplankton]], [[mekušci]], [[iglokožci]], različiti rakovi, [[Lignja|lignje]] i [[Hobotnica|hobotnice]], ribe, [[delfin]]i i [[kit]]ovi.
Biološka raznolikost u Evropi je zaštićena [[Bernska konvencija|Bernskom konvencijom]] Vijeća Evrope, koju su potpisale i Evropska zajednica, kao i neevropske države.

== Politika ==
{{Glavni|Evropska integracija}}{{Glavni|Regije Evrope}}
[[Datoteka:Supranational European Bodies-en.svg|thumb|250x250px|[[Eulerov dijagram]] na koji se može kliknuti i na kojem su prikazani odnosi između različitih multinacionalnih evropskih organizacija i sporazuma.|alt=]]
Politička karta Evrope u osnovi potječe od reorganizacije Evrope nakon Napoleonovih ratova 1815. godine. Preovladavajući oblik vlasti u Evropi je [[predstavnička demokratija]], a u većini slučajeva je to [[republika]]. Godine 1815. preovladavajući oblik vlasti još uvijek je bila [[monarhija]]. Preostalih jedanaest monarhija u Evropi su [[Ustavna monarhija|ustavne monarhije]].

[[Evropska integracija]] je proces političke, pravne, ekonomske (a u nekim slučajevima i društvene i kulturne) integracije evropskih država, jer je od kraja Drugog svjetskog rata slijedila sile koje su sponzorisale [[Vijeće Evrope]]. Evropska Unija je bila središte ekonomske integracije na kontinentu od njenog osnivanja 1993. U novije vrijeme, [[Evroazijska ekonomska unija]] je uspostavljena kao protuteža koju čine bivše sovjetske države.

27 evropskih država članice su političko-ekonomske Evropske Unije, od toga, 26 ih pripada [[Schengenska zona|Schengenskoj zoni]] bez granica i 19 članica monetarne unije [[Eurozona|Eurozone]]. Među manjim evropskim organizacijama su [[Nordijsko vijeće]], [[Beneluks]], [[Baltička skupština]] i [[Višegradska grupa]].

== Privreda ==
{{Glavni|Privreda u Evropi}}
[[Datoteka:Europe-GDP-PPP-per-capita-map.png|thumb|250x250px|Evropske i pogranične nacije po [[Bruto domaći proizvod|bruto domaćem proizvodu]].|alt=]]
Gledajući evropski kontinent kao cjelinu, njena privreda je trenutno najveća na svijetu i to je najbogatija regija mjerena imovinom pod njenim upravljanjem s preko 32,7 triliona [[dolar]]a u odnosu na 27,1 triliona dolara u [[Sjeverna Amerika|Sjevernoj Americi]] u 2008.<ref>{{cite news|last=Fineman |first=Josh |url=https://www.bloomberg.com/news/world |title=Bloomberg.com |publisher=Bloomberg.com |date=15. 9. 2009 |access-date=23. 8. 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150128110049/http://www.bloomberg.com/news/world |archive-date=28. 1. 2015 }}</ref> U 2009. godini Evropa je ostala najbogatija regija, a njena imovina od 37,1 triliona dolara pod njenim upravljanjem predstavljala je trećinu svjetskog bogatstva. Bila je to jedna od nekoliko regija u kojoj je bogatstvo nadmašilo predkrizni vrhunac s kraja te godine.<ref>{{cite web|url=http://www.pr-inside.com/global-wealth-stages-a-strong-comeback-r1942019.htm |title=Global Wealth Stages a Strong Comeback |publisher=Pr-inside.com |date=10. 6. 2010 |access-date=23. 8. 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110520174617/http://www.pr-inside.com/global-wealth-stages-a-strong-comeback-r1942019.htm |archive-date=20. 5. 2011 }}</ref> Kao i kod drugih kontinenata, i Evropa ima veliku raznolikost bogatstva među svojim zemljama. Bogatije države imaju tendenciju da budu na zapadu, dok neke privrede Srednje i Istočne Evrope još uvijek imaju nisku stopu privrednog razvoja nakon [[Raspad Sovjetskog Saveza|raspada Sovjetskog Saveza]] i [[Raspad Jugoslavije|raspada Jugoslavije]].

Evropska unija je politički subjekt sastavljen od 28 evropskih država i čini najveće jedinstveno privredno područje na svijetu. 19 zemalja EU dijeli [[euro]] kao zajedničku [[Valuta|valutu]]. Pet evropskih zemalja svrstano je u prvih deset najvećih svjetskih nacionalnih ekonomija po [[BDP]]-u (bruto domaćem proizvodu), a to su (poredak prema izvještaju [[CIA]]): Njemačka (5. mjesto), Velika Britanija (6. mjesto), Rusija (7. mjesto), Francuska (8. mjesto) i Italija (10. mjesto).<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html|title=The CIA World Factbook – GDP (PPP)|date=15. 7. 2008|access-date=19. 7. 2008|publisher=[[CIA]]|archive-date=4. 6. 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html|url-status=dead}}</ref>
Postoji ogromna razlika između mnogih evropskih zemalja u pogledu njihovih prihoda. Najbogatiji u pogledu bruto domaćeg proizvoda po glavi stanovnika je [[Monako]] sa 172.676 dolara po glavi stanovnika (2009), a najsiromašnija je [[Moldavija]] sa bruto domaćim proizvodom od 1.631 dolara po glavi stanovnika (2010).<ref>{{cite web|url=http://databank.worldbank.org/ddp/home.do?Step=12&id=4&CNO=2|title=The World Bank DataBank |website=worldbank.org}}</ref> Monako je najbogatija zemlja u pogledu bruto domaćeg proizvoda po glavi stanovnika, prema izvještaju [[Svjetska banka|Svjetske banke]].

U cjelini, evropski bruto domaći proizvod po glavi stanovnika je 21.767 dolara prema procjeni [[Međunarodni monetarni fond|Međunarodnog monetarnog fonda]] iz 2016. godine.<ref>Some data refers to IMF staff estimates but some are actual figures for the year 2017, made in 12 April 2017. [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/02/weodata/weorept.aspx?sy=2016&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C672%2C914%2C946%2C612%2C137%2C614%2C546%2C311%2C962%2C213%2C674%2C911%2C676%2C193%2C548%2C122%2C556%2C912%2C678%2C313%2C181%2C419%2C867%2C513%2C682%2C316%2C684%2C913%2C273%2C124%2C868%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C836%2C918%2C558%2C748%2C138%2C618%2C196%2C624%2C278%2C522%2C692%2C622%2C694%2C156%2C142%2C626%2C449%2C628%2C564%2C228%2C565%2C924%2C283%2C233%2C853%2C632%2C288%2C636%2C293%2C634%2C566%2C238%2C964%2C662%2C182%2C960%2C359%2C423%2C453%2C935%2C968%2C128%2C922%2C611%2C714%2C321%2C862%2C243%2C135%2C248%2C716%2C469%2C456%2C253%2C722%2C642%2C942%2C643%2C718%2C939%2C724%2C644%2C576%2C819%2C936%2C172%2C961%2C132%2C813%2C646%2C199%2C648%2C733%2C915%2C184%2C134%2C524%2C652%2C361%2C174%2C362%2C328%2C364%2C258%2C732%2C656%2C366%2C654%2C734%2C336%2C144%2C263%2C146%2C268%2C463%2C532%2C528%2C944%2C923%2C176%2C738%2C534%2C578%2C536%2C537%2C429%2C742%2C433%2C866%2C178%2C369%2C436%2C744%2C136%2C186%2C343%2C925%2C158%2C869%2C439%2C746%2C916%2C926%2C664%2C466%2C826%2C112%2C542%2C111%2C967%2C298%2C443%2C927%2C917%2C846%2C544%2C299%2C941%2C582%2C446%2C474%2C666%2C754%2C668%2C698&s=NGDPDPC&grp=0&a=&pr.x=50&pr.y=13 World Economic Outlook Database–April 2017], [[International Monetary Fund]]. Accessed on 18 April 2017.</ref>

== Stanovništvo ==
{{Glavni|Stanovništvo u Evropi}}
Prema procjenama [[UN]]-a u Evropi je 2007. godine živjelo 731 milion stanovnika,<ref name="UNPP 2006">{{cite web|url=http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/wpp2006.htm|title=World Population Prospects: The 2006 Revision Population Database|publisher=UN&nbsp;—  epartment of Economic and Social Affairs|access-date=17. 10. 2011}}</ref> što je nešto više od 11% svjetske populacije. Precizna brojka zavisi o tačnoj geografskoj definiciji Evrope. U članicama [[Evropska unija|Evropske unije]] u 2008. godini je živjelo oko 499 miliona stanovnika. Pet transkontinentalnih evropskih država broji ukupno 240 miliona stanovnika, od čega oko pola njih žive na teritoriji koja geografski pripada Evropi.<ref>Russia 142, Georgia 4.7, 8.6</ref>
Prije stotinjak godina, Evropa je bila dom za oko 25% svjetske populacije. Iako je broj stanovnika kontinenta kontinuirano rastao nije ni blizu dostigao tempo rasta kao u [[Azija|Aziji]] ili [[Afrika|Africi]]. Opadanja [[natalitet]]a (posebno u Njemačkoj) i visok životni vijek u većini evropskih zemalja znači da će problem sve starijeg stanovništva i pad populacije biti problem za mnoge evropske ekonomije, političke i društvene institucije. Države na rubovima Evrope, izuzev država južne Evrope, imaju općenito snažniji rast populacije u odnosu na države Srednje Evrope. Albanija (iako je u jugoistočnoj Evropi) i Irska imaju snažan rast broja stanovnika, više od 1% godišnje.<ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2054rank.html |title=Arhivirana kopija |access-date=10. 9. 2013 |archive-date=10. 3. 2013 |archive-url=https://www.webcitation.org/6F0FiNNzQ?url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2054rank.html |url-status=dead }}</ref>

=== Etničke manjine ===
{{Glavni|Etničke grupe u Evropi}}{{Glavni|Genetička historija Evrope}}
Pan i Pfeil su 2004. izbrojali 87 različitih "evropskih naroda", od kojih 33 čine većinsko stanovništvo u najmanje jednoj suverenoj državi, dok preostalih 54 čine etničke manjine.<ref>Christoph Pan, Beate Sibylle Pfeil, ''Minderheitenrechte in Europa. Handbuch der europäischen Volksgruppen'' (2002). [http://www.living-diversity.eu/Introduction.html Living-Diversity.eu] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20110720164413/http://www.living-diversity.eu/Introduction.html |date=20. 7. 2011 }}, English translation 2004.</ref> Prema projekciji stanovništva [[UN]]-a, stanovništvo Evrope bi moglo pasti na oko 7% svjetskog stanovništva do 2050. godine, ili 653 miliona ljudi. U tom kontekstu postoje značajne razlike između regija u odnosu na [[Prenaseljenost|stope plodnosti]]. Prosječan broj djece po ženskoj osobi rodne dobi je 1,52.<ref>{{cite web|url=http://www.yaledailynews.com/articles/view/23784 |title=White Europeans: An endangered species? |publisher=Yale Daily News |access-date=10. 6. 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080519224458/http://www.yaledailynews.com/articles/view/23784 |archive-date=19. 5. 2008 |url-status=dead  }}</ref> Prema nekim izvorima,<ref>{{cite web|url=http://www.brookings.edu/views/op-ed/fellows/taspinar20030301.htm |title=Brookings Institution Report |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071011104917/http://www.brookings.edu/views/op-ed/fellows/taspinar20030301.htm |archive-date=11. 10. 2007 }} See also: {{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/4385768.stm|title=Muslims in Europe: Country guide|work=BBC news | date=23. 12. 2005 | access-date=4. 1. 2010}}</ref> ta je stopa viša među [[Islam u Evropi|muslimanima u Evropi]]. UN predviđaju stalni [[Depopulacija|pad stanovništva]] u Srednjoj i Istočnoj Evropi kao rezultat emigracije i niskog nataliteta.<ref>[https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1545634/UN-predicts-huge-migration-to-rich-countries.html UN predicts huge migration to rich countries]. Telegraph. 15 March 2007.</ref>

=== Jezici ===
{{Glavni|Jezici u Evropi}}
[[Datoteka:Rectified Languages of Europe map.png|desno|250p|mini|Lingvistička karta Evrope]]
Većina evropskih jezika spada u jednu od tri grupe [[Indoevropski jezici|Indoevropskih jezika]]: [[Romanski jezici]] su izvedeni iz latinskog jezika koji je bio službeni jezik [[Rimsko Carstvo|Rimskog carstva]], [[germanski jezici]], vode porijeklo od jezika koji se svojevremeno koristio na prostoru današnje južne [[Skandinavija]], te [[Slavenski jezici|slavenskih jezika]].<ref name="Encyclopædia Britannica"/> 
<ref name="Encyclopædia Britannica"/>
Romanski jezici se govore prije svega u jugozapadnoj Evropi, kao i u [[Rumunija|Rumuniji]] i [[Moldavija|Moldaviji]], u srednjoj i istočnoj Evropi. Germanski jezici govore u Sjevernoj Evropi, na Britanskom ostrvu i nekim dijelovima srednje Evrope. Slavenski jezici se govore u srednjoj, istočnoj i jugoistočnoj Evropi.<ref name="Encyclopædia Britannica"/> 
Mnogi drugi evropski jezici su izvan ove tri glavne grupe jezika. Ostali indoevropski jezici uključuju baltičku grupu jezika ([[litvanski jezik|litvanski]] i [[latvijski jezik|latvijski]]), keltsku grupu ([[irski jezik|irski]], [[škotski jezik|škotski]] [[galski jezik|galski]], [[velški jezik|velški]], [[Bretonski jezik|bretonski]] i dr.<ref name="Encyclopædia Britannica"/>), [[grčki jezik|grčki]], [[armenski jezik|armenski]], i [[albanski jezik|albanski]]. Pored toga, postoji i posebna grupa uralskih jezika ([[estonski jezik]], [[finski jezik|finski]] i [[mađarski jezik|mađarski]]) koji se govore uglavnom u [[Estonija|Estoniji]], [[Finska|Finskoj]], i [[Mađarska|Mađarskoj]]. Turska grupa jezika jezika uključuju [[azerbejdžanski jezik]] i [[turski jezik|turski]].

Jezik koji je najviše uticao na ostale jeste [[latinski jezik|latinski]], koji je prvo bio službeni jezik Rimskog carstva, zatim jezik crkve i napokon jezik intelektualaca, da bi danas nestao kao živi jezik, ali se sačuvao kao korijen hiljada riječi u mnogim evropskim jezicima.

== Kultura ==
{{Glavni|Evropska kultura}}{{Glavni|Evropski folklor}}{{Glavni|Zapadna umjetnost}}
"Evropa" kao kulturni koncept u osnovi je izvedena iz zajedničkog naslijeđa Rimskog Carstva i njegove kulture. Granice Evrope bile su historijski shvaćene kao hrišćanske (ili preciznije latinske hrišćanske), kakve su uspostavljene ili branjene kroz srednjovjekovnu i ranu modernu historiju Evrope. Ovo se posebno odnosi na period borbi protiv širenja islama u Evropi, kao na primjerima [[Rekonkvista|rekonkviste]] i [[Osmanski ratovi u Evropi|osmanskih ratova u Evropi]].<ref>[[Hilarie Belloc]], [http://www.gutenberg.org/ebooks/8442 Europe and the Faith], Chapter I</ref>
Ovo zajedničko kulturno naslijeđe kombinirano je preklapanjem autohtonih nacionalnih kultura i folklora, otprilike podijeljenih na slavenske, latinske (romanske) i germanske, ali s nekoliko sastavnih dijelova koji nisu dio nijedne od ovih grupa (posebno grčke i keltske). Kulturni kontakt i mješavine karakteriziraju veliki dio evropskih regionalnih kultura.
Skulptura, slikarstvo, književnost, arhitektura i muzika u Evropi imaju dugu tradiciju. Mnogi gradovi, poput Pariza, Beča, Rima, Berlina i Moskve, danas se smatraju svjetskim kulturnim centrima. Osim toga, mnogi evropski gradovi imaju važna pozorišta, muzeje, orkestre i druge važne institucije.

=== Obrazovanje ===
[[Datoteka:Chapelle Sainte-Ursule de la Sorbonne, Paris 001.jpg|mini| Univerzitet [[Sorbonne]] u Parizu|alt=|250x250piksel]]
Sve evropske zemlje imaju obavezno školovanje ili barem obavezno osnovno obrazovanje, koje često traje od 6 do 7 do 15 ili 16 godina. [[Osnovna škola]] traje četiri do pet godina u većini zemalja - sedam ili osam godina u nekoliko zemalja. Obično je prati srednja škola, koja također može obuhvatati različite vrste škola. Stopa nepismenosti vrlo je niska u gotovo svim zemljama zahvaljujući različitim subvencijama obrazovnog sistema. U mnogim evropskim zemljama postoje poznati fakulteti i univerziteti, a neki su specijalizovani predmetnim područjima.

=== Religija ===
{{Glavni|Religija u Evropi}}
Historijski gledano, religija u Evropi je u velikoj mjeri utjecala na evropsku umjetnost, kulturu, filozofiju i druge ljudske djelatnosti. U Evropi je najviše kršćana (76,2%)<ref>{{Cite web |url=http://www.pewforum.org/Christian/Global-Christianity-europe.aspx |title=Christianity in Europe |access-date=10. 9. 2013 |archive-date=4. 1. 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120104153842/http://www.pewforum.org/Christian/Global-Christianity-europe.aspx |url-status=dead }}</ref> uključujući katoličke, pravoslavne i protestantske kršćane. 
Nakon kršćana najviše je [[musliman]]a (6%)<ref>[http://www.pewforum.org/2012/12/18/global-religious-landscape-muslim/ ''Globalni pregled religija: Muslimani''] Pristupljeno 22.3.2016.</ref> koncentrisani uglavnom na [[Balkan]]u i istočnoj Evropi ([[Bosna i Hercegovina]], [[Albanija]], [[Kosovo]], [[Kazahstan]], [[Sjeverni Kipar]], [[Turska]], [[Azerbejdžan]], te na području Sjevernog [[Kavkaz]]a i regije [[Volga]]-[[Ural]]). Osim ove dvije religije tu su i: [[judaizam]], [[hinduizam]], [[budizam]] i neke druge manjinske religije.
Evropa sve više postaje relativno sekularni kontinent, uz sve veći broj i udio nereligioznog stanovništva, [[ateisti|ateista]] i [[agnosticizam|agnostika]]. Postoji izuzetno veliki broj religiozno nedeklarisanih stanovnika od kojih je najviše u [[Češka|Češkoj]], [[Estonija|Estoniji]], [[Švedska]], [[Njemačka|Njemačkoj]] i [[Francuska|Francuskoj]].<ref>{{Cite journal|last=Dogan|first=Mattei|year=1998|title=The Decline of Traditional Values in Western Europe|journal=International Journal of Comparative Sociology|publisher=Sage|volume=39|pages=77–90|doi=10.1177/002071529803900106|ref=harv}}</ref>

=== Sport ===
{{Glavni|Sport u Evropi}}
Sport je imao posebnu ulogu u konceptu jedinstvenog evropskog prostora, jer su evropska prvenstva (prvo 1891. u [[Umjetničko klizanje| 
umjetničkom klizanju]]) postojala od kraja 19. vijeka. Budući da je Evropska unija u velikoj mjeri napustila vlastiti dizajn sporta, u nogometnim ligama se održavaju nacionalna takmičenja, koja se također strogo razlikuju od ostalih evropskih zemalja.<ref>vgl. [[James Riordan]], [[Arnd Krüger]]: ''European Cultures in Sport: Examining the Nations and Regions.'' Inellect, Bristol 2003, ISBN 1-84150-014-3 ([https://books.google.de/books/about/European_Cultures_in_Sport.html?id=X1qF3XolSxsC&redir_esc=y Google-Buch], Zugriff 10. November 2016).</ref>

== Također pogledajte ==
* [[Kontinentalna Evropa]]
* [[Krajnje tačke Evrope]]
* [[Spisak država po datumu državnosti]]
* [[Spisak država Evrope po površini]]
* [[Spisak rijeka u Evropi]]
* [[Spisak najvećih gradova u Evropi]]

== Reference ==
{{reference}}

== Vanjski linkovi ==
{{Commonscat|Satellite pictures of Europe}}
{{Wikicitat}}

{{Kontinenti}}
{{Fizičke osobine Zemlje}}
{{Države Evrope}}
{{Prekomorske teritorije evropskih država}}

[[Kategorija:Evropa| ]]
[[Kategorija:Kontinenti]]