Bizantijsko Carstvo

Bizantijsko Carstvo Βασιλεία Ῥωμαίων; Ῥωμανία; Basileia Rhōmaiōn; Imperium Romanum
330–1453.
	Uzrečica: Βασιλεὺς Βασιλέων, Βασιλεύων Βασιλευόντων ; (grčki: "Kralj kraljeva, Vladar vladara")
	Položaj na karti
Glavni i najveći grad	Konstantinopolj;
Službeni jezik	latinski (zvaničan do 620); grčki (zvaničan nakon 620)
Državno uređenje	Apsolutna autokratija
car
• 330–337.	Konstantin I (prvi)
• 1449–1453.	Konstantin XI (zadnji)
Zakonodavstvo
Stanovništvo
• Ukupno	26.000.000 (565. godine); 10.000.000 (1143. godine)
Valuta	Histamenon, hiperpiron

Bizantijsko Carstvo ili Istočno Rimsko Carstvo bilo je carstvo u kojem se pretežno govorilo grčkim jezikom tokom kasne antike i srednjeg vijeka. Njegov glavni grad bio je Konstantinopolj (današnji Istanbul), prvobitno osnovan kao Bizantijum. Bizantijsko Carstvo preživjelo je fragmentaciju i pad Zapadnog Rimskog Carstva u 5. stoljeću i nastavilo postojati još hiljadu godina dok ga nisu osvojile Osmanlije 1453. Tokom većeg dijela postojanja bilo je najmoćnija ekonomska, kulturna i vojna sila u Evropi. Bizantija i Istočno Rimsko Carstvo historiografski su termini nastali nakon nestanka Carstva; njegovi građani nastavili su se odnositi prema carstvu kao prema Rimskom Carstvu (starogrčki: Βασιλεία Ῥωμαίων, Basileia Rhomaion; latinski: Imperium Romanum).

Rimsko (Bizantijsko) Carstvo
(Amblem dinastije Paleolog) Moto: Βασιλεὺς Βασιλέων Βασιλεύων Βασιλευόντων (grčki: "Kralj kraljeva, Vladar vladara")
Hronologija
330.	Konstantin Veliki učinio Konstantinopolj svojom prestonicom.
395.	Carstvo je podijeljeno na zapadnu i istočnu polovinu nakon smrti Teodozija I Velikog.
527.	Justinijan I krunisan za cara.
532–537.	Justinijan gradi crkvu Aja Sofiju ("Presveta Mudrost"; grčki: Ιερός Ναός Αγίας Σοφίας, Hieros Naos Hagias Sofias; turski: Aya Sofja)
533–554.	Justinijanovi generali ponovo osvajaju Sjevernu Afriku i Italiju od Vandala i Ostrogota.
568.	Langobardska invazija uzrokuje gubitak velikih teritorija u Italiji.
634–641.	Arapska vojska osvaja Levant i Egipat. U sljedećih nekoliko desetina godina, Arapi zauzimaju većinu Sjeverne Afrike, da bi kasnije osvojili Siciliju.
730–787; 813–843.	Kontroverza u vezi s ikonoklazmom, uništavanjem svetih ikona. Rezultat je bilo gubljenje većeg dijela italijanskih teritorija koje su bile u sastavu Carstva, kao i nekih teritorija na jugu.
1054.	Crkveni raskol. Podjela crkve na rimokatoličku (Rim) i pravoslavnu (Konstantinopolj)
1071.	Vojsku cara Romana IV Diogena porazili Seldžuci u Bici kod Manzikerta. Izgubljena većina Male Azije. Iste godine Normani osvajaju bizantijska uporišta u Italiji.
1204.	Konstantinopolj zauzeli krstaši.
1261.	Konstantinopolj oslobodio biznatski car Mihael VIII Paleolog, čije je sjedište bilo u Nikeji.
1453.	Turci Osmanlije pod zapovjedništvom sultana Mehmeda II osvojili Konstantinopolj. Kraj Bizantijskog Carstva.

Nekoliko događaja od 4. do 6. stoljeća označava prelazni period tokom kojeg je Rimsko Carstvo podijeljeno na dva dijela: Istočno (Bizantijsko) i Zapadno. Car Dioklecijan 285. podijelio je administraciju Rimskog Carstva na istočnu i zapadnu. Između 324. i 330. Konstantin Veliki prebacio je glavni grad iz Rima u Bizantijum, kasnije poznat kao Konstantinopolj (Konstantinov grad) i Novi Rim (Nova Roma). Za vrijeme cara Teodozija I kršćanstvo je postalo zvanična religija Carstva. Za vrijeme vladavine cara Heraklija vojska i administracija restukturirani su i usvojen je grčki jezik umjesto latinskog. Iako je nastavila djelovati kao rimska država i održavati rimsku državnu tradiciju, moderni historičari razlikuju Bizantiju od antičkog Rima otkad se počela orijentirati prema grčkoj, a ne prema latinskoj kulturi i otkad je karakterizira pravoslavlje, a ne politeizam.

Granice Carstva čestno su se mijenjale, tako da je za vrijeme cara Justinijana I ono dostiglo najveći opseg nakon ponovnog osvajanja zapadne obale Sredozemnog mora, sjeverne Afrike, Italije i samog Rima. Za vrijeme vladavine cara Mauricija istočna granica Carstva proširena je, a granica na sjeveru stabilizirana. Međutim, njegovo nasilno smjenjivanje izazvalo je Bizantijsko-perzijski rat koji je iscrpio Carstvo i doprinijelo velikim teritorijalnim gubicima tokom muslimanskih osvajanja u 7. stoljeću. Tokom samo nekoliko godina Carstvo je u sukobima s Arapima izgubilo svoje najbogatije pokrajine, Egipat i Siriju.^[1]

Za vrijeme Makedonske dinastije (10–11. stoljeće) Carstvo se ponovo proširilo i doživjelo dva stoljeća makedonske renesanse, ali su na kraju izgubili Malu Aziju od Seldžučkih Turaka nakon bitke kod Manzikerta 1071. Ova bitka otvorila je put Turcima da se nasele u Anadoliji. Bizantijsko Carstvo je u posljednjim stoljećima postojanja bilo izloženo stalnom padu moći. Bizantija se borila i oporavljala, ali je u 12. stoljeću doživjela smrtni udarac, kada su za vrijeme četvrtog krstaškog rata, krstaši osvojili Konstantinopolj i raspustili Carstvo. Ponovo je reafirmirano 1261, kada je Bizantija porazila krstaše, te oslobodila Konstantinopolj, ali su izgubili mnoge druge teritorije. Izgubljene teritorije su postepeno preuzimale osmanlije tokom 15. stoljeća. Osvajanjem Konstantinopolja od Osmanskog Carstva 1453. konačno je nestalo Bizantijsko Carstvo.

Historija

Rana historija

Rimska vojska uspjela je osvojiti mnoge teritorije koje su pokrivale cijelu Mediteransku regiju i priobalna područja jugozapadne Evrope i sjeverne Afrike. Te teritorije su bile dom mnogim različitim kulturnim narodima, s urbanom populacijom i ruralnim stanovništvom. Generalno govoreći, istočne mediteranske pokrajine su bile više urbanizirane nego na zapadu jer su prethodno bile ujedinjene u Makedonsko Carstvo pod utjecajem grčke kulture, dok je Zapad patio od nestabilnosti do 3. stoljeća. Ova razlika između etabliranog helenističkog Istoka i latinskog Zapada postala je sve važnija u kasnijim stoljećima, što je dovelo do postepenog otuđenja na dva svijeta. Prvi pokušaj podjele Rimskog Carstva na Istočni i Zapadni se dogodio 293, kada je car Dioklecijan stvorio novi administrativni sistem (tetrarhiju) koji je jamčio sigurnost svih ugroženih regija Rimskog Carstva. Svaka tetrarhija je imala svog vladara koji je bio zadužen za dio Rimskog Carstva. Nakon propasti tetrarhija 313 car Konstantin I ponovo je ujedinio dvije administrativne podjele Rimskog Carstva kao jedini August.

Kršćanstvo i podjela carstva

Car Konstantin Veliki

Car Konstantin Veliki preselio je 330. sjedište Rimskog Carstva u Konstantinopolj, koji je osnovao kao drugi Rim na mjestu starog grčkog polisa Bizantijuma. Novonastali grad Konstantinopolj bio je strateški smješten na razmeđi trgovačkih puteva između Evrope i Azije te Sredozemnog i Crnog mora. Car Konstantin Veliki je izvršio mnoge reforme u vojnoj, monetarnoj, građanskoj i vjerskoj politici, čime je njegov zlatni solid postao stabilna valuta koja je transformirala ekonomiju i potakla razvoj. Tokom njegove vladavine kršćanstvo nije postalo isključivo državna religija, ali je uživalo carsku sklonost davanjem velikodušnih privilegija. Nakon uspostavljanja načela da carevi ne mogu sami rješavati pitanja doktrine sazvao je Prvi nikejski sabor kako bi riješio jedinstvo Crkve. Uspon kršćanstva nakratko je prekinut dolaskom na vlast cara Julijana, koji je uložio odlučan napor na obnovi politeizma u cijelom carstvu.

Posljednji car koji je vladao istočnim i zapadnim dijelom Rimskog Carstva bio je Teodozije I, koji je izdao niz edikata koji su zabranjivali pagansku religiju. Nakon zabrane pristupa svim paganskim hramovima, Teodozije I je 395. podijelio Rimsko Carstvo na dva dijela dajući ih svojim sinovima Arkadiju (Istočni dio) i Honoriju (Zapadni dio). Tokom 5. stoljeća istočni dio carstva uveliko je bio pošteđen poteškoća s kojima se Zapad suočio – djelomično zahvaljujući uspostavljenoj urbanoj kulturi i većim finansijskim sredstvima – što mu je omogućilo unajmljivanje stranih plaćenika. Ovaj uspjeh je omogućio Teodoziju II da se usredsredi na kodifikaciju rimskog zakona i utvrđivanje zidova Konstantinopolja, čime je grad postao gotovo neuništiv. Veliki dijelovi Teodozijevih zidina sačuvani su do danas.

Justinijanova dinastija

Car Justinijan I

General Belizar, bio je glavni zapovjednik bizantijske vojske, koji je po naredbi Justinijana I osvojio mnoga nekadašnja područja koja su pripadala zapadnom dijelu Rimskog Carstva

Justinijanovu dinastiju je osnovao Justin I, koji je, iako nepismen, prošao kroz sve redove vojske i postao car. Naslijedio ga je njegov nećak Justinijan I, koji je postao najvažnija ličnost kasne antike i posljednji rimski car koji je govorio latinski jezik. Njegova vladavina obilježena je ambicioznom obnovom carstva stvaranjem novog Justinijanovog zakonika. Ovaj zakonik predstavlja osnovu civilnog prava mnogih modernih država. Kako bi osigurao istočnu granicu carstva, Justinijan I 532. potpisao je mirovni sporazum s perzijskim carem Hozrojem I pristajući na plaćanje godišnjeg danka. To je dovelo do ustanka koji je učvrstio njegovu moć nakon ubistva 35.000 ustanika. Nakon lagahnog zauzimanja bivše rimske provincije Afrike od Vandala 533, bizantijska vojska pod komandom generala Belizara se iskrcala na Siciliju i započela opsadu Napulja i Rima. Tada je ostrogotski kralj Teodad poslao papu Agapeta I u Konstantinopolj kako bi pokušao nagovoriti bizantijskog cara na sklapanje mira. Papa Agapet I nije uspio sklopiti mir sa bizantijskim carem jer se tome protivio patrijarh Antim I koji je imao podršku carice Teodore.

Nakon zauzimanja Rima od strane Ostrogota 546, armenski eunuh Narzes je sa 35.000 vojnika pobijedio Ostrogote u bici kod Tagine i bici kod Vezuva 552. Uprkos kontinuiranom otporu nekoliko gotskih garnizona i invazije Franaka i Alemana, rat za Apeninsko poluostrvo je bio gotov. Kada je vizigotski plemić Atanagild zatražio Justinijanovu pomoć u pobuni protiv kralja 551, bizantijski car je poslao vojnog zapovjednika Liberija koji je svrgnuo vizigotskog kralja Agilu I. Novi Rimsko-perzijski rat je doveo do 50-godišnjeg mira kada se Justinijan I suočio sa upadima Slavena i Gepida na Balkansko poluostrvo. Iako je politeizam potisnut tokom vladavine Konstantina I, tradicionalna grčko-rimska kultura je bila još utjecajna u Bizantijskom Carstvu. Helenistička filozofija postepeno se objedinjavala u noviju hrišćansku filozofiju jer su se filozofi poput Jovana Filopona oslanjali na neoplatonske ideje i empirizam. Zbog aktiviranja paganizma Justinijan I je 529. zatvorio Platonovu akademiju. Religijske pjesme koje je napisao Roman Slatkopojac obilježile su razvoj božanske liturgije, dok su arhitekti Isidor Miletski i Antemije Tralski radili na izgradnji nove crkve Aja Sofije, koja je zamijenila staru crkvu uništenu tokom pobune nika. Nakon završetka izgradnje 537. Aja Sofija danas stoji kao jedan od glavnih spomenika bizantijske arhitektonske historije. Tokom 6. i 7. stoljeća Bizantijsko Carstvo pogodila je epidemija, koja je uveliko uništila stanovništvo i doprinijela znatnom ekonomskom padu i slabljenju Carstva.

Nakon smrti Justinijana I, njegov nasljednik Justin II odbio je platiti veliki danak Sasanidima. U međuvremenu su Langobardi napali Apeninsko poluostrvo, pa je krajem 6. stoljeća samo trećina poluostrva bila u bizantijskim rukama. Justinov nasljednik Tiberije II dodjeljivao je subvencije Avarima tokom vojnih akcija protiv Perzijanaca. Iako je general Mauricije vodio efikasnu kampanju na istočnoj granici, subvencije nisu uspjele da obuzdaju Avare koji su zauzeli balkansku tvrđavu Sirmijum 582. Mauricije, koji je u međuvremenu naslijedio Tiberija, je intervenisao u perzijskom građanskom ratu postavivši legitimnog kralja Hozroja II na prijestolje. Nakon ženidbe njegovom kćerkom i proširivanja teritorija na Istoku, Mauricije se usredsredio na Balkansko poluostrvo, gdje je nizom uspješnih pohoda protjerao Avare i Slavene preko Dunava. Međutim, odbijanje otkupa za nekoliko hiljada zarobljenih Avara i naređenje da zimuju na Dunavu prouzrokovali su pobunu koja je ubila njega i njegovu porodicu.

Heraklijeva dinastija

Bitka između bizantijske vojske koju je predvodio car Heraklije i Perzijanaca. Freska koju je naslikao italijanski renesansni umjetnik Piero della Francesca, približno 1452.

Nakon Mauricijevog ubistva od strane Foke Hozroje II ponovo je osvojio rimsku provinciju Mezopotamiju. Nepopularni vladar Foka, koga su bizantijski izvori opisivali kao "tiranina", je bio meta velikog broja zavjera od strane Senata. Njega je na kraju svrgnuo Heraklije, koji je protjerao Sasanide iz Levanta zauzevši Damask i Jerusalem. Kontranapad koji je započeo Heraklije je poprimio karakter svetog rata jer se ikona Isusa Krista nosila kao vojni standard; slično je bilo prilikom kombinovane avarsko-sasanidsko-slavenske opsade Konstantinopolja koja je pripisana Bogorodičnim ikonama koje je patrijarh Sergej I nosio u povorci oko gradskih zidina. Tokom opsade Konstantinopolja 626, kombinovane avarsko-sasanidsko-slavenske snage su bezuspješno opsjedale bizantijsku prijestolnicu pa je sasanidska vojska bila prisiljena da se povuće u Anadoliju. Nakon pobjede nad sasanidskom vojskom u bici kod Ninive 627, Heraklije je zauzeo Egipat, Levant, Mezopotamiju i Armeniju vrativši pravi križ u Jerusalem tokom veličanstvene ceremonije.

Do 650. Pravedni Halifat je zauzeo sve južne provincije Bizantijskog Carstva, osim Egzarhata Afrike. Istovremeno, Južni Slaveni su izvršili invaziju na Balkansko poluostrvo, gdje su se ubrzo i naselili.

Nakon bizantijskog poraza od muslimanskih snaga u bici na Jermuku 636. i gubljenja Sirije i Levanta, uslijedili su novi napadi na Anadoliju i opsada Konstantinopolja 674. Pobjedom nad arapskom flotom nakon upotrebe grčke vatre, potpisano je 30-godišnje primirje između Bizantijskog Carstva i Emevijskog halifata. Zauzimanje Egipta i prestanak besplatne isporuke žita je ubrzao propadanje klasične urbane kulture; mnogi stanovnici su se zbog gladi preselili u ruralna područja čime je Konstantinopolj sa 500.000 stanovnika opao na 70.000 stanovnika. Praznina nastala nestankom starih poluautonomnih građanskih institucija je bila popunjena tematima koji su podrazumijevali podjelu Male Azije na provincije koje su imale svoju vlast i odgovarale carskoj administraciji. Ovaj sistem je možda imao korijene u određenim mjerama koje je poduzeo Heraklije jer se tokom 7. stoljeća razvio potpuno novi sistem carske uprave.

Povlačenje velikog broja trupa sa Balkanskog poluostrva u borbi protiv Arapa je otvorila vrata za postepeno širenje slavenskih naroda. Dolaskom Hazara, Bugari su potisnuti preko Dunava gdje su došli u sukob sa bizantijskim snagama. Nakon bizantijskog poraza 680, Konstantin IV potpisao je sporazum s bugarskim kanom Asparuhom prema kojem je Prvo Bugarsko Carstvo preuzelo suverenitet nad mnogim slavenskim plemenima koji su priznali bizantijsku vlast. Novi car Justinijan II nakon zauzimanja Trakije i Makedonije pokušao je slomiti moć urbane aristokratije ozbiljnim oporezivanjem i imenovanjem autsajdera na administrativne položaje. Nakon svrgavanja 695. sklonio se kod Bugara gdje je uz pomoć bugarskog kana Tervela ponovo zauzeo prijestolje pokrenuvši vladavinu terora. Nakon konačnog svrgavanja na vlast je došla nova dinastija Isaurijska dinastija.

Isaurijska dinastija

Nakon arapske opsade Konstantinopolja 717, Leon III počeo je reorganizaciju i konsolidaciju temata u Maloj Aziji. Njegov nasljednik Konstantin V tokom nestabilnosti Emevijskog halifata zauzeo je Siriju i Germanikeju. Nakon bizantijske pobjede u bici kod Kerameje 746. širenje Emevijskog halifata je završeno. Tokom 8. stoljeća dominirala je vjerska podjela u vezi s ikonoklazmom, koja je bila glavno političko pitanje Bizantijskog Carstva više od jednog stoljeća. Nakon zabrane ikona došlo je do Drugog nikejskog sabora na kojem je carica Irena nastojala omogućiti brak s Karlom Velikim. Nakon što je Leon V ponovo uveo politiku ikonoklazma, dogodio se focijski raskol, u kojem je papa Nikola I osporavao izbor Focija I za patrijarha.

Makedonska dinastija

Bizantijsko Carstvo nakon smrti cara Bazilija II 1025.

Iskoristivši slabost Bizantijskog Carstva tokom ustanka Tome Slavena, Arapi su zauzeli Krit i napali Siciliju, ali je general Petronas 863. izvojevao odlučnu pobjedu protiv Omara al-Akte, emira Malatije. Dolaskom Bazilija I na bizantijsko prijestolje počinje vladavina Makedonske dinastije, koja je vladala sljedećih 250 godina. Ova dinastija obuhvatala je najsposobnije careve u historiji Carstva, pa zajedno s povećanjem političke i vojne moći događa se i kulturni preporod. Ovaj period nazvan je "zlatnim dobom Bizantijskog Carstva" iako je ono bilo znatno manje nego tokom Justinijanove vladavine. Tokom njegove vladavine došlo je do neuspješnih arapskih napada na obalu Dalmacije, što je omogućilo bizantijskim misionarima da preobrate lokalno stanovništvo u unutrašnjosti na kršćanstvo. Nakon ponovnog zauzimanja južnog dijela Apeninskog poluostrva 873, Bazilije I izveo je ofanzivu na Abasidski halifat zauzimanjem Samosate.

Njegov sin Leon VI nakon poraza u bici kod Bugarofigona 896. od Bugarskog Carstva nastavio je rat protiv Abasidskog halifata zauzimajući Siciliju 902. Nakon uspješnog arapskog napada na Solun 904. arapska mornarica nanijela je odlučujući poraz kod Krete 911. Iskoristivši slabost Bizantijskog Carstva, bugarski car Simeon I s velikom vojskom marširao je prema Konstantinopolju zauzimajući Trakiju i Adrijanopolj. Nakon bizantijskog poraza u bici kod Anhilaja 917. Bugari su opustošili sjevernu Grčku. Slabljenje Bugarskog Carstva nakon smrti cara Simeona I omogućilo je Bizantijskom Carstvu dugi period mirnih odnosa, tokom kojeg su se usredotočili na istočni front. Nakon zauzimanja Malatije 934, general Jovan Kurkuas je nastavio ofanzivu prema Mezopotamiji koja je kulminirala osvajanjem Edese, Halepa i Krita. Zaustavljanje arapske navale je omogućilo Grčkoj da ponovo procvjeta.

Širenje Bizantijskog Carstva nastavljeno je tokom vladavine Ivana I, koji je iskoristio rat Bugarskog Carstva protiv Kijevske Rusije i zauzeo istočnu Bugarsku. Nakon toga se usredotočio na istočni front zauzimanjem Kipra, Antiohije, Damaska, Bejruta, Akre, Sidona, Cezarije i Tiberijade. Nakon njegove smrti Bizantijsko Carstvo prostiralo se od Sicilije do Eufrata i od Dunava do Sirije. Njegov nasljednik Bazilije II izveo je invaziju na Bugarsku koja je rezultirala porazom u bici kod Trajanovih vrata 986. To je dovelo do unutrašnjih pobuna koje su iskoristili Bugari za dalje proširenje do bizantijske pobjede kod Skoplja 1004. Nakon bizantijske pobjede u bici na Belasici 1014. i uništenja bugarske vojske, Bugarsko Carstvo postalo je dio Bizantijskog, koje se prostiralo od Armenije na istoku do Kalabrije na zapadu.

Tokom vladavine Makedonske dinastije Konstantinopolj je postao najveći i najbogatiji grad u Evropi sa 400.000 stanovnika. Tada je Bizantijsko Carstvo imalo snažnu državnu službu koja je nadgledala naplatu poreza, unutrašnju i vanjsku politiku. Poticanje trgovine sa zapadnom Evropom dovelo je do pokrštavanja Bugara i Slavena. Međutim, stalni ratovi su izazvali smanjenje broja vojnika, pa je Bizantijsko Carstvo sve više zavisilo od stranig plaćenika. Kako su plaćenici bili sve skuplji, tako je carska riznica bila sve praznija. Nasljednici Bazilija II nisu imali nikakav vojni i politički talenat, pa su ogromni napori za oživljavanje bizantijske ekonomije rezultirali ozbiljnom inflacijom i slabljenjem zlatne valute. Tada se vojska doživljavala kao nepotreban trošak i politička prijetnja. U isto vrijeme Bizantijsko Carstvo suočilo se s novim neprijateljem koji je sve više ugrožavao njene teritorije na Apeninskom poluostrvu. Zategnuti odnosi između istočne i zapadne crkve kulminirali su crkvenim raskolom 1054.

Nakon navale Normana na Siciliju Konstantin IX rasformirao je Iberijsku vojsku, koja se sastojala od 50.000 ljudi, čime je nanio katastrofalnu štetu u očuvanju istočne granice Carstva. To je dovelo do vanredne situacije u kojoj je vojna aristokratija postavila svog generala Romana Diogena za cara. On je poduzeo veliki pohod pokušavajući da privuče Seldžuke u bizantijsku vojsku. Nakon iznenađujućeg poraza u bici kod Manzikerta 1071, bio je zarobljen od strane sultana Alpa Arslana koji se prema njemu odnosio sa poštovanjem. Nakon državnog udara i dolaska na vlast Mihaela VII (1071–1078), Seldžuci su proširili svoju vlast nad cijelom Anadolskom visoravni od Armenije na istoku do Bitinije na zapadu.

Dinastija Komnen

Tokom vladavine dinastije Komnen (1081–1185) obnavlja se vojna, teritorijalna i ekonomska moć Bizantijskog Carstva. Tada je ono, pomažući krstašima tokom krstaških ratova u Svetoj zemlji, imalo ogroman kulturni i politički utjecaj u Evropi, na Bliskom istoku i u zemljama Sredozemlja. Trgovačka saradnja s mletačkim i italijanskim trgovcima dovela je do prisustva velikog broja latinskih plaćenika, koji su proširili bizantijsku tehnologiju, umjetnost, književnost i kulturu na cijeli latinski zapad. Zahvaljujući miru i prosperitetu, Konstantinopolj je postao najveći i najbogatiji grad hrišćanskog svijeta. Nakon ponovnog interesovanja za klasičnu grčku filozofiju i izdavanja sve većeg broja knjiga na grčkom jeziku, Bizantijska umjetnost i književnost je zauzimala istaknuto mjesto u Evropi. Konstantinopolj je bio ne samo središte Bizantijskog Carstva, nego i trgovinsko raskršće Istoka i Zapada. Do 1180. u gradu je bilo 60. 000 stranaca, koji su bili lahko prepoznatljivi po svojim maternjim jezicima i odijevanju, te su živjeli i trgovali u gradskim komercijalnim četvrtima. Skladišta i tržnice bile su preplavljene raskošnom svilom, sjajnim nakitom, emajliranim metalnim predmetima, delikatno izrezbarenom bjelokošću, parfemima, začinima i kožnim proizvodima, kao i svim vrstama predmeta za svakodnevni život. Francuski ljetopisac Geoffroi de Villehardouin zadivljeno je zapisao: "teško da se može povjerovati da postoji tako bogat grad na cijelom svijetu."^[2]

Car Aleksije I, osnivač dinastije Komnen

Novi vladar Aleksije I Komnen (slika desno) suočio se s normanskim vojskovođom Robertom Gviskardom i njegovim sinom Bohemundom I, koji su zauzeli Drač, Krf i Larisu. Nakon smrti normanskog vojvode i otklanjanja normanske opasnosti Aleksije I je pobijedio i uništio Pečeneze u bici kod Levuniona 1091. Postigavši stabilnost na zapadu, Aleksije I skrenuo je pažnju na ozbiljne ekonomske poteškoće i raspad tradicionalne odbrane Carstva. Kako nije imao dovoljno vojnika da povrati izgubljene teritorije u Maloj Aziji, poslao je izaslanike papi Urbanu II, kome je objasnio da bez pomoći Zapada ne može spasiti hrišćane koji pate pod muslimanskom vlašću. Papa Urban II je 27. novembra 1095. sazvao Klermonski sabor pozvavši sve prisutne da uzmu oružje i pokrenu oružano hodočašće kako bi oslobodili Jerusalem od muslimana. Aleksije I Komnen je očekivao pomoć u obliku plaćenika, ali je bio potpuno nespreman za neizmjernu i nedisciplinovanu silu koju su predvodili normani i njihov vojskovođa Bohemund I. Pošto je križarska vojska morala proći kroz Konstantinopolj, Aleksije I Komnen je tražio da se zakunu da će Bizantijskom Carstvu vratiti sve gradove i teritorije koje su Seldžuci osvojili. Nakon osvajanja mnogih gradova i ostrva, krstaši su, prema Devolskom sporazumu 1108, postali Aleksijevi vazali.

Njegov sin Ivan II Komnen, nakon pobjede nad Pečenezima i Mađarima, sklopio je savez sa Svetim Rimskim Carstvom protiv normanskog kralja Rogerija II. Nakon toga je promijenio odnos snaga na istoku pobijedivši Danišmendski emirat čime je primorao antiohijskog kneza Raymonda Poitiersa da prizna bizantijski suverenitet. Želeći da se dokaže kao vođa hrišćanskog svijeta, Ivan II je sa križarima umarširao u Svetu zemlju; razočaran izdajom krstaša, vratio se u Antiohiju gdje je umro. Njegov nasljednik Manuel I Komnen, vodeći agresivnu politiku, poslao je veliku flotu na Fatimidski halifat. Nakon neuspješnog pokušaja u obnovi bizantijske kontrole nad lukama na jugu Apeninskog poluostrva, njegova vojska je uspješno porazila Mađare u Sremskoj bici 1167. Uprkos sklapanju saveza s papom i krstašima, njegova vojska pretrpjela je veliki poraz od Turaka u bici kod Miriokefalona 1176. Uprkos tome, njegova politika rezultirala je ogromnim teritorijalnim dobicima, koji su povećali stabilnost granica u Maloj Aziji i osigurali stabilizaciju Carstva. To je zapadnim provincijama omogućilo ekonomski preporod i porast broja stanovnika.

Pad

Nakon smrti Manuela I na bizantijsko prijestolje dolazi njegov 11-godišnji sin Aleksije II Komnen. Kao izrazito nesposoban vladar, svrgnut je od rođaka Andronika I Komnena, koji je, koristeći se ogromnom vojnom popularnošću, potakao pokolj Latina. Nakon eliminacije potencijalnih suparnika iskorijenio je korupciju i uveo reforme koje su dovele do znatnog napretka Carstva. Uprkos ekonomskom napretku, nije uspio pobijediti ugarskog kralja Belu III, koji je zauzeo Hrvatsku, i srpskog kneza Stefana Nemanju, koji je proglasio nezavisnost Srbije. Nakon neuspješne odbrane od snaga sicilijanskog kralja Vilima II (1166–1189), Andronik I je svrgnut od strane Isaka II Angelosa (1185–1195). Tokom njegov vladavine Normani su protjerani iz Grčke, što je dovelo do pobune Bugara i stvaranja Drugog Bugarskog Carstva. Njegova unutrašnja politika karakterizirana je rasipanjem javnog bogatstva i fiskalnim nepravilnostima.

To je dovelo do slabljenja bizantijske moći što je navelo papu Inocentija III da organizira novi krstaški rat čija je namjera bila osvajanje Egipta, centra muslimanske moći na Levantu. Krstaška vojska stigla je u Veneciju u ljeto 1202. i unajmila venecijansku flotu, s kojom se dogovorila da zauzme dalmatinsku luku Zadar, koju je zauzela Ugarska 1186. Ubrzo nakon toga, sin svrgnutog cara Isaka II, Aleksije Angelos, je uspostavio kontakt sa krstašima ponudivši ponovno ujedinjenje bizantijske crkve sa Rimom, plaćanje 200.000 srebrnjaka i osiguranje svih potrepština za odlazak u Egipat u zamjenu za dolazak na bizantijsko prijestolje. Križari su nakon toga stigli u Konstantinopolj i podmetnuli veliki požar koji je oštetio velike dijelove grada. Nakon što je Aleksije III pobjegao, Aleksije Angelos postavljen je na bizantijsko prijestolje kao Aleksije IV. Budući da nije mogao ispuniti svoja obećanja, svrgnut je od krstaša, koji su zauzeli i opljačkali grad. Nakon uspostavljanja reda krstaši su postavili Balduina Flandrijskog za cara novog Latinskog carstva, a Venecijanca Tomasa Morosinija za patrijarha. To je dovelo do rata između Latinskog Carstva i bizantijskih zemalja nasljednica Nikeje, Trapezunta i Epira.

Nakon zauzimanja Konstantinopolja i uspostavljanja Latinskog Carstva 1204, Nikejsko Carstvo je nastojalo preživjeti sljedećih nekoliko decenija. Slabljenje Rumskog sultanata nakon invazije Mongola 1243. je omogućilo mnogim bejlucima i gazijama uspostavljanje vlastitih kneževina u Anadoliji. Nikejsko carstvo, koje je osnovala dinastija Laskaris, je uspjelo poraziti Epir i zauzeti Konstantinopolj 1261. To je dovelo do kratkotrajnog oživljavanja Bizantijskog carstva tokom vladavine Mihaela VIII Paleologa, koji je započeo saniranje ratnih šteta. Umjesto da se drži posjeda u Maloj Aziji, Mihael VIII Paleolog je odlučio proširiti carstvo postižući kratkotrajan uspjeh. Kako bi izbjegao novi krstaški rat, primorao je crkvu da se pokori Rimu što je dovelo do slabljenja moći Carstva. Ogromni napori njegovog sina Andronika II i unuka Andronika III su obilježili posljednje istinske pokušaje vraćanja bizantijske moći. Nakon smrti Andronika III dogodio se šestogodišnji građanski rat koji je razorio carstvo, što je iskoristio srpski car Stefan Dušan (1331–1346) uspostavivši Srpsko Carstvo. Nakon završetka bizantijskog građanskog rata, osmanlije su porazili Srpsko Carstvo i zauzeli veliki dio Balkanskog poluostrva.

Nakon što je bizantijski car Konstantin XI Paleolog zatražio pomoć zapada, papa je poslao pismo u kojem je zahtijevao ujedinjenje pravoslavne i katoličke crkve. Jedinstvo crkve moglo je biti postignuto samo carskim ukazom, ali je to odbijeno žestokim negodovanjem pravoslavnog građanstva i sveštenstva. Pošto papa i europski vladari nisu ništa učinili u vraćanju bizantijskih teritorija, Konstantinopolj je bio nedovoljno naseljen. To je iskoristio sultan Mehmed II koji je sa vojskom od 80.000 vojnika izvršio opsadu Konstantinopolja. Uprkos očajničkoj odbrani grada od strane 7.000 vojnika, Konstantinopolj je nakon dvomjesečne opsade pao 29. maja 1453. Nakon pada Konstantinopolja jedina slobodna teritorija Bizantijskog Carstva je bila Morejska despotovina (Peloponez), kojom su vladala braća posljednjeg bizantijskog cara, Tomas Paleolog i Dimitrije Paleolog. Morejska despotovina je nastavila dalje kao nezavisna država, plaćajući godišnji danak osmanlijama. Neplaćanje godišnjeg danka i pobuna protiv osmanlija je dovela do invazije Mehmeda II na Moreju 1460. Nakon nekoliko mjeseci, preostalo je samo ostrvo Monemvasija kojim je kratko vladao aragonski gusar. Kada ga je lokalno stanovništvo protjeralo, dobili su Tomasov pristanak da se stave pod papinu zaštitu do kraja 1460. Posljednje područje koje je odolijevalo osmanlijskim napadima bio je dvorac Salmeniko, kojim je zapovijedao bizantijski vojskovođa Graitzas Paleolog. Nakon predaje Graitzas i njegov garnizon su pobjegli u Mletačku republiku, pa je Trapezuntsko Carstvo postalo posljednja država nasljednica Bizantijskog Carstva. Napori cara Davida da regrutira europske sile za protivosmanlijski krstaški rat su izazvali Osmansko-trapezuntski rat u kojem je nakon jednomjesečne opsade grad pao 14. augusta 1461. Posljednji ostatak Trapezuntskog Carstva, Kneževina Teodoro, se predao Osmanlijama 1475.

Nećak bizantijskog cara Konstantina XI, Andrija Paleolog, je tvrdio da je naslijedio titulu bizantijskog cara. Međutim, prema bizantijskom zakonu, on nije bio pravi nasljednik bizantijskog cara jer to nije odobrila crkva. Živio je u Moreji do njenog pada 1460. kada je pobjegao u Rim, gdje je čitav život živio pod zaštitom Papinske države. Da Konstantinopolj nije pao, Konstantina XI bi možda naslijedili sinovi njegovog starijeg brata koji su odvedeni na palatu sultana Mehmeda II. Stariji sin, preimenovan u Has Murat-pašu, je postao Berlegbeg (glavni guverner) Balkana, a mlađi sin, preimenovan u Mesih-pašu, je postao admiral osmanlijske flote i sandžakbeg (guverner) provincije Galipolje. Sultan Mehmed II i njegovi nasljednici su se smatrali nasljednicima Rimskog Carstva do propasti Osmanskog Carstva 1922. Zbog toga su sve pravoslavce koji su živjeli u Osmanskom Carstvu nazivali Rum. Međutim, nakon smrti posljednjeg bizantijskog cara Konstantina XI, ulogu cara-zaštitnika pravoslavaca je polagao moskovski knez Ivan III koji je oženio Andrijinu sestru Sofiju Paleolog. Njihov unuk Ivan IV je zbog toga postao prvi car Rusije i pravi nasljednik Rima i Konstantinopolja. Ideja o Ruskom Carstvu kao Trećem Rimu održavala se u životu do propasti Ruskog Carstva tokom Ruske revolucije 1917.

Uređenje carstva

Iako je Bizantijsko Carstvo bilo dio cjelokupnog Rimskog Carstva, nakon pada njegovog zapadnog dijela istočni dio tog carstva nastavio je postojati sljedećih 11 stoljeća. Za to vrijeme razvilo je svoj vlastiti identitet, politički sistem i umjetnost. Prebacivanje sjedišta vlade Rimskog Carstva na Bosfor od strane Konstantina Velikog u maju 330. označilo je početak velikih promjena u njegovoj historiji. Od tog trenutka nekoliko činilaca doprinijelo je stvaranju novog entiteta. Tri činioca dala su Bizantijskom Carstvu prepoznatljiv karakter: rimski politički sistem, grčka kultura i kršćanstvo.

Proces u kojem su se svi ovi činioci ispreplitali i stapali u novi entitet bio je postepen. Sami Bizantinci, koji su jednostavno nastavili nazivati sebe Romejcima, tj. Rimljanima (grčki Ρωμαίους), nisu bili ni svjesni rađanja nove nacije. Historičari smatraju da je međusobni utjecaj ovih činilaca doveo do stvaranja novog carstva najkasnije u vrijeme smrti Justinijana I 565. Isti ti historičari nazivaju ga posljednjim istinskim rimskim imperatorom kome je latinski bio maternji jezik.^[3]

Malo je država organizovano na način koji je tako dobro odgovorio svom vremenu i tako promišljeno upravljen da se spriječi da vlast ostane u rukama nesposobnog čovjeka. Ova organizacija nije svjesno i promišljeno djelo jednog čovjeka ili jednog trenutka. U osnovi, ona je nasljeđe iz rimske prošlosti, ali je stalno bila prilagođavana i dopunjavana tokom vijekova, tako da bi odgovarala različitim zahtjevima vremena.

U političkom razvoju Bizantija je nastojala ojačati, zatečeni sistem centralizacije i apsolutizma. Do svog kraja ona je po obliku vladavine bila autokratska, despotska monarhija. U prvoj fazi razvitka ta je monarhija bila i teokratska, jer je vladar bio poglavar crkve. Sve je to dalo osnovu da Bizantiju karakteriše cezaropapizam. Čak i onda kada je crkva dobila autonomiju političkog djelovanja i tada je u Bizantiji ostala premoć države nad crkvom. Po obliku državnog uređenja, bila je to unitarna, strogo centralizovana država.

Car je bio vrhovna vlast u Carstvu. Mogao je po svojoj volji postaviti i otpustiti sve službenike, imao je potpunu finansijsku kontrolu, zakonodavstvo je bilo samo u njegovim rukama, bio je glavni zapovjednik svih snaga Carstva. Osim toga, bio je glava crkve, prvi sveštenik Carstva. Njegova politika i njegove ćudi uobličavali su sudbinu miliona njegovih podanika. U ranom periodu Carstva njegova titula bila je imperator august, a od 17. stoljeća, po ugledu na grčku terminologiju, naziva se bazilej.

Iako nije bilo nikakve ustavne zabrane njegovoj vlasti, careva samovlada ipak je bila ograničena. On je uvijek priznavao svoju obavezu da poštuje osnovne zakone rimskog naroda, a duboko u svijesti ljudi provlačila se misao da je narod suveren i da je samo povjerio caru svoju vlast.

Birači cara bili su senat, vojska i narod Carigrada. Svaki car morao je biti proglašen od ta tri tijela, pa se tek tada podvrgnuti obredu krunisanja. On je poslije toga postajao apsolutan, sve dok je njegova vladavina zadovoljavala; ali, ako bi se pokazao nesposobnim, svakom biraču bilo je slobodno da proglasi novog cara. Obično to je činila vojska ili dio nje. I ako bi tako postavljen car mogao navesti Senat i narod Carigrada da ga prime, njegova uzurpacija bila je ozakonjena. Ali, princip izbornosti pretrpio je u praksi jednu veliku izmjenu. Dio careve vrhovne vlasti sastojao se i u mogućnosti da kooptira druge careve. Zbog toga se nikad nije moglo dogoditi da carstvo ostane bez cara. Nije bilo ograničenja broja careva koji to mogu postati u isto vrijeme, ali je samo jedan car imao vlast (autocrator basileus).

Ostali su bili pasivni partneri i kada bi umro autokrator, sljedeći car po starješinstvu automatski je nasljeđivao carsku vlast. Time je bilo omogućeno da se stvore dinastije koje su trajale dok god bi njihovi predstavnici bili sposobni da vladaju. Pošto je car bio izabran ili kooptiran, trebalo je još da bude krunisan. To je davalo vjersku potvrdu njegovoj vlasti, tako da je mogao istinski da vrši funkciju božijeg namjesnika. Smatrao se da je krunisanje davalo caru položaj poluboga, namjesniku svevišnjeg. Car je bio svjestan da je glava kršćanske crkve. Car je svoju vlast vršio preko brojnog i široko razgranatog činovničkog aparata. Centralni državni aparat sastojao se od niza visokih državnih funkcionera, koji su sve do sredine 7. vijeka nosili stare rimske nazive.

Magister officiorum bio je neka vrsta ministra carske kuće i kancelarije, stajao je na čelu carske garde i službe sigurnosti. On je rukovodio poštama i međunarodnim odnosima i preko njegovih ureda osiguravalo se prenošenje carskih naredbi, davanje uputstava nižim funkcionerima.

Kvestor dvora (quaestor sacri palatii) brinuo se za zakonodavnu djelatnost i rukovodio je državnim finansijama; acones rerum privatarum, upravljao je mnogobrojnim carskim imanjima. U prijestolnici je važnu ulogu i položaj imao prefekt, koji je upravljao glavnim gradom države. Najvažniji funkcioneri u pokrajini bili su praefecti praeterio, koji su stajali na čelu dviju profektura: Orjenta i Ilirika. Od izmjena koje su se vršile u vrhovnim organima najvažnije su bile izvršene 7. vijeka za vrijeme cara Heraklija.

Uvode se novi grčki nazivi i ustanovljuju nove funkcije logoteta:

Magister officicrum (nunistar carske kuće) stajao je na čelu carske garde i službe sigurnosti, rukovodio je poštama i međunarodnim odnosima,
Questor sacri palatii (kvestar dvora) imao je u nadležnosti zakonodavnu djelatnost i bio je na čelu pravosuđa,
Cones sacrarum largitionum rukovodio je državnim finansijama
Comes rerum privatorum upravljao je carskim imanjem

U prvoj fazi razvitka uz cara su stajala dva kolektivna tijela: carski savjet ili konzistorij, koji su sačinjavali svi najviši državni funkcioneri i jedno šire tijelo (Senat ili Sinktit), u koji su pored tadašnjih ulazili i bivši najviši državni funkcioneri. Ta tijela imala su savjetodavni karakter. Međutim, Senat je formalno vršio i izbor cara, raspravljao o najvažnijim političkim pitanjima, ali je postepeno sve više gubio na važnosti.

Senat nikad nije potpuno išćezao iako je u 6. i 7. stoljeću bio na vrhuncu u Carigradu. Senat u Carigradu nikad nije bio sličan onom starorimskom. Carigradski Senat sačinjavali su sadašnji i bivši držaoci službe dostojanstva iznad izvjesnog stepena, kao i njihovi potomci.

Tako je Senat bio veliko amorfno tijelo koje je obuhvatalo sve ljude od ugleda, bogatstva ili odgovornog položaja u Carstvu. Stvarna vlast Senata bila je neodređena. Članovi senatske klase uživali su izvjesna prava i preimućstva utvrđene Starim Rimskim zakonima i uglavnom potvrđena od strane cara Justinijana I. Kad je car bio slab, Senat je bio najozbiljniji autoritet u Carstvu, a naročito je bio ugledan u 6. i 7. stoljeću. Ali, krajem 7. stoljeća vlast Senata je opala, izobličila se, dok je na kraju nije ukinuo Lav VI. Senat je životario kao tijelo koje je car mogao pozvati kao uvaženog svjedoka svojih postupaka.

Senat je do samog kraja Carstva prisustvovao svakoj svečanoj prilici u Carigradu.

Konzisterij je u carevo ime vršio funkciju najvišeg gradskog organa s Kvestorom dvora na čelu: rješavao je žalbe protiv presuda nižih sudova. Kao što je već rečeno Bizant je bio svojevrsna strogo centralistička država. Međutim, tokom vremena razvitka društvenih odnosa neizbježno je došlo do decentralizacije i naglašavanja nezavisnosti krupnih zemljoposjednika. Međutim, za razliku od zapadnih feudalnih državama, ta decentralizacija nije postigla onakav stepen sve do pred kraj bizantske države.

Lokalna uprava

Administrativno sudska podjela u prvoj fazi razvoja Bizantije bila je ista kao za vrijeme donunata u Rimu. Država je bila podjeljena na dvije prefekture, kojima su na čelu bili praefecti praetorio. Oni su u svojim rukama ujedinjavali upravnu i sudsku vlast dok su komandu nad vojskom imali magistri militum. Prefekture su se djelili na niže upravno-sudske jedinice – dijeceze (bilo ih je 7 do 8), kojima su na čelu bili civilni funkcioneri, vikari, neposredni saradnici prefekta.

Vojničko komandovanje u jednoj diecezi ili u više njih imali su tzv. duces. Dieceze su se dalje djelile na provincije (bilo ih je oko 60) spraesesima na čelu, koji su brinuli za ubiranje poreza i koji su vršili sudsku vlast.

Centralizacija uprave ogledala se u tome što je sve činovnike imenovao direktno vladar. Izvjesnu autonomiju unutar provincije sačuvale su gradske općine, civitates imunicipia, ali je u toku daljeg razvoja lokalna autonomija gubila svaku važnost. Organizacija lokalne uprave doživjela je korjenitu reformu u 7. vijeku.

Civilna vlast u provincijama podvrgnuta je vojnim komandantima. Čitava država podjeljena je na vojne ovlasti različite veličine koje su dobile naziv Teme. Tematska podjela i organizacija države imala je u početku vojni karakter. Tema postepeno dobija upravno finansijska i sudska ovlaštenja. Na čelu teme bio je strateg komandant vojne ovlasti (grčki: strategos), okružen štabom sastavljenim od raznih funkcionera. Šef štaba rukovodio je vojnim poslovima, a Protonotar je obavljao poslove civilne uprave i ujedno bio sudija u datoj vojnoj oblasti. Tematska organizacija doživjela je puni razvitak tokom 10. vijeka. Vojnu snagu tema sačinjavali su seljaci, vojnici (konjanici), stratisti. Teme su bile podjeljene na niže jedinice-Turme, s turmahom na čelu, a najniže jedinice bile su tzv. baude.

Uz sav birokratizam i centralizam prisutan u upravi Bizanta bilo je izvjesnih tragova demokratije. U V i VI vijeku postojale su u većim gradovima autonomne političke organizacije zvane Deme. Narod Carigrada bio je organizovan u 4 dijela ili deme nazvane Plava, Bijela, Zelena i Crvena. Najbolje se mogu opisati kao samoupravna gradska tijela, dalje podjeljena na civilna i vojna. Civilna tijela zvala su se politici i njima je upravljao Demark, a vojna peratici, njima je upravljao Demokrat.

Politici su imali civilne dužnosti kao što su čuvanje javnih parkova i preduzimanje mjera protiv požara. Peratici su vjerovatno djelovali kao teritorijalni garnizoni grada. Ujedinjene deme kao organizacija siromašnih slojeva digle su poznatu Nika pobunu 532, prilikom koje zamalo nije oboren sa vlasti car Justinijan I. U kasnijem razvoju deme su izgubile ulogu društvenog i političkog faktora.

Religijsko uređenje

Haja Sofija, "Velika Crkva" kako su je zvali Bizantinci, bila je glavna sakralna građevina u kojoj su krunisani svi bizantijski carevi

U političkom životu Bizantije hrišćanska crkva i njena hijerarhija s carigradskim patrijarhom na čelu igrala je veoma važnu ulogu. Međutim, bizantijski car je bio taj koji se povremeno slobodno uplitao u pitanja koja su bila u nadležnosti Crkve. Bizantijsko pravo definiralo je državu koja se sastoji od dviju osnovnih poluga vlasti: carske moći (basileia), i sveštenstva (sacerdotium). Njihova saradnja izražena je u gradskom planu Carigrada nasuprotnim postavljanjem carske palate i katedralnog kompleksa sa obje strane Augusteiona, glavnog trga. Očekivalo se da će ove dvije glavne poluge biti ravnopravni partneri u promociji pravoslavlja i regulisanju državničkih poslova. Ali s praktičnog stanovišta, carske odgovornosti za mirno djelovanje obuhvatale su i mnoge dužnosti crkvenog upravljanja. Iako je dolazilo do izvjesnih suprotnosti između crkvenih vrhova s jedne i visoke birokratije krupnih zemljoposjednika s druge strane, crkva je ipak dosljedno vršila ulogu ideološko religiozne poluge državne vlasti u svrhu držanja potlačenih masa u pokornosti. Obaveza bizantijskog cara bila je da sazove Generalno vijeće i objavi njegove odluke. Dalje, zakoni careva, posebno Jutinijana I i Leona VI Mudrog, bili su ti koji su uspostavili zakonske parametre za monaške i druge crkvene temelje. Osnivanje novih biskupija također je bio carski prerogativ. Odlučujuća dužnost bizantijskog cara bila je ta da je imao pravo imenovati novog patrijarha iz spiska od 3 kandidata koje su predali metropolitanski episkopi, a imao je čast da dodijeli službene funkcije kandidatu po svom izboru. To također znači i da je mogao ukloniti patrijarha koji se opirao njegovoj volji. Sveštenstvo u Bizantiji nikada nije sačinjavalo tako krutu društvenu cjelinu kao u latinskom svijetu, gdje su na društvenoj ljestvici bili visoko iznad laika. U Bizantu su laici "arhonti" ili plemići sudjelovali na biskupskim izborima i mogli su sami biti birani za biskupe, pa čak i za patrijarhe. Sveštenstvo nije bilo odvojeno od laika celibatom, osim biskupa, koji su inače dolazili iz redova redovnika. Sveštenstvo nije imalo visoke funkcije i nije imalo monopol na obrazovanje, za razliku od njihovih zapadnih kolega, budući da je sekularni obrazovni sistem i dalje postojao. Obično sveštenstvo i episkopat bili su slabi, čija je finansijska osnova narušena popularnom privlačnošću monaštva. Seoski sveštenik je obično bio oženjen muškarac, uzdržavao je porodicu baveći se poljoprivredom, kao i njegovi susjedi. ^[4]

Monaštvo

Ikona svetog Antonija Velikog, osnivača hrišćanskog monaštva

Monaštvo je imalo izuzetnu važnost u Bizantiji. Cijenjeni zbog svog celibata i visokog moralnog ugleda, monasi su bili neprestano traženi zbog njihovih savjeta, a njihovi su manastiri bili korisnici čestih darova, koje su dobijali od bizantijske elite i običnih ljudi. Prema riječima bizantijskog monaha i mističkog pisca Simeona Novog Teologa:

Onaj koji je monah drži se odvojeno od svijeta i hoda zauvijek s Bogom samim.

Bizantijsko monaštvo odlikovalo se velikom fleksibilnošću. Iako su manastiri zakonski bili podložni episkopatu, izuzeća su ih obično činila nezavisnim u većini njihovog poslovanja. Za razliku od hijerarhijske organizacije zapadnog monaštva koji se razvio u međunarodne institucije, poput benediktinaca i franjevaca, u Bizantiji je svaki samostan bio jedinica za sebe. Manastiri su sagrađeni po nahođenju njihovih laičkih osnivača, a mogli su biti osnovani sa samo tri monaha za relativno malu zadužbinu. Veliki manastiri često su bili carske zaklade, izdašno podržani stalnim prihodima od imanja koja su im bila priložena. Na selu, manastiri su služili kao poljoprivredne zajednice, opstajući na zemlji, poput manastira Velika Lavra na Svetoj gori, kojeg je car Nikifor II Foka osnovao 963. za svog prijatelja igumana Atanasija Atonskog. Manastir cvjeta do danas, čuvajući netaknut veći dio svog srednjovjekovnog blaga, iluminiranih rukopisa i ikona. S druge strane, u gradovima su manastiri vršili važne javne i društvene uloge: vodili škole, bolnice, sirotišta i domove za starije osobe. Monasi su imali vodeću ulogu u teološkom razvoju, održavanju tradicije slikanja ikona i uopšte u oblikovanju pobožnosti i bizantijske religiozne prakse.^[4]

Bizantijsko pravo

Justinijanov zakonik iz 1583.

Bizantskoj administraciji pogodovalo je uređeno poštovanje zakona, naslijeđeno od Rima, a efikasnost vlade dokazana je organizacijom pravosuđa. Poznavanje prava smatrano je važnim za svakog carskog službenika, pa je postojalo više pravnih škola.

Car je bio "vrhovni sudija", niži od njega su bili provincijski sudovi i kvestori u Carigradu, gdje je zasjedao i vrhovni parnični sud od 12 sudija. Parnica je, naime, bila jedan od malog broja prihvatljivih razloga za posjetu Carigradu.

Crkveni sudovi postepeno proširuju svoju nadležnost, dok pod Osmanlijama nisu preuzeli cjelokupnu jurisdikciju nad kršćanskim stanovništvom.

Kazne za krivična djela bile su novčane ili konfiskacija imovine ili sakaćenje, koje se smatrala humanijom zamjenom za smrtnu kaznu. Zatvor je bio skup i nereproduktivan za državu i praktično je nepoznat, pa je korišten samo dok okrivljeni čekaju na suđenje. U Bizantu je car bio izvor prava, ali je pravo bilo iznda njega. Da bi se pravo poštovalo, nužno je da bude pažljivo i jasno kodificirano.

Umjetnost

Također pogledajte

Osmansko Carstvo

Reference

^ Haldon, John; Haldon, Shelby Cullom Davis 3.0. Professor of European History Professor of History Hellenic Studies John (2002). Warfare, State And Society In The Byzantine World 560–1204. str. 47. ISBN 9781135364373.
^ Bizantijsko Carstvo 330 - 1453: kakav je bio život usred sjaja, raskoši i spletki", izdavač Time Life Inc. 1998. godine, ISBN 0-7835-5457-5, str. 89}}
^ Byzantine Aspects of Italy, Daniel Crena Iongh, izdavač W. W. Norton & Company Inc., New York City, prvo izdanje 1967, Kongresna biblioteka SAD-a, pod brojem 67-19211, str. 17–181.
^ ^a ^b The Glory of Byzantium: Art and Culture of the Middle Byzantine Era, Helen C. Evans, William D. Wixom. Izdavač, Metropolitan Museum of Art, New York City, drugo izdanje, 1997. godine, str. 21-24 ISBN 0-87099-777-7

Dodatna literatura

Mustafa Imamović, Predavanja iz opće historije prava i političkih institucija, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2005.
Raifa Festić, Opća historija države i prava, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 1998.
Georgije Ostrogorski, Istorija Vizantije, Izdavačko preduzeće Srbije "Prosveta", Beograd, 1947.

Vanjski linkovi

Commons logo

Commons ima datoteke na temu: Bizantijsko Carstvo

[1] Haldon, John; Haldon, Shelby Cullom Davis 3.0. Professor of European History Professor of History Hellenic Studies John (2002). Warfare, State And Society In The Byzantine World 560–1204. str. 47. ISBN 9781135364373.

[BE-2] Bizantijsko Carstvo 330 - 1453: kakav je bio život usred sjaja, raskoši i spletki", izdavač Time Life Inc. 1998. godine, ISBN 0-7835-5457-5, str. 89}}

[3] Byzantine Aspects of Italy, Daniel Crena Iongh, izdavač W. W. Norton & Company Inc., New York City, prvo izdanje 1967, Kongresna biblioteka SAD-a, pod brojem 67-19211, str. 17–181.

[GOB-4] The Glory of Byzantium: Art and Culture of the Middle Byzantine Era, Helen C. Evans, William D. Wixom. Izdavač, Metropolitan Museum of Art, New York City, drugo izdanje, 1997. godine, str. 21-24 ISBN 0-87099-777-7

[1]

[2]

[3]

[4]